Bügın Alaştyŋ Aqseleuınıŋ tuǧan künı. Bır topyraqtan tülep ūşsaq ta, men Ahaŋmen ömırde bır ret qana bolsyn kezdesıp, tıldese almadym. Qūdai būiyrtpady. Sondyqtan da şyǧar, osy künderı boi jaǧynan da, oi jaǧynan da bolsyn osyndai alyp tūlǧa turaly jaza almai jürmın. Jazǧym-aq keledı, bıraq jarytyp jaza almaitynymdy bılemın.
...Osydan üş jyl būryn Ahaŋnyŋ tuǧanyna 75 jyl toluyna orai "Egemen Qazaqstan" gazetınde jaryq körgen jazuşy, etnograf Törehan Maibastyŋ tömendegı essesın süisınıp oqyp şyqtym. Ǧajap dünie! Tüiını de sūmdyq. Şynymen Aqseleudı älı baǧalai almai jatyrmyz. Ömırden ozǧanyna 10 jyldan assa da aqseleutanu bastalǧan joq. Astanadan bır mekteptı atyna älı bere almai kelemız...
Ekı jyldan keiın tūlǧanyŋ tuǧanyna 80 jyl bolady. Sonda bırdeŋe qolǧa alynbasa. Äi, bılmeimın... Kümänım bar...
Amanǧali Qaljanov
ÜNDI ŞAIYNYŊ İISI Erterekte qazırgıdei asta-tök därı-därmekter bola qoimaityn. Ony ülkender jaǧy kereksıne de bermeitın. Bas auyrsa, bastyŋ saqinasy ūstasa, közge jel tise eşqaida da jügırıp jatpaityn. Torqaltaǧa qol salyp şaiyn şyǧaratyn. Onyŋ qandai şai ekenın bala ekeş balaǧa deiın bıletın. Öitkenı onyŋ iısı būrqyrap tūratyn. Būryndary qaǧaz şai bolǧan. Sol qaǧazynda suretı jürer edı. Sonyŋ qasterlısı pıldıŋ suretı bar şai bolatyn. Ony ündı şaiy deuşı edı. İısı qandai edı jaryqtyqtyŋ. Alty qyrdyŋ astynda tūryp iısın jazbai tanuǧa bolatyn. Sony ülkender jaǧy därı retınde ışuşı edı-au. Qaladan kelgen balanyŋ ata-anasyna alǧan bazarlyǧynyŋ qadırlısı osy ündı şaiy edı degenge kım sener?! Aqseleu aǧam da sol ündı şaiy sekıldı edı. Qazaqylyǧy barynşa būrqyrap tūratyn. *** Äkei jambasy qara jerge tigenşe namazyn qaza qylǧan joq. Dūǧa batasyn aitqanda mındettı türde: – Asanqaiǧy babamyzdyŋ qaiǧysynan saqtasyn, – dep otyratyn. *** Aqadyrdan qoŋyrau şaldy. Ömır Kärıp aǧamyz. Aqaŋnyŋ emşektesı. Ol kısı bostekı qoŋyrau şalmaidy. – Aqaŋa baryp qait. Memlekettık syilyqqa ūsynylyp jatyr ǧoi. El sözın jetkız, – dep telefon qūlaǧyn qoia saldy. Būl 2004-tıŋ qaraşasy edı. Jüregım şym ete qaldy. Keşelıgımdı tūqyrtyp aitqanda ne aitqysy keldı eken dep qoiam. Işım bır pälenı sezetın siiaqty. Sony ışımnen aitam. Ötpei qaluy mümkın ǧoi dep. Ahaŋmen habarlastym. – Bügın kelseŋ de beiılmın , – dep qoiady. Astana bızge süikenıp tūr emes pe, tüs äletınde-aq jetıp bardym. Aqaŋ jūmysta eken. – Auditoriiada otyryp şer tarqata almaspyz, keşkı jetıde üide bol, – dep ol kısı de telefon qūlaǧyn qoia saldy. Taksimen kele jatyp, jol apatyna ūşyrap, üige tüngı onǧa qarai baraiyn. – Jetı dep edım ǧoi… Zılsız aitty. Jönımdı aityp edım, aunap tüstı. – Naǧaşyŋdy qarsy al, Mädi, – dep nemeresın şaqyrdy. Aǧam törge bastady. Dastarqan qaiysyp tūr. Qonaq şaqyrǧan eken ǧoi, kısılerı qaida eken dep qoiam. Sodan dastarqan basynda törteuımız otyrmyz. Aqaŋ, Oral jeŋgei, Mädi jäne men. – Aqseleu aita beredı deisıŋder ǧoi. Menıŋ de bır önerımdı körıŋder. Mynanyŋ bärı menıŋ qolymnan şyǧyp otyr. Şai men qantty bazardan aldyrdym… Auzyma söz tüsse, käne?! Atyǧaişa turas, qarauylşa turas dep et turaudyŋ ekı türın körsettı. Men de qalys qalmai, bas ūstaudyŋ Maşai türın körsettım. Bas ūstaǧandyqtan bata berdım. Soŋǧysyn qaityp qaitalatty: – Qorqyttyŋ bebeuınen, Asanqaiǧynyŋ qaiǧysynan saqtasyn, – dedım. – Boi jazaiyq , – dep Aqaŋ öz bölmesıne bastady. Tolyp jatqan bumalarymen tanystyrdy. Sonyŋ ekeuın erekşelep aldyma qoidy. Tarihi tūlǧalarymyzdyŋ, onyŋ ışınde batyrlarymyzdyŋ, bi-şeşenderımızdıŋ, bolystarymyzdyŋ qaida jerlengenderı jönındegı derekter aldymnan jamyrap qoia bersın. Işınde bırqatar mazarlar men beiıtterdıŋ, atbesıkterdıŋ, taqyttardyŋ fotosuretterı tızbelenıptı. – El ışınde jürsıŋ ǧoi. Jinaqtauǧa atsalysqyn, – dedı. Men sol jerde-aq bıraz tarihi tūlǧalardyŋ jerbesıkterı jönınde aityp berdım. Keiın fotosuretterın de jıberdım. Äŋgımemızdıŋ arnasy bırtındep küige qarai aunaǧan. – Myna ǧajapty qaraŋyz! HIH ǧasyr, qazaqtyŋ ruhani mädenietı HIH ǧasyrdaǧydai biıkke eşqaşan köterılıp körgen joq, älı de köterıle almai keledı, eger qazırde ūlttyq bır töl tumamyz tuyndap jatsa, ol sol mūramyzdyŋ ekpını, jalǧasy ǧana. HIH ǧasyr ol – Abai, Mahambet, şeşender, jyraular. HIH ǧasyr ol – Aqan, Bırjan, Mūhittar. HIH ǧasyr ol – Qūrmanǧazy, Tättımbet, Däuletkerei, Yqylas, Qazanǧaptar. Myŋ jyldyq tarihy bar säulet önerımız qaita jaŋǧyrdy. Qolönerımız Europa mūrajailarynyŋ sänın kırgızdı. Saiasi, äskeri ruhymyz şyrqar şegıne jetıp jyǧyldy. Ol – İsatai-Mahambet köterılısı, ol – Kenesary köterılısı. Mūndai azattyq üşın tegeurındı köterılıs älem halyqtarynyŋ tarihynda sirek boldy. Osynyŋ barlyǧy HIH ǧasyr qazaqtyŋ altyn ǧasyry deuge des beredı. Sol altyn ǧasyrymyzdyŋ ruhani altyn dıŋgegı ol – küi önerı. Men būl taqyrypqa kezdeisoq kelgen joqpyn. Men küişıler otanynda düniege keldım. Menı tudyrǧan topyraq ol – Tättımbet, Dairabai, Yqylas, Saidaly sary Toqa, Qyzdarbek, Bäubek, Sembek, İtaiaq, Abdolla, Äbıken… bızdıŋ auyldyŋ şaldary eŋ naşary dep mensınbei otyratyny Maǧauiia. Sol Maǧauiiaŋyz ūly küişı bolatyn… Osy jerge kelgende Ahaŋ äŋgımesın kılt üzıp Äşımtaidyŋ mūrasy jönınde sūraǧany. Äkemnıŋ ınısı Qasymjan aǧataiym «Qoŋyrqazdy» qoŋyrlatqanda ışımızden tynyp otyratynbyz-dy. Aǧataiym aitar edı: – Mūnda jalǧyz qazdyŋ ǧana qaŋqyly bar, – dep. Bız sol dybysty ajyrata almai jatar edık. – Bolsa bolar, jamyraǧan qaŋqyl şalynbaidy. Tüptıŋ tübınde, osy qosbasarlardyŋ tabiǧatyn sen aşyp beretın şyǧarsyŋ. Menıŋ küi qabyldauym klassikalyq kanon. Senıkı atymen kerı. Atavizmdık kanon. Senıŋ Arqa qosbasarlary jönındegı paiymyŋ bärımızdı de oilandyrady. Sen küidıŋ tabiǧatyn aşsam dep talpynasyŋ, men tarihyn qauzap kelemın. Halqymyzdyŋ arǧy-bergı ǧasyrdaǧy osynau küi önerın tarih qoinauynan alyp şyǧyp, el kädesıne jaratu menıŋ maŋdaiyma jazylǧan eken. Būl bır ǧana muzykatanuşylyq kıtaby emes. Onda soŋǧy ekı jarym myŋ jyl ışındegı Euraziia köşpelılerınıŋ tarihy, etnografiiasy, folklory qamtylǧan. Ǧūmyrymnyŋ jiyrma bes-otyz jylyn osyǧan arnadym. Bıraq, eş ökınbeimın. Sol eŋbegım ülken syilyqqa ūsynylyp jatyr. Alsa – nūr üstıne nūr, jazataiym elenbei jatsa – oǧan da ökınbeimın. Ökınbeitınım – osy kıtaptyŋ soŋǧy qazaq qalǧanşa ölmeitınıne senımdımın. Kıtabymnyŋ küi önerın paryqtai bıletın qazaq balasynyŋ qolynan tüspeitınıne senımdımın. Törehan şyraq, būl senıŋ auzyŋnan şyǧatyn söz edı, sony sen maǧan aitqyzdyŋ-au… Ahaŋnyŋ būl sözın men de ışımnen aityp otyrǧanmyn. Ahaŋmen būl bırınşı kezdesuım emes. Kezdesken saiyn ösıp, kemeldenıp qaitamyn. Aqadyrda, aityp otyrǧan Ömır aǧamyzdyŋ üiınde dastarqandas bolǧanymyz bar. Ahaŋnyŋ qajylyq saparyna baryp kelgen kezı. Sondaǧy äŋgımemız esımnen keter emes. – Älı şekaramyz qaisy degen zaman da tuady. Soraqylyǧymyz sol saualdy özımızge emes basqalarǧa qoiatyn bolamyz. Bızdıŋ şekaramyzdy basqalar belgıleitın bolady. Senıŋ äkeŋ aityp otyrǧan Asanqaiǧynyŋ qaiǧysy sol. Asan babamyz sondai kün tuatynyn bılgen. Bılgendıkten de jelmaiasyna mınıp qazaǧynyŋ jerın tügendep ketken. Şekaramyzdy aiqyndap bergen. Sol Asan babamyzdyŋ sözın bız aita alar ma ekenbız?!. Ahaŋ qandai danyşpan edı?! Aitpaq tūrsyn buǧan auzymyzdan jaŋylmai tūrmyz ǧoi. Asan babamyz ben Ahaŋdy şendestırgenımız jarasa qoimas. Degenmen mynany aituymyz kerek bolady. Jerımızdı Asan baba tügendep berse, elımızdı Aqseleu aǧa tügendep berıp otyr. Tügendegenı sol, ol qazaǧyna dombyrasyn qaiyryp berdı. Al qazaq degen – dombyra… Mende de bır uaiym bar. Qazaqsyz Qazaqiia degen. Ahaŋnyŋ uaiymy ǧoi. *** Bügınde özımız de namazǧa jyǧylǧanbyz. Bız de dūǧa batasyn qaiyratyn bolǧanbyz. Mındettı türde: – Asanqaiǧy babamyzdyŋ qaiǧysynan saqtasyn,– dep otyramyz,– Aqseleu aǧamyzdyŋ qaiǧysynan saqtasyn,– dep qosyp aitamyz. *** Bügınde qaǧaz şai joq. Pıldıŋ suretı de ızım-qaiym joǧaldy. Alaida ündı şaiy qaldy. «EKSPO»-ǧa alǧaşqylardyŋ bırı bolyp ūmtyldym. Ündı pavilonynda boldym. Udai baǧasyna qaramastan şaidyŋ üş-tört kelısın alǧam. Üidegılerdı quantaiyn dep bazarlyǧymdy aşaiyn. El lap qoidy. Al men bolsam közımmen jer şūqylap kettım. Öitkenı şaidyŋ iısı joq edı. Jer-köktı alyp ketetın jūpar iısı... Sol şaiymyz älı bar. Şöl basatyn susyn retınde ışıp jatyrmyz. Aqaŋ da kelmester köşıne ılesken. Artynda qanşama ızbasarlary qaldy. Alaida olardan qazaqylyq iısı şyqpaq tūrsyn Aqaŋnan tozaŋ da tūrmapty-au... Qūnykeŋnıŋ şaqşasy edı dep ūstaityn şaqşasy qandai edı-au... Oiasyna nasybai salyp atyp, tükırınbeitını de bır tūrpat edı-au... Dombyranynyŋ şegın bosatyp bylpyldatatyny qandai-edı-au... Bızdıŋ auyldyŋ şaldary bylai dep bastauşy edı dep söz saptaityny qalai edı-au... *** Aqseleudı baǧalai almai jatyrmyz-au älı... Būiyrtqanymyz Jaŋaarqadan bır tömpeşık qana...Törehan MAIBAS,
etnograf-jazuşy
QARAǦANDY
