Tauly Qarabaqta bastalǧan osy jylǧy soǧysqa qatysty äleumettık jelıde qūndy aqparattarmen jäne soǧysqa qatysty öz betınşe salmaqty saiasi saraptama jasap jürgen azamat Quanyş EDILHANMEN sūhbattasudyŋ sätı tüstı. Facebook qoldanuşylar būl azamatty etene jaqsy tanidy. Quanyş Edılhan taiauda ǧana jeŋıs bairaǧy jelbıregen Äzerbaijan elıne arnaiy saparmen baryp qaitty. Osy sapar barysynda özı kuä bolǧan jaittar turaly bızben bölısıp, oyqrmannyŋ keibırı bıle bermeitın qyzyqty derekterı turaly äŋgımelep berdı.
–Äŋgımemızdı Baku saparynan bastasaq. Būl sapardy kım ūiymdastyrdy? Qalai baryp qaittyŋyzdar?
–Äzırbaijanǧa sapar jönınde alǧaş ūsynys aitqan Amangeldı Qūrmetūly degen äleumettık jelıde tanysqan azamat boldy. Men, ärine, quana kelıstım, öitkenı oqiǧa bolyp jatqan jerlerdı öz közıŋmen körgenge ne jetsın, bıraq ol alǧaşynda tym alys perspektivadaǧy närsedei bolyp körındı. Äzırbaijan elşılıgınıŋ qyzmetkerı Fuzuli Majidli alǧaş telefon soqqanda men Astanada jürgenmın. Ol onşaqty adamnan tūratyn top äzırlenıp jatqanyn, men de sol topta bolatynymdy, qazırgı kezde ÄR SIM kelısımı alynyp jatqanyn, köp ūzamai Almatydan attanatynymyzdy jetkızdı, uaqyty da aityldy. Sonymen... men Aqtauǧa qaityp oralmai-aq bırden Almatyǧa tartyp kettım. Kelısılgen künı kovidke test tapsyryp, Stambūl arqyly Baku qalasyna attandyq. Alaida köp ūzamai arnaiy şaqyrtu alyp, bauyrlas Äzerbaijan elıne jolǧa şyqtyq.
Qonaq üige ornalasyp, taŋǧy asymyzdy ışıp, ūiyqtamastan Äzerbaijannyŋ strategiialyq zertteuler institutyna kezdesuge bardyq. Kezdesude saiasatkerler, sarapşylar, ǧylym doktorlary, institut qyzmetkerlerı, Äzırbaijan Milli Mäjılısınıŋ (Parlamentınıŋ) deputattary boldy.
Eŋ aldymen Rasim-aǧa Musabekov söz alyp, eldegı jalpy jaǧdaidy tiianaqty türde aityp berdı. Būl kısı bırınşı Qarabaq soǧysy kezınde de bolǧan, oqiǧany öz közımen körgen. Qazırgı kezde ÄR MM (olarda Parlament bır palatadan ǧana – Mäjılısten tūrady, bızdegıdei Senat degen qūrylym joq) deputaty eken. Qazaqstannan kelgen qonaqtar atynan Serık Maleev ("Altyn Orda.kz" saitynyŋ bas redaktory) söilep, Äzerbaijan halqyn tarihi jeŋısterımen qūttyqtady, bızdıŋ tuysqan äzırbaijan halqymen ärqaşan da bırge ekendıgımızdı jetkızdı. Sodan keiın äŋgıme sūraq-jauap, pıkır almasu därejesınde öttı. Osy kezdesuge arnaiy daiyndap barǧan onşaqty sūraqtarym bar edı, men solarymdy qoidym. Tap tübıne baryp tūryp nege Äzırbaijan Qaruly küşterı Hankendıge kırmegenı de, Nahchyvan men Äzırbaijan arasyndaǧy dälızdıŋ qalai bolatyndyǧy, öz funksiianyn qalaişa atqaratyny turaly sūradym.
– Nege Äzırbaijan Qaruly küşterı Hankendıge kırmegen?
– Mūsabekovtıŋ aituynşa, az ǧana armiandardyŋ Hankendıde qalǧany da dūrys. Öitkenı äsker ömır boiy qorǧap tūrmaidy ǧoi. Saiasi strategiialyq tūrǧydan da osylai etken dūrys eken. Körşı elmen aradaǧy äldebır soǧys otynyŋ tūtanbauyna Hankendınıŋ saqtalyp tūrǧany tiımdı siiaqty.
– Sapar barysynda taǧy qai jerlerge bardyŋyzdar, kımdermen sūhbattas boldyŋyzdar?
– Tüskı astan keiın bızdı Äzerbaijan MM (Parlamentınıŋ) töraǧasynyŋ orynbasary Äliev Ädıl Äbışoǧly qabyldady. Orynbasarmen bırge taǧy bırneşe MM deputattary boldy. Kezdesu negızınen resmi jaǧdaida öttı, degenmen äzıl-qaljyŋdar da bolmai qalǧan joq. Mysaly özınıŋ äkesınıŋ aty bızdegı kımnıŋ äkesımen attas ekendıgıne nazar audaryŋyz dep küldı. Jalpy kezdesuler jyly, tuystyq jaǧdaida öttı, olar bızder tarapynan Qarabaq boiynşa ärqaşan da qoldauşylyqty sezınıp otyrǧandaryn jetkızdı.
Kelesı küngı saparymyz Bärdä, Gänjä qalalaryna baru boldy. Būlardyŋ ekeuı de maidan şebınen alysta, 100km-dei jerde jatqan beibıt qalalar eken. Olarda äskeri bölımder de joq körınedı. Soǧan qaramastan ärmender olardy atqylaǧan. Ondaǧy oilary – äzırbaijan halqynyŋ aşu-yzasyn tudyru, söitıp olardy öz ükımetterıne qarsy köteru, soǧystyŋ toqtauyna yqpal etsın degen ädıs boluy kerek.
Bärdä qalasynda 50 myŋdai adam tūrady eken, Bakuden 250km şamasynda. Özı attas Bärdä audanynyŋ ortalyǧy. Ekı-üş jerde äskeri posttardan ötuge tura keldı, öitkenı soǧys bolyp jatqan aimaqqa tym jaqyn boluynan alynǧan saqtyq şaralary boluy kerek.
Jalpy Bakuden şyǧa berıste-aq jeke üiler bastaldy. Köptegen üiler ekı etajdy kottedjder, baquatty tūratyndary baiqalady. Byltyrǧy jazda Özbekstanǧa barǧanymyzda Taşkent pen Samarqand arasy qaptaǧan auyldar ekendıgın körıp taŋ qalǧanym bar edı, mūnda da däl sol jaǧdai – bır auyl aiaqtala bere ekınşı auyldyŋ jerı bastalyp jatqandai. Ärine, Özbekstandaǧydai auyldar arasy şeksız-şetsız egıstık jerler emes, odan sirekteu, degenmen bızdıŋ Üstırtte Beineuge deiıngı jerlerdei qūlazyp jatqan dala körınbeidı. Äsırese tünde keiın qaitqanda kördık – jypyrlaǧan şamdar dalada bos jerlerdıŋ joqtyǧyn bıldırıp tūrǧandai.
Jolda alǧaşqy kezdesken auyl Atbūlaq dep atalady eken. Qazaqşa ataudy körıp qūlaǧymyz eleŋ ete qaldy.
Odan keiıngı auyl Navahi dep ataldy. Jolbasşymyzdyŋ aituy boiynşa būl jerde osy attas halyqtyŋ ökılderı tūrady. Şyǧu tegı turaly eşteŋe aitpady, keiın internetten qarap alarmyn dep şeştım (alaida älı qarauǧa qol timei jatyr), tek esıme tüskenı – däl osy attas halyq ämırika ündısterınde bar jäne olar qazaqtarǧa öte jaqyn. Bırınşıden olarda ru bar. Qazaqta ärbır adam özınıŋ jetı atasyna şeiın bıluge mındettı bolsa, navaholarda tört atasyna şeiın bıledı jäne on bes-jiyrma atasyna deiın bıletınderı de bar. Olar da qazaqtar siiaqty atqa nyq otyrady, bız siiaqty örmek toqidy, ūn eleitın tas diırmenderı bar. Jün taraityn taraq, tıptı ūrşyǧyna şeiın qazaqtıkı. Endeşe navahi men navaho arǧy tübı bır halyq emestıgıne kım kepıl? Mysaly kereidıŋ bır tarmaǧy – Abaq, aldyndaǧy bır ärpı tüsıp qalǧan navaq şyǧar, kım bılıptı?
Taǧy bır qyzyq jaǧdai – ülken trassa boiy üş eldıŋ jalauy ılıngen. Ärine, Türkiia men Äzerbaijan jalauy köbırek, alaida solarmen qatar Päkstannyŋ da jalauy az emes. Bū qalai degen sūraǧymyzǧa jolbasşymyz Fizuli myrzadan mynadai jauap aldyq: 1913 jyldary Päkstanda sūmdyq ındet bolǧan, maliariia degen aurudan köptegen adamdar qyrylǧan eken. Sol kezde äzerbaijandyq mesenat Qajy Zeinelabiden Tagiev degen kısı öz qarajatyna Britaniiadan därı-därmek satyp alyp, Päkstan halqyn jappai ektırgen. Sonyŋ arqasynda ındet toqtap, aurudyŋ betı qaitqan. Sodan berı Päkstan halqy mūny ūmytpai, Äzerbaijan halqynyŋ basyna ıs tüsken jaǧdaida kömekke ūmtylyp otyrady eken. Qarabaq jaǧdaiynda da olar bırden Äzerbaijan jaǧyna şyqqan, olarǧa moraldyq qoldau bıldırgen. Mıne, sondyqtan da ekı halyqtyŋ bır-bırıne degen qūrmetı erekşe eken. Osyndaida älgı elderdıŋ tuymen qatar bızdıŋ kök bairaǧymyz da tūruy kerek edı ǧoi degen köŋılsız oilar erıksız baurap aldy bızdı.
Aitqandai, sol Qajy Zeinelabiden Tagiev myrza bızdıŋ qazaq halqyna da kömektesıptı. Sol 1911 jyldary «Qazaq» gazetın şyǧarypty jäne ony bır jyl boiy öz aqşasymen qarjylandyryp otyrypty. Iаǧni, alǧaşqy baspa betın körgen gazetımız äzırbaijandyq mesenattyŋ arqasynda şyǧypty! Būl jönınde Euraziia universitetınıŋ professory Saǧymbai Jūmaǧūlov Äzırbaijan elşılıgıne jazǧan hatynda baiandapty. Mıne, ekı halyqtyŋ dostyǧyna fakt kerek bolsa! Al bız osyny älı künge şeiın bılmei kelgenımız ökınıştı-aq. Eŋ bolmasa tılşıler bıluı kerek edı, sonda kök tuymyz üşın qysylmai jürgen bolar edık.
– Sızder barǧan uaqytta soǧys aiaqtalǧan uaqyt edı, ūmytpasaq. Äzerbaijan bauyrlarymyzdyŋ köŋıl küiı qalai eken?
– Bız barǧanda, soǧys aiaqtalyp, özara kelısım jasalǧan uaqyt edı. Bır kün aldyn jeŋıstı toilau şaralary ötıptı. Ärine, barlyǧynda merekelık köŋıl küidıŋ saryny anyq baiqalyp tūrdy. Taǧy bır erekşe nazarymyzǧa tüskenı, barlyq tūsta Äzerbaijan men Türıktıŋ tulary qatar ılınıp tūrdy. Kölıkterge tudy ılıp qoiǧan, tıptı transparent etıp kigızılıp qoiǧan tular öte köp. Būl da merekelık köŋıl küidı bıldırse kerek, älde būrynnan solai ma, bıle almadym.
Bız barǧan alǧaşqy künderı resmi kezdesuler öttı. Būl sapar barysynda Äzerbaijannyŋ būl soǧysqa qatty daiyndalǧanyn, äskeri jaǧdaiyn jasaqtaǧan jäne eŋ bastysy, aqparattyq maidanǧa da äzerbaijan halqy jan jaqty daiyndalǧan eken.
– Aqparattyq maidanǧa daiyndyǧy turaly aityp ötseŋız?
– Mäselen, soǧys kezınde armiandar tarapy «bız qyryp jatyrmyz, jeŋıp jatyrmyz» degen saryndaǧy qauesettı aqparattardy taratuǧa jantalasty. Kım bılsın, mūndai aqparatty armiandar halqynyŋ ruhyn tüsırmeu üşın taratqan şyǧar. Desek te, jalǧan aqparat armiandar jaqtan köp taraǧany mälım. Al äzerbaijandar sol aqparattyŋ jalǧan ekenın äşkerelep otyrdy. Äsırese, Äzerbaijan Qorǧanys miinstrınıŋ özı tüsırgen videolaryn internetke jariialauy köp ötırıktıŋ betın aşyp tastaǧandai. Osyndai jaǧdai öte köp boldy. Sonymen qatar Äzerbaijan tarapy diplomatiialyq qarym qatynasty da myqty ornata bıldı. Mysaly, Reseiden qaru satyp aluy. Bälkım, orystyŋ qaruyn köz qylyp ta alǧan bolar. Desek te, Äzerbaijannyŋ būl taktikasy da öte sauatty jasaldy. Soǧys kezındegı armian tarapynyŋ soǧys qiymladarynyŋ bärın derek retınde halyqaralyq ūiymdarǧa jıberıp otyruy da äzerbaijandardyŋ ūpaiyn arttyrdy.
– «Adyrna» ūlttyq portalynda «Armiandar jasaǧan qandy qasap» atty maqala jariialadyq. Būl on segız jyl būrynǧy Äzerbaijannyŋ Qojaly qalasynda bolǧan qandy oqiǧa turaly material edı. Qojaly oqiǧasy turaly habaryŋyz bar ma?
– İä, Keŋes odaǧy ydyrap, är el öz egemendıgın alyp jatqan tūsta bolǧan oqiǧa ǧoi būl. Bır tünde armiandar Qojaly halqynyŋ qanyn aǧyzyp, qyryp joiyp ketken eken. Būl oqiǧa turaly sūmdyq jaittar köp aitylady. Qariialardy qorlap öltırıp, balalardy tırıdei soiǧan degen de derek bar. Būl soǧysta da Resei tarapynyŋ barmaq ızı bar boluy mümkın degen boljamdar bar. İnternettegı keibır derekterde Armeniiada tūrǧan reseilık äskeri bölım Reseidıŋ ışıne ornalasuy kerek eken. Sol ketıp bara jatqan jolda genosid ūiymdastyryp ketken degen derekter de bar. Äskeri bölımnıŋ basşysy orys bolǧanymen, sarbazdary armiandar bolǧan eken. Qalai desek te, keşe ǧana bır odaqtyŋ qūramynda bolǧan elder arasyndaǧy mynadai sūmdyq oqiǧanyŋ boluy älı künge deiın jūmbaq. Qazırgı kezde Qojaly audany bar. Bıraq qazırgı qaitarylyp berıp jatqan aimaqtardyŋ arasynda bar şyǧar. Alaida däl Qojalyny Äzerbaijanǧa qaitardy degen aqparatty estımedım.
– Resmi ökılderden bölek, qarapaiym tūrǧyndarmen söilesuge mümkındık boldy ma? Armiandarǧa, armiandardyŋ äreketıne qatysty äzerbaijandardyŋ jeke pıkırı qandai?
– İä, resmi ökılderden basqa jai ǧana qarapaiym azamattarmen de tıldestık. Ärine, armiandar turaly pıkırlerı jaǧymsyz. Sol jergılıktı tūrǧyndardan estıgen bır närse bar. Armiandarda da Qytaidaǧy sekıldı jasyryn zerthana bar körınedı. Būl qanşalyqty ras, ol jaǧyn bılmedım. Būl zerthana Reseidıŋ Armeniia jerınde aşyp qoiǧan zerthanasy ma, joq armiandardyŋ öz zerthanasy ma, belgısız. Äiteuır bılgenım, medisinalyq qūpiia bır mekeme siiaqty. Mıne, sol zerthanada adamdardy bölşektep, organdaryn satady degen äŋgıme bar. Būl ärine, äzerbaijan halqynyŋ arasyndaǧy äŋgıme. Keibırı mūny däleldengen derek dep te jatty. Qanşalyqty şyndyq ekenın bıle almadym.
– Tauly Qarabaqqa qatysty soǧys oty tūtanǧan sätte Türkiia tarapy öz pıkırın aşyq bıldırdı. Türkiianyŋ prezidentı Taiyp Erdoǧan Äzerbaijan elın jan-jaqty qoldaitynyn mälımdedı. Ökınışke qarai, türkı halyqtarynyŋ ışınde Qazaqstan tarapynan bauyrlas halyqty qoldau turaly aşyq mälımdeme jasala qoimady. Tıptı, osy soǧysqa qatysty Armeniiany jaqtaityn aqparat taratqan otandyq BAQ ta boldy. Desek te, jalpy qazaq halqy äzerbaijan bauyrlaryn moraldyq tūrǧydan qatty qoldady. Resmi qoldamasa da, äleumettık jelı paraqşalarynda qoldau tanytty. Qarapaiym halyqtyŋ osyndai qoldauyn bauyrlarymyz sezınıp pe?
– Jalpy, Armenia ODKB kelısımın betke ūstap, sol soǧysqa Reseidıŋ aralasqanyn qalady. Bıraq soǧys Äzeraijan jerınde bolyp jatqandyqtan, Resei aralasa almaitynyn bıldırdı. Ärkım är türlı boljam aityluda. Bıreuler Resei Türkiiadan qaimyqty deidı. Qalai bolǧanda da, soǧys Armiandar basyp alǧan Äzerbaijannyŋ jerınde öttı. Türkiianyŋ bauyrlas halyqqa körsetken ülken qoldauyna älem kuä bolǧany ras. Alaida Bakuge barǧan saparymyzda bızben sūhbattas bolǧan azamattar qazaqstandyqtardyŋ qoldauy üşın de alǧystaryn bıldırıp jatty. Desek te, bızdıŋ elden resmi qoldau bıldırılmegendıkten, bärıbır ıştei qysylyp otyrdyq ta. Deputat Mūsabekovtıŋ: «Bız Nazarbaevqa alǧys aitamyz. TMD qūrylatyn şaqta, bızdıŋ de delegasiia barǧan edı. Sol kezde äzerbaijandardy körgen armiandar «būlar nege jür» dep şu şyǧarǧan. Sonda Nazarbaevtyŋ: «Äzerbaijandy men şaqyrdym» dep bärıne mat qoiǧany üşın älı künge deiın rizamyz. Taǧy bırde «Qarabaq Äzerbaijandykı. Būǧan alyp qosar äŋgıme joq»,- degenı bar edı Nazarbaevtyŋ. Osy ekı närsesı üşın Nazarbaevty jaqsy köremız jäne alǧys bıldıremız»,- dedı.
– Armian Äzerbaijan arasyndaǧy soǧys barysynda aqparat betterınde Türkiia prezidentı Erdoǧannyŋ tüspegenı mälım. Erdoǧannyŋ ärbır mälımdemelerınen tūtas türkı älemı bır tudyŋ astyna bırıgetını turaly saryn anyq baiqalǧany da jasyryn emes. Qalai oilaisyz, türkıler tūtasyp, bır odaqqa ainaluy mümkın be? Eger mümkın bolsa, türkılerdı ne bırıktıruı mümkın? Bıreuler aitqandai dın be, joq älde saiasi ahual ma, bälkım boiymyzdy qualai aqqan qan ba?
– Pantiurkizm mäselesı qazırgı özektı taqyryptyŋ bırıne ainalǧany ras. Reseilık saiasatker Jirinovskiidıŋ eŋ basty qaupı-osy. Jirinovskii är sözınde türkıler bırıgıp ketetın boldy dep qaqyldap jür. Bälkım, beker de emes şyǧar, kım bılsın. Desek te, Tūran memleketı bolyp bır elge ainalmasaq ta, eŋ bolmasa är kezde bır bırımızge kez kelgen jaǧdaida qoldau körsetıp, aradaǧy ekonomikalyq, saiasi bailanysymyzdy nyǧaita bersek eken. Öitkenı älı künge deiın ırgemızde otyrǧan qyrǧyz, özbek bauyrlarymyzben ortaq mämılege kele almai otyrmyz. Al alystaǧy Türkiia, Äzerbaijanmen bır üidıŋ balasyndai bolyp ketemız deu aqylǧa syiyŋqyramaityn siiaqty. Orta Aziiadaǧy türkı halqynyŋ bırıgu mäselesı älı şeşımın tappai keledı. soǧan qaraǧanda tūtasyp Tūran memleketıne ainalu menıŋşe, qiyndau siiaqty. Al äskeri odaqtastyqqa kelsek, būl öte dūrys ideia dep sanaimyn. Būl rette Türkiiadan üirenerımız öte köp ekenın Qarabaq soǧysy körsetıp berdı. Qūrtaqandai Armeniia qarudy qalai jinaǧanyn osy soǧysta kördık. Tanktıŋ neşe türı, qaru jaraqtyŋ türlerı qanşama. Alaida osy soǧys endıgı jerde temır tersek qaru jaraqtyŋ emes, tehnikanyŋ ozyq türımen soǧysudyŋ tiımdılıgın körsettı. Türıktıŋ «Bairaqtary» baiaǧy tank, pulemettıŋ zamany ketkenın aiqyndap bergendei. Sondyqtan endıgı türkı älemınıŋ özara bailanysy osyndai ǧylymi, äskeri, saiasi, ekonomikalyq tūrǧyda nyǧaiuy kerek dep sanaimyn.
– Uaqyt bölıp, sūhbattasqanyŋyzǧa myŋ alǧys!
– Sapar barysynda taǧy qai jerlerge bardyŋyzdar, kımdermen sūhbattas boldyŋyzdar?
– Tüskı astan keiın bızdı Äzerbaijan MM (Parlamentınıŋ) töraǧasynyŋ orynbasary Äliev Ädıl Äbışoǧly qabyldady. Orynbasarmen bırge taǧy bırneşe MM deputattary boldy. Kezdesu negızınen resmi jaǧdaida öttı, degenmen äzıl-qaljyŋdar da bolmai qalǧan joq. Mysaly özınıŋ äkesınıŋ aty bızdegı kımnıŋ äkesımen attas ekendıgıne nazar audaryŋyz dep küldı. Jalpy kezdesuler jyly, tuystyq jaǧdaida öttı, olar bızder tarapynan Qarabaq boiynşa ärqaşan da qoldauşylyqty sezınıp otyrǧandaryn jetkızdı.
Kelesı küngı saparymyz Bärdä, Gänjä qalalaryna baru boldy. Būlardyŋ ekeuı de maidan şebınen alysta, 100km-dei jerde jatqan beibıt qalalar eken. Olarda äskeri bölımder de joq körınedı. Soǧan qaramastan ärmender olardy atqylaǧan. Ondaǧy oilary – äzırbaijan halqynyŋ aşu-yzasyn tudyru, söitıp olardy öz ükımetterıne qarsy köteru, soǧystyŋ toqtauyna yqpal etsın degen ädıs boluy kerek.
Bärdä qalasynda 50 myŋdai adam tūrady eken, Bakuden 250km şamasynda. Özı attas Bärdä audanynyŋ ortalyǧy. Ekı-üş jerde äskeri posttardan ötuge tura keldı, öitkenı soǧys bolyp jatqan aimaqqa tym jaqyn boluynan alynǧan saqtyq şaralary boluy kerek.
Jalpy Bakuden şyǧa berıste-aq jeke üiler bastaldy. Köptegen üiler ekı etajdy kottedjder, baquatty tūratyndary baiqalady. Byltyrǧy jazda Özbekstanǧa barǧanymyzda Taşkent pen Samarqand arasy qaptaǧan auyldar ekendıgın körıp taŋ qalǧanym bar edı, mūnda da däl sol jaǧdai – bır auyl aiaqtala bere ekınşı auyldyŋ jerı bastalyp jatqandai. Ärine, Özbekstandaǧydai auyldar arasy şeksız-şetsız egıstık jerler emes, odan sirekteu, degenmen bızdıŋ Üstırtte Beineuge deiıngı jerlerdei qūlazyp jatqan dala körınbeidı. Äsırese tünde keiın qaitqanda kördık – jypyrlaǧan şamdar dalada bos jerlerdıŋ joqtyǧyn bıldırıp tūrǧandai.
Jolda alǧaşqy kezdesken auyl Atbūlaq dep atalady eken. Qazaqşa ataudy körıp qūlaǧymyz eleŋ ete qaldy.
Odan keiıngı auyl Navahi dep ataldy. Jolbasşymyzdyŋ aituy boiynşa būl jerde osy attas halyqtyŋ ökılderı tūrady. Şyǧu tegı turaly eşteŋe aitpady, keiın internetten qarap alarmyn dep şeştım (alaida älı qarauǧa qol timei jatyr), tek esıme tüskenı – däl osy attas halyq ämırika ündısterınde bar jäne olar qazaqtarǧa öte jaqyn. Bırınşıden olarda ru bar. Qazaqta ärbır adam özınıŋ jetı atasyna şeiın bıluge mındettı bolsa, navaholarda tört atasyna şeiın bıledı jäne on bes-jiyrma atasyna deiın bıletınderı de bar. Olar da qazaqtar siiaqty atqa nyq otyrady, bız siiaqty örmek toqidy, ūn eleitın tas diırmenderı bar. Jün taraityn taraq, tıptı ūrşyǧyna şeiın qazaqtıkı. Endeşe navahi men navaho arǧy tübı bır halyq emestıgıne kım kepıl? Mysaly kereidıŋ bır tarmaǧy – Abaq, aldyndaǧy bır ärpı tüsıp qalǧan navaq şyǧar, kım bılıptı?
Taǧy bır qyzyq jaǧdai – ülken trassa boiy üş eldıŋ jalauy ılıngen. Ärine, Türkiia men Äzerbaijan jalauy köbırek, alaida solarmen qatar Päkstannyŋ da jalauy az emes. Bū qalai degen sūraǧymyzǧa jolbasşymyz Fizuli myrzadan mynadai jauap aldyq: 1913 jyldary Päkstanda sūmdyq ındet bolǧan, maliariia degen aurudan köptegen adamdar qyrylǧan eken. Sol kezde äzerbaijandyq mesenat Qajy Zeinelabiden Tagiev degen kısı öz qarajatyna Britaniiadan därı-därmek satyp alyp, Päkstan halqyn jappai ektırgen. Sonyŋ arqasynda ındet toqtap, aurudyŋ betı qaitqan. Sodan berı Päkstan halqy mūny ūmytpai, Äzerbaijan halqynyŋ basyna ıs tüsken jaǧdaida kömekke ūmtylyp otyrady eken. Qarabaq jaǧdaiynda da olar bırden Äzerbaijan jaǧyna şyqqan, olarǧa moraldyq qoldau bıldırgen. Mıne, sondyqtan da ekı halyqtyŋ bır-bırıne degen qūrmetı erekşe eken. Osyndaida älgı elderdıŋ tuymen qatar bızdıŋ kök bairaǧymyz da tūruy kerek edı ǧoi degen köŋılsız oilar erıksız baurap aldy bızdı.
Aitqandai, sol Qajy Zeinelabiden Tagiev myrza bızdıŋ qazaq halqyna da kömektesıptı. Sol 1911 jyldary «Qazaq» gazetın şyǧarypty jäne ony bır jyl boiy öz aqşasymen qarjylandyryp otyrypty. Iаǧni, alǧaşqy baspa betın körgen gazetımız äzırbaijandyq mesenattyŋ arqasynda şyǧypty! Būl jönınde Euraziia universitetınıŋ professory Saǧymbai Jūmaǧūlov Äzırbaijan elşılıgıne jazǧan hatynda baiandapty. Mıne, ekı halyqtyŋ dostyǧyna fakt kerek bolsa! Al bız osyny älı künge şeiın bılmei kelgenımız ökınıştı-aq. Eŋ bolmasa tılşıler bıluı kerek edı, sonda kök tuymyz üşın qysylmai jürgen bolar edık.
– Sızder barǧan uaqytta soǧys aiaqtalǧan uaqyt edı, ūmytpasaq. Äzerbaijan bauyrlarymyzdyŋ köŋıl küiı qalai eken?
– Bız barǧanda, soǧys aiaqtalyp, özara kelısım jasalǧan uaqyt edı. Bır kün aldyn jeŋıstı toilau şaralary ötıptı. Ärine, barlyǧynda merekelık köŋıl küidıŋ saryny anyq baiqalyp tūrdy. Taǧy bır erekşe nazarymyzǧa tüskenı, barlyq tūsta Äzerbaijan men Türıktıŋ tulary qatar ılınıp tūrdy. Kölıkterge tudy ılıp qoiǧan, tıptı transparent etıp kigızılıp qoiǧan tular öte köp. Būl da merekelık köŋıl küidı bıldırse kerek, älde būrynnan solai ma, bıle almadym.
Bız barǧan alǧaşqy künderı resmi kezdesuler öttı. Būl sapar barysynda Äzerbaijannyŋ būl soǧysqa qatty daiyndalǧanyn, äskeri jaǧdaiyn jasaqtaǧan jäne eŋ bastysy, aqparattyq maidanǧa da äzerbaijan halqy jan jaqty daiyndalǧan eken.
– Aqparattyq maidanǧa daiyndyǧy turaly aityp ötseŋız?
– Mäselen, soǧys kezınde armiandar tarapy «bız qyryp jatyrmyz, jeŋıp jatyrmyz» degen saryndaǧy qauesettı aqparattardy taratuǧa jantalasty. Kım bılsın, mūndai aqparatty armiandar halqynyŋ ruhyn tüsırmeu üşın taratqan şyǧar. Desek te, jalǧan aqparat armiandar jaqtan köp taraǧany mälım. Al äzerbaijandar sol aqparattyŋ jalǧan ekenın äşkerelep otyrdy. Äsırese, Äzerbaijan Qorǧanys miinstrınıŋ özı tüsırgen videolaryn internetke jariialauy köp ötırıktıŋ betın aşyp tastaǧandai. Osyndai jaǧdai öte köp boldy. Sonymen qatar Äzerbaijan tarapy diplomatiialyq qarym qatynasty da myqty ornata bıldı. Mysaly, Reseiden qaru satyp aluy. Bälkım, orystyŋ qaruyn köz qylyp ta alǧan bolar. Desek te, Äzerbaijannyŋ būl taktikasy da öte sauatty jasaldy. Soǧys kezındegı armian tarapynyŋ soǧys qiymladarynyŋ bärın derek retınde halyqaralyq ūiymdarǧa jıberıp otyruy da äzerbaijandardyŋ ūpaiyn arttyrdy.
– «Adyrna» ūlttyq portalynda «Armiandar jasaǧan qandy qasap» atty maqala jariialadyq. Būl on segız jyl būrynǧy Äzerbaijannyŋ Qojaly qalasynda bolǧan qandy oqiǧa turaly material edı. Qojaly oqiǧasy turaly habaryŋyz bar ma?
– İä, Keŋes odaǧy ydyrap, är el öz egemendıgın alyp jatqan tūsta bolǧan oqiǧa ǧoi būl. Bır tünde armiandar Qojaly halqynyŋ qanyn aǧyzyp, qyryp joiyp ketken eken. Būl oqiǧa turaly sūmdyq jaittar köp aitylady. Qariialardy qorlap öltırıp, balalardy tırıdei soiǧan degen de derek bar. Būl soǧysta da Resei tarapynyŋ barmaq ızı bar boluy mümkın degen boljamdar bar. İnternettegı keibır derekterde Armeniiada tūrǧan reseilık äskeri bölım Reseidıŋ ışıne ornalasuy kerek eken. Sol ketıp bara jatqan jolda genosid ūiymdastyryp ketken degen derekter de bar. Äskeri bölımnıŋ basşysy orys bolǧanymen, sarbazdary armiandar bolǧan eken. Qalai desek te, keşe ǧana bır odaqtyŋ qūramynda bolǧan elder arasyndaǧy mynadai sūmdyq oqiǧanyŋ boluy älı künge deiın jūmbaq. Qazırgı kezde Qojaly audany bar. Bıraq qazırgı qaitarylyp berıp jatqan aimaqtardyŋ arasynda bar şyǧar. Alaida däl Qojalyny Äzerbaijanǧa qaitardy degen aqparatty estımedım.
– Resmi ökılderden bölek, qarapaiym tūrǧyndarmen söilesuge mümkındık boldy ma? Armiandarǧa, armiandardyŋ äreketıne qatysty äzerbaijandardyŋ jeke pıkırı qandai?
– İä, resmi ökılderden basqa jai ǧana qarapaiym azamattarmen de tıldestık. Ärine, armiandar turaly pıkırlerı jaǧymsyz. Sol jergılıktı tūrǧyndardan estıgen bır närse bar. Armiandarda da Qytaidaǧy sekıldı jasyryn zerthana bar körınedı. Būl qanşalyqty ras, ol jaǧyn bılmedım. Būl zerthana Reseidıŋ Armeniia jerınde aşyp qoiǧan zerthanasy ma, joq armiandardyŋ öz zerthanasy ma, belgısız. Äiteuır bılgenım, medisinalyq qūpiia bır mekeme siiaqty. Mıne, sol zerthanada adamdardy bölşektep, organdaryn satady degen äŋgıme bar. Būl ärine, äzerbaijan halqynyŋ arasyndaǧy äŋgıme. Keibırı mūny däleldengen derek dep te jatty. Qanşalyqty şyndyq ekenın bıle almadym.
– Tauly Qarabaqqa qatysty soǧys oty tūtanǧan sätte Türkiia tarapy öz pıkırın aşyq bıldırdı. Türkiianyŋ prezidentı Taiyp Erdoǧan Äzerbaijan elın jan-jaqty qoldaitynyn mälımdedı. Ökınışke qarai, türkı halyqtarynyŋ ışınde Qazaqstan tarapynan bauyrlas halyqty qoldau turaly aşyq mälımdeme jasala qoimady. Tıptı, osy soǧysqa qatysty Armeniiany jaqtaityn aqparat taratqan otandyq BAQ ta boldy. Desek te, jalpy qazaq halqy äzerbaijan bauyrlaryn moraldyq tūrǧydan qatty qoldady. Resmi qoldamasa da, äleumettık jelı paraqşalarynda qoldau tanytty. Qarapaiym halyqtyŋ osyndai qoldauyn bauyrlarymyz sezınıp pe?
– Jalpy, Armenia ODKB kelısımın betke ūstap, sol soǧysqa Reseidıŋ aralasqanyn qalady. Bıraq soǧys Äzeraijan jerınde bolyp jatqandyqtan, Resei aralasa almaitynyn bıldırdı. Ärkım är türlı boljam aityluda. Bıreuler Resei Türkiiadan qaimyqty deidı. Qalai bolǧanda da, soǧys Armiandar basyp alǧan Äzerbaijannyŋ jerınde öttı. Türkiianyŋ bauyrlas halyqqa körsetken ülken qoldauyna älem kuä bolǧany ras. Alaida Bakuge barǧan saparymyzda bızben sūhbattas bolǧan azamattar qazaqstandyqtardyŋ qoldauy üşın de alǧystaryn bıldırıp jatty. Desek te, bızdıŋ elden resmi qoldau bıldırılmegendıkten, bärıbır ıştei qysylyp otyrdyq ta. Deputat Mūsabekovtıŋ: «Bız Nazarbaevqa alǧys aitamyz. TMD qūrylatyn şaqta, bızdıŋ de delegasiia barǧan edı. Sol kezde äzerbaijandardy körgen armiandar «būlar nege jür» dep şu şyǧarǧan. Sonda Nazarbaevtyŋ: «Äzerbaijandy men şaqyrdym» dep bärıne mat qoiǧany üşın älı künge deiın rizamyz. Taǧy bırde «Qarabaq Äzerbaijandykı. Būǧan alyp qosar äŋgıme joq»,- degenı bar edı Nazarbaevtyŋ. Osy ekı närsesı üşın Nazarbaevty jaqsy köremız jäne alǧys bıldıremız»,- dedı.
– Armian Äzerbaijan arasyndaǧy soǧys barysynda aqparat betterınde Türkiia prezidentı Erdoǧannyŋ tüspegenı mälım. Erdoǧannyŋ ärbır mälımdemelerınen tūtas türkı älemı bır tudyŋ astyna bırıgetını turaly saryn anyq baiqalǧany da jasyryn emes. Qalai oilaisyz, türkıler tūtasyp, bır odaqqa ainaluy mümkın be? Eger mümkın bolsa, türkılerdı ne bırıktıruı mümkın? Bıreuler aitqandai dın be, joq älde saiasi ahual ma, bälkım boiymyzdy qualai aqqan qan ba?
– Pantiurkizm mäselesı qazırgı özektı taqyryptyŋ bırıne ainalǧany ras. Reseilık saiasatker Jirinovskiidıŋ eŋ basty qaupı-osy. Jirinovskii är sözınde türkıler bırıgıp ketetın boldy dep qaqyldap jür. Bälkım, beker de emes şyǧar, kım bılsın. Desek te, Tūran memleketı bolyp bır elge ainalmasaq ta, eŋ bolmasa är kezde bır bırımızge kez kelgen jaǧdaida qoldau körsetıp, aradaǧy ekonomikalyq, saiasi bailanysymyzdy nyǧaita bersek eken. Öitkenı älı künge deiın ırgemızde otyrǧan qyrǧyz, özbek bauyrlarymyzben ortaq mämılege kele almai otyrmyz. Al alystaǧy Türkiia, Äzerbaijanmen bır üidıŋ balasyndai bolyp ketemız deu aqylǧa syiyŋqyramaityn siiaqty. Orta Aziiadaǧy türkı halqynyŋ bırıgu mäselesı älı şeşımın tappai keledı. soǧan qaraǧanda tūtasyp Tūran memleketıne ainalu menıŋşe, qiyndau siiaqty. Al äskeri odaqtastyqqa kelsek, būl öte dūrys ideia dep sanaimyn. Būl rette Türkiiadan üirenerımız öte köp ekenın Qarabaq soǧysy körsetıp berdı. Qūrtaqandai Armeniia qarudy qalai jinaǧanyn osy soǧysta kördık. Tanktıŋ neşe türı, qaru jaraqtyŋ türlerı qanşama. Alaida osy soǧys endıgı jerde temır tersek qaru jaraqtyŋ emes, tehnikanyŋ ozyq türımen soǧysudyŋ tiımdılıgın körsettı. Türıktıŋ «Bairaqtary» baiaǧy tank, pulemettıŋ zamany ketkenın aiqyndap bergendei. Sondyqtan endıgı türkı älemınıŋ özara bailanysy osyndai ǧylymi, äskeri, saiasi, ekonomikalyq tūrǧyda nyǧaiuy kerek dep sanaimyn.
– Uaqyt bölıp, sūhbattasqanyŋyzǧa myŋ alǧys!
Sūhbattasqan, Meruert HUSAİNOVA,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
Foto Q.Edılhannyŋ Facebook paraqşasynan alyndy.
