Qaueset tez taraidy. Qamysqa tigen örttei laulai jöneledı. Sol qaueset neden tuady? Ärine, aqparattyŋ joqtyǧynan iaki azdyǧynan nemese der kezınde aqparattyŋ berılmeuınen kelıp şyǧady. Keide qūzyrly memlekettık organdar, kvazimemlekettık subektıler, kompaniialar qyzmetıne, qarjylyq mäselelerıne nemese sol salalardyŋ lauazymdy basşylaryna qatysty dau tuyndap jatady. Onyŋ da sebebı sol – aqparattyŋ jetkılıksızdıgınen. Mūndai keleŋsızdıkter tuyndamas üşın barlyq memlekettık nemese kvazimemlekettık subektıler, el ömırıne qatysy bar qai sala bolsa da vebsaittaryna özderınıŋ qyzmetı turaly ekı tılde tolyq aqparat qoiuǧa tiıs. Būl ötınış emes, oryndauǧa tiıstı talap. Olai bolsa nelıkten köptegen memlekettık organdar men özge de salanyŋ jauapty mamandary men basşylyǧy vebsaitqa tolyq aqparat ornalastyruǧa qūlyqsyz? Nelıkten vebsaittyŋ qazaqşasy bırqatarynda mülde joq nemese uaqytynda toltyrylmaidy? Älde halyqtan jasyryp otyrǧandaryŋyz bar ma? Eger qoiylǧan talapqa qaramastan vebsaitqa tolyq maǧlūmat qoiylmasa, tıptı qoiuǧa qūlyqsyz bolsa, basqaşa ne oilauǧa bolady? Vebsaittarda qazaq tılındegı aqparattyŋ joqtyǧy memlekettık tıldı mensınbeuşılık pe, joq älde zaŋǧa moiynūsynbauşylyq pa?
Elbasy, Memleket basşysy Joldaularynda körsetılgenındei, halyqqa qyzmet etuge tiıs kez kelgen qyzmet salasynyŋ jūmysy aşyq boluy qajet. Bır aqparatty bılu üşın azamattar arnaiy hat jazyp, onyŋ jauabyn ailap, jyldap kütıp otyrmauy kerek. Qai sala qaşan, ne ıstedı, qandai ıs tyndyrdy, qanşa aqşa jūmsady, qanşa aqşa igerıldı, igerılmedı, osy aqparattyŋ bärı vebsaitta ekı tılde alaqandaǧydai körınıp tūruǧa tiıs. Ony qamtamasyz etu - mındet.
Tıl saiasaty komitetı osy aqparattardy ornalastyruda «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly» Zaŋynyŋ talaptarynyŋ būzyluyna beijai qarai almaidy.
Osy mındettıŋ qalai oryndalyp jatqanyn zerdeleu maqsatynda Tıl komitetı Şaisūltan Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-Qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧy arqyly monitoring jürgızdı.
Būl jūmys Qazaqstan Respublikasynda tıl saiasatyn ıske asyrudyŋ 2020-2025 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasy aiasynda «Qazaqstan Respublikasynda tıldık ahualdy taldau jäne oǧan monitoring jürgızu» jobasy boiynşa jüzege asyryldy.
Monitoringtıŋ maqsaty – körnekı aqparattardyŋ sauatty ärı dūrys resımdeluıne yqpal etıp, ortalyq jäne jergılıktı atqaruşy organdardyŋ, ūlttyq kompaniialar men aksionerlık qoǧamdardyŋ, oqu oryndarynyŋ resmi saittaryndaǧy memlekettık tıldıŋ qoldanysy men onyŋ tıl zaŋdylyqtarynyŋ talaptaryna säikes dūrys jürgızıluın qadaǧalau.
Tıl komitetı osy monitoring nätijesıne bailanysty elımızdıŋ barlyq ministrlıkterı men kvazimemlekettık subektılerı, barlyq äkımdıkter men joǧary oqu oryndarynyŋ, basqa da salalardyŋ basşylyǧy men vebsaitqa jauapty lauazymdy qyzmetkerlerın şaqyra otyryp seminar ötkızdı.
Atalǧan Joba aiasynda monitoringtıŋ ekı baǧyty qamtyldy:
1. Körnekı aqparattar;
2. Resmi internet-resurstar.
Körnekı aqparat turaly mäselenı qosa zerdelep otyrǧanymyzdyŋ sebebı barşaŋyzǧa mälım, qatelerden köz sürınedı. Onyŋ üstıne körnekı aqparatty tek orys tılınde beru beleŋ alyp barady.
Elımızdıŋ 8 qalasynda, atap aitqanda, Nūr-Sūltan, Almaty, Pavlodar, Petropavl, Oral, Qaraǧandy, Qostanai, Kökşetau qalalarynda körnekı aqparattarda jäne būqaralaq aqparat qūraldarynyŋ, sonymen qatar ortalyq jäne jergılıktı atqaruşy organdardyŋ, ūlttyq kompaniialardyŋ jäne joǧary oqu oryndarynyŋ resmi saittarynyŋ memlekettık tıldıŋ talaptaryna säikes jürgızılu barysy tekserıldı.
Joba barysynda körnekı aqparattardaǧy tıldık ahualǧa taldau jasau üşın öŋırlerdegı tılderdı damytu basqarmalary men tıl ortalyqtarynan 8 sarapşy maman, resmi internet-resurstarǧa monitoring jürgızu üşın 2 sarapşy maman tartyldy. Atalǧan sarapşylar seminar barysynda söz alyp, zertteu nätijelerın ūsyndy.
Seminar barysynda Tıl saiasaty komitetı töraǧasy retınde baiandama jasap, onda jauapty Ortalyq jäne jergılıktı atqaruşy organdardyŋ, ūlttyq kompaniialar men oqu oryndarynyŋ resmi İnternet-resurstaryna jürgızılgen monitoringtıŋ qorytyndysy boiynşa tömendegıdei kemşılıkter oryn alǧanyna nazar audarttym.
Bırınşı, resmi saittarǧa kırseŋız negızgı bet bırden orys tılınde aşylady. «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly» QR Zaŋyna säikes basymdylyq memlekettık tılge berılu kerek ekenın taǧy da eskertkım keledı. Kez kelgen mekemenıŋ (käsıporynnyŋ) resmi saittary bırden memlekettık tılde aşyluy kerek.
Ekınşı, saittardaǧy aqparattardyŋ basym bölıgı tek orys tılınde jüktelgen. Oǧan saittarda qazaq tılınde aşylǧan keibır bölımderdıŋ aqparatsyz bos tūruy nemese orys tılındegı aqparatty ornalastyryp qoiuy dälel bola alady. Sonda qazaq tıldı oqyrman özıne qajettı aqparatty nemese mälımettı qaidan ızdeidı?
Üşınşı, qazaq tılındegı betke ornalasqan aqparattyŋ kölemı orys tılındegı aqparattardyŋ kölemınen äldeqaida az boluy. Būl aqparattyŋ bırınşı orys tılınde daiyndalyp, odan keiın qazaq tılıne qalai bolsa solai audarylǧanyn bıldıredı. Osyǧan bailanysty saittarda köbınese qazaq tılındegı mätınderdıŋ sapasy öte tömen ekenı anyqtaldy.
Törtınşı, resmi saittarǧa memlekettık tıldegı aqparattardyŋ der kezınde, iaǧni aqparattardyŋ uaqytynda ornalastyrylmauy anyqtaldy. Bır baiqaǧanymyz, orys tılındegı aqparattar bırınşı kezekte jäne uaqytynda ornalasady eken.
Besınşı, resmi saittardyŋ zamanaui talaptarǧa säikes emestıgı de baiqaldy. Saitta qarapaiym halyqqa qajettı barlyq aqparattar qol jetımdı bolu kerek. Eger de barlyq maŋyzdy aqparattar der kezınde ornalastyrylsa, jūrtşylyq arasynda şyndyqqa janaspaityn ärtürlı qauesetter taramaityndyǧyn joǧaryda aityp öttık. Al mūndai qauesetter men negızsız aqparatar sol memlekettık organnyŋ nemese äkımdıktıŋ jūmysyna ärı basşysyna kerı äserın tigızetını sözsız. Sol sebeptı, saitqa barynşa oqyrmanǧa qajet maŋyzdy aqparattardy ornalastyru kerek.
Qazırgı taŋda memlekettık tılge degen talap küşeidı. Qarapaiym oqyrman barynşa aqparatty memlekettık tılde aluǧa ūmtylady. Mysaly, bankterdı alatyn bolsaq, terminaldyŋ, bankomattyŋ qyzmetın paidalanǧanda köp jaǧdaida basymdylyq orys tılıne berılgen, köbınıŋ ūialy bailanystaǧy qosymşalary tek orys tılınde. Al, sonda qazaq tıldı tūtynuşy ne ısteuı kerek?
Altynşy, keibır ūlttyq kompaniialar men aksionerlık qoǧamdardyŋ saitynda memlekettık tıldegı aqparattar tekserusız, korrektorlyq tüzetuler jasalmastan ornalastyrylǧan. Sol sebeptı aqparattarda orfografiialyq, pukntuasiialyq jäne stilistikalyq qateler öte köp.
Jetınşı, äkımdıkterdıŋ resmi saittarynda biudjet turaly aqparattar, statistikalyq mälımetterdıŋ basym bölıgı orys tılınde jüktelgen.
Jalpy 125 mekemenıŋ resmi saityna monitoring jürgızıldı. Osy monitoringtıŋ qorytyndysy boiynşa 98 mekemege eskertu hattary joldandy, onyŋ ışınde 33 hat – memlekettık organdar men äkımdıkterge, 16-sy – ūlttyq kompaniialarǧa, 31-ı – joǧary oqu oryndaryna, 16-y – bankterge jäne 2-uı portal äkımşılerıne joldandy.
Osy joldanǧan eskertu hat boiynşa 40 mekeme özderınıŋ resmi saittaryna tüzetuler engızgenın mälımdedı: 33-ı – memlekettık organdar men äkımdıkter, 10-y – ūlttyq kompaniialar, 11-ı – joǧary oqu oryndary, 4-ı – bank.
İnternet kündelıktı aqparat közı bolǧandyqtan, memlekettık tıldı elektrondyq, internettık jüiede damytuǧa erekşe köŋıl böluım – zaman talaby. Endeşe ortalyq jäne jergılıktı atqaruşy organdar, ūlttyq kompaniialar men joǧary oqu oryndarynyŋ resmi internet-resurstarynda memlekettık tıldıŋ jüielı jäne sapaly qoldanyluyn qadaǧalau maqsatynda jürgızıletın osy monitoring jūmysy jalǧasyn tabatyn bolady.
Jalpy ministrlıkter, basqa da barlyq sala basşylarynan, är jauapty mamanan resmi sait pen körnekı aqparattaǧy mätınderdıŋ memlekettık tıldegı nūsqasyna barynşa nazar audaryp, oryn alǧan kemşılıkterdı tezdetıp tüzetudı qolǧa aludy resmi jauapty qūzyrly organ retınde talap etemız.
Osy maŋyzdy mäselenı jüzege asyru jolynda elımızdıŋ ärbır azamaty, ärbır memlekettık mekeme memlekettık tıldıŋ märtebesın arttyru, onyŋ qoldanys aiasyn keŋeitu jolynda atsalysuǧa mındettı.
Ädılbek QABA, QR Mädeniet jäne sport ministrlıgı Tıl saiasaty komitetınıŋ töraǧasy.
