Aqparattandyru salasyndaǧy aqparattyq qauıpsızdık nemese kiberqauıpsızdık – elektrondyq aqparattyq resurstardyŋ, aqparattyq jüielerdıŋ jäne aqparattyq – kommunikasiialyq infraqūrylymnyŋ syrtqy jäne ışkı qaterlerden qorǧaluynyŋ jaǧdaiy.
Qazaqstanda qazırgı taŋda kiberqauıpsızdık salasynyŋ damuy mäselesıne erekşe nazar audaryluda. Memlekettık organdardyŋ, ükımettık emes ūiymdar men biznestıŋ bırlesıp atqarǧan jūmysynyŋ nätijesınde – elımız düniejüzılık kiberqauıpsızdık indeksınde bıraz ılgerleuşılık baiqatuda. Mysaly soŋǧy körsetkışter boiynşa 42 tarmaqqa köterılıp, 40 – oryndy ielenıp otyr.
Aqparattyq qauıpsızdık ol bızdıŋ kündelıktı ömırımızdıŋ ajyramas bölıgı bolyp keledı. Aqparattyq qauıpsızdık negızınen üş maŋyzdy qaǧidany saqtaudan tūrady. Olar: 1) Qūpiialylyq, 2) Qoljetımdılık, 3) Tūtastyq. Endı osylardyŋ ärqaisysyna qysqaşa tüsınıkteme bere keteiık.
Qūpiialylyq ol – aqparatqa tek soǧan qūqyǧy bar adam ǧana qol jetkıze aluy tiıs.Al mūndai qūqyǧy joq adamǧa aqparatqa qoljetımdılık ärqaşan jabyq boluy kerek. Mysaly, ūialy telefonyŋyzdyŋ qūpiia sözın nemese bank kartaŋyzdyŋ nömerı men PIN kodyn sızden basqa eşkım bılmeuı kerek.
Qoljetımdılık - aty aityp tūrǧandai, aqparat qajet bolǧan uaqytta ol qoljetımdı boluy kerek. Tez ärı däl sol mezette. Mysaly, özıŋızdı belgılı bır medisinalyq mekemege tırkeu üşın, densaulyq saqtau organynyŋ saity arqyly ötınış beru kerek. Basqaşa jasaudyŋ joly joq. Alaida sız qyzmet aluǧa tiıs portaldyŋ saity aşylmaidy nemese aşylǧanmen ol jerde qandai da bır ıs-äreket jasauǧa mümkın emes. Būl aqparattyq qauıpsızdıktıŋ talaptaryna qaişy kelıp tūr.
Tūtastyq – būl aqparat ärqaşan dūrys ärı naqty bolu kerek degendı bıldıredı. Ol özdıgınen özgermeuı kerek jäne ädeiı būrmalanbauy kerek. Mysaly, sız öz kartaŋyzdan ekınşı bır adamnyŋ kartasyna aqşa audarǧanda, baǧdarlamalyq jasaqtama aqşa aluşynyŋ karta nömerın özgertıp, aqşany orta jolda qaskünemderdıŋ kartasyna audaryp jıberuı mümkın. Aqparattyq qauıpsızdıkte mūndaiǧa jol berılmeuı kerek.
Mamandardyŋ jürgızgen äleumettık saualnamalaryna süiensek, saualnamaǧa qatysqandardyŋ 57 % - internet arqyly aqparat alatyndyqtaryn aitqan, 35 % - internet jäne teledidar arqyly alady eken aqparatty, al 6 % - oǧan mobildı qosymşalar arqyly qol jetkızedı.
Sız kiberşabuyldarǧa ūşyradyŋyz ba? – degen äleumettık saualnamaǧa qatysqandardyŋ jauaptaryna qarap kiberşabuyldarǧa ūşyramaǧandardyŋ sany jyl saiyn azaiyp otyrǧanyn köruge bolady. Mysaly – 2018 jyly jürgızılgen saualnamaǧa qatysqandardyŋ 51 paiyzy kiberşabuylǧa ūşyramaǧandyǧyn aitsa, 2019 jyly olardyŋ ülesı 56 paiyzdy körsetken, al 2020 jyly 46 paiyz adam mūndai şabuyldarǧa ūşyramaǧandyqtaryn körsetken. Būdan baiqaitynymyz kiberşabuylǧa ūşyraǧandardyŋ sanynyŋ artyp kele jatqandyǧy.
Kiberşabuyldardyŋ da tür-türı bolatyny belgılı. Sız soŋǧy jyldary kiberşabuyldardyŋ qandai türlerıne ūşyradyŋyz ? – degen jürgızılgen äleumettık saualnama nätijelerı tömendegıdei.
Būdan kompiuterlık virustar şabuyly jyl sanap artyp kele jatqandyǧyn baiqauǧa bolady. Būl azamattardyŋ kompiuterlık şabuyldardan qorǧanatyn qūraldardy öz deŋgeiınde paidalanbaitynyn körsetedı. Mūny jürgızılgen saualnama nätijesınen köruge bolady. Mysaly tek 5,9 % ǧana adam aqyly lisenziialyq baǧdarlamalardy qoldansa, 51,4 paiyz tegın lisenziialyq baǧdarlamalardy, al 29 paiyzy lisenziialyq emes tegın baǧdarlamalardy qoldanatyndyqtaryn aitqan. Al 9,4 paiyz adam qorǧau qūraldaryn müldem qoldanbaidy eken.
Sonymen qatar, 2018 jylmen salystyrǧanda 2019 jyly bank kartalaryna jasalǧan kiber alaiaqtyq bırşama tömendegen. Mysaly 2018 jyly būl körsetkış 7,2 paiyzdy qūrasa, 2019 jyly 2,5 paiyzdy qūraǧan.
Mamandar jeke aqparattyq qauıpsızdıktıŋ negızgı 7 qadamyn ūsynady.
Eŋ basty, 1 – qadamda Elektrondyq sifrlyq qoltaŋbalaryŋyzdy eŋ baǧaly zattai saqtau kerek. Qazırgı künı ärbır azamat ESQ oŋai ala alady. ESQ öte yŋǧaily ärı senımdı ekenı belgılı. Alaida ESQ aitarlyqtai qauıp bar, ony bıle jüru artyq bolmaidy. Eger ESQ ūrlanatyn bolsa onda basqa bıreu qūjattarǧa qol qoia alady. Olar öte maŋyzdy qūjattar boluy mümkın.
ESQ qoldy qylmau üşın, ony eŋ senımdı jerge saqtau kerek. Mūndai saqtau orny Respublika azamattarynyŋ jaŋa ülgıdegı barlyq jeke kuälıkterıne ornatylǧan elektronyq chip. ESQ alǧan kezde ony jeke kuälıkke jazyp beruın sūraŋyz. Alaida jeke kuälıktı ESQ qoimasy retınde paidalanudyŋ da öz qiyndyqtary bar. Jeke kuälıktegı ESQ qoldanu üşın sızge arnaiy qūrylǧy kard-rided qajet bolady.
Eger sızde ondai mümkındık joq bolsa, onda «token» dep atalatyn arnaiy qoimany paidalanuǧa bolady. Ol negızı fleş-jinaqtaǧyşǧa ūqsaidy, bıraq ESQ üşın senımdı.
Ädette ESQ beru kezınde halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧynyŋ qyzmetkerlerı bıryŋǧai tiptık qūpiiasöz ornatady. Mūndai jaǧdaida mındettı türde ESQ qūpiia sözın özgertu kerek, nemese ESQ alu kezınde tiptık qūpiiasöz emes, özıŋızdıŋ jeke qūpiiasözıŋızdı ornatudy sūrau qajet.
ESQ eşqaşan elektrondyq poşta arqyly jıbermeu kerek. Poştany būzuǧa bolady, sodan keiın ESQ ūrlanady. Qalaida jıberu kerek bolsa, «qūpiiasözben mūraǧattau» ädısın qoldanu kerek.
ESQ böten kompiuterlerge köşıruge bolmaidy. Sondai – aq ESQ kompiuterge saqtauǧa da keŋes bermeidı mamandar.
Kiberqauıpsızdıktı saqtaudyŋ 2 – qadamy ol – kūpiiasöz. Barynşa kürdelı qūpiiasözderdı qoldanuǧa tyrysu kerek. Bıraq özıŋızge este saqtauǧa oŋai bolǧany jön. Bızde köru jadyna jauap beretın mi bölıgınıŋ jaqsy damyǧandyǧyn eskersek, onda osy qasiettı qūpiiasöz oilap tabu kezınde tiımdı paidalanan jön. Kompiuterdıŋ aldyna otyryp ainalaŋyzǧa qarasaŋyz, köz aldyŋyzda jüzdegen türlı zattar bar ekenın baiqauǧa bolady. Eskere ketetın bır jait qūpiiasözdı oilap tabu kezınde bır zatty alǧan bolsaŋyz, onda onyŋ atauy men tüsın qosa jazu kerek.
Eşqaşan qūpiiasözdı böten adamǧa bermeu kerek.
3- qadam ol elektrondyq poştany qoldanǧan kezde abai bolu kerek. Derbes kompiuterlerge virus jūqtyrudyŋ eŋ köp taralǧan täsılı – ol ziiandy mazmūny bar elektrondyq hat jıberu. Mūndaidan saqtanu üşın – özdıgınen ıske qosylatyn faildardy eşqaşan aşpau kerek. Būl faildardy atauynyŋ soŋyndaǧy soŋǧy nükteden keiın keletın ärıpter arqyly ajyratuǧa bolady. Ol ärıpterdıŋ jiı kezdesetın türlerın ūsynamyz: .exe, .com, .cmd, .msi, .bat. Būl ärıpterdıŋ resmi atauy- fail keŋeitılımı. Mūndai keŋeitılımderı bar tırkeu faildaryn aşuǧa bolmaidy.
Hakerler derbes kompiuterlerden bölek keŋselık qosymşalardyŋ faildaryn da türlendıre alady. Olar ol üşın makrostardy paidalandy. Makrostar – ol keŋselık qosymşalardyŋ standartty bumany jazyp aluǧa jäne oinatuǧa mümkındık beretın komandalar jiyntyǧy. Sondyqtan qandai jaǧdaida bolmasyn faildarmen bırge elektrondyq poşta arqyly kelgen «makrostardy» ıske qospau kerek.
Küdıktı hattardy aşuǧa, olarǧa jauap beruge, olarda körsetılgen sıltemelerge ötuge bolmaidy.
Qauıpsızdıktı saqtaudyŋ 4 qadamy – virusqa qarsy qorǧanysty qoldanu. Būl üşın Antivirusty qoldanu kerek. Atauynan körınıp tūrǧandai Antivirus- «virustardan» qorǧaityn qūral. Kompiuterlık virustar naqty jūqpaly aurularǧa ūqsas, tek aiyrmaşylyǧy ol adamdarǧa emes,kompiuterlık jüielerge äser etedı. Smartfon men kompiuterge qandai da bolsyn senımdı antivirusty ornatu kerek jäne onyŋ jaŋartularyn öşıruge bolmaidy.
5 – qadam ol jaŋartulardan tūrady. Iаǧni baǧdarlamalyq jasaqtardyŋ jaŋartyluyn qadaǧalap, ornatu kerek. Antivirus pen operasiialyq jüie avtomatty türde jaŋartylyp tūruy tiıs.
Jasandy baǧdarlamalyq jasaqtamany paidalanudan aulaq bolǧan jön. Jaŋartulardy öşırıp tastamau kerek ekendıgın mamandar şegelep eskertedı.
6 – qadamǧa äleumettık injeneriia, äleumettık jelıler jäne skimming. Endı osy ūǧymdarǧa jeke - jeke toqtala ketsek, äleumettık injeneriia degen- ol adam psihologiiasynyŋ erekşelıkterıne negızdelgen, aqparatqa qajettı qoljetımdılıktı alu ädısı. Iаǧni bögde adamdar, sızdı psihologiialyq türde tūzaqqa tüsırıp, özderıne kerektı mälımetterdı alyp alulary mümkın. Eşqaşanda qaǧazǧa jazylǧan qūpiiasözderdı körınetın nemese bögde adamdarǧa qoljetımdı jerlerde qaldyrmaŋyz .
Al äleumettık jelıler turaly bärımız bılemız. Būlar bız turaly aşyq ärı artyq aqparat közı boluy mümkın. Äleumettık jelılerde paraqşalary bar azamattardyŋ 53,6 paiyzy öz ömırı turaly aqparatty äleumettık jelılerge salady eken. Al 39,5 qazaqstandyqtar saittarda avtorizasiialanu üşın elektrondyq poşta men jeke akkaunttaryn paidalanady.
Este bolatyn bır närse, ol qaskünemder bızdıŋ emosiialarymyzdy paidalanyp qaluǧa tyrysady.
Skimming – ol arnaiy oqu qūrylǧysynyŋ, skimmerdıŋ kömegımen bank kartasynyŋ derekterın nemese qūpisözdı ūrlau. Köpşılık jerlerde beinekameralar köp bolǧandyqtan, qūpiiasözdı barynşa jasyryn engızu kerek. Pin-kodty nemese qūpiiasözdı engızgen kezde pernetaqtany alaqanmen jabu kerek.
Beitanys adamdarmen telefon arqyly bank şottar nemese kartalar turaly söilesuden aulaq bolu kerek. Küdıktı bankomattar men tölem terminaldaryn paidalanbaǧan dūrys. Kartaŋyzdy satuşyǧa, kassirge ūzaq uaqytqa bermeŋız.
7- qadam ol rezervtık köşırme. Aqparat joǧalyp ketuı mümkın. Ol hakerlerdıŋ şabuylynyŋ äserınen ǧana bolmaityn qūbylys. Telefon joǧalyp ketıp jatady ädette nemese kompiuterdıŋ qatqyl diskısı qüiıp ketu de ǧajap emes.
Saualnama nätijesıne süiensek – azamattardyŋ 52,3 paiyzy derekterdıŋ rezervtık köşırmelerın jasamaidy, al saualnamaǧa qatysqandardyŋ 38,7 paiyzy rezervtık köşırmelerdık qūrumen ainalysady eken.
Qazaqstandyqtardyŋ 39,7 paiyzy aqparattaryn kompiuterde saqtasa, 31,5 paiyzy fleş- jinaqtaǧyşta, al 20,2 paiyzy būltty servisterde saqtaidy eken. Al saualnamaǧa qatysqandardyŋ 89,7 paiyzy jeke derekterın kım jäne qandai maqsatta qoldanu mümkın ekendıgın bılmeitın bolyp şyqty.
Maŋyzdy aqparattardy saqtau üşın olardy syrtqy aqparat tasymaldaǧyştarda köşırıp otyru kerek. Mūnyŋ qarapaiym joly – rezervtık köşırmelerdıŋ köptegen servisterın paidalanu. Olardyŋ aqylysy da tegını de bar. Google, Apple iCloud, Mail.ru, Yandex būltty saqtaǧyştar bar. Būlar şeteldık servister bolsa, Oblaka.kz jäne Ps.kz degen qazaqstandyq būltty saqtau oryndary servisterınde qoldanuǧa bolady.
Kiberşabuyldarǧa tötep beru üşın, özıŋızge tiesılı özgeler bılmeuı tiıs aqparattardy saqtau üşın joǧaryda atalǧan jetı qadamdy saqtasaŋyz, sonda sız jeke aqparattyq qauıpsızdıgıŋızdı qorǧai alasyz degen söz.
Qauıpsızdıktı saqtauda taǧy bır este bolatyn närse – ol qūqyŋyzdyŋ zaŋmen qorǧalatyndyǧy. Bankten nesie räsımdegen kezde bank qyzmetkerıne barlyq derbes derekter turaly mälımettı jaiyp salamyz. Sol kezde qūjattarǧa qol qoiǧanda, operator jinaityn derbes derekterdıŋ tızbesıne, derbes derekterdı jinau maqsattary men merzımderıne, jinalǧan derbes derekterdı üşınşı tūlǧalarǧa beru mümkındıgıne, derekterdı transşekaralyq beru turaly aqparatqa mūqiiat nazar audaru qajet. Sonymen qosa, jeke derekterdıŋ zaŋsyz taraluynan qorǧanu üşın ūiymnyŋ jeke derekterınıŋ qūpiialylyǧyn saqtau saiasatymen tanysu da artyq bolmaidy.
Erke Jomart,
«Adyrna» ūlttyq portaly
