Kiberqauıpsızdık - jüie, jelı jäne programmalardy qorǧauǧa baǧyttalǧan sala. Türlı kiberşabuyldar aqparattardy iemdenuge, aluǧa, taratu maqsatynda jasalyp jatady. Al qauıpsızdık şaralaryn bılu, kiberqauıpsızdıktıŋ negızderın igeru mūndai keleŋsızdıkterdıŋaldyn alady.
Kiberqauıpsızdık nemese qauıpsızdık jüielerın igeru sızdı jäne sızdıŋ qūjattaryŋyzdy saqtauǧa mümkındık beredı. Mūndai jüielerdı qazırgı uaqytta barlyq salada qoldanady. Qarapaiym qūpiia sözder men UTM programmalar är jelı qoldanuşysynyŋ ömırınde oiyp oryn alǧan.
Qauıpsızdıktıŋ mūndai türı kibernetika ǧylymynyŋ damuymen tıkelei bailanysty. HHI ǧasyr - jaŋa aşylular men būryn-soŋdy bolmaǧan ǧylym türlerınıŋ zamany. Al kibernetika adamzat damuynyŋ qozǧauşy küşıne ainalyp otyr. Qandai mamandyq bolmasyn, kibernetikanyŋ bölımderın kezdestıruge bolady. Jasandy intellekt, kibersport, robottar men qaşyqtyqtan basqaruǧa bolatyn qūrylǧylar jäne t.b. jaŋalyqtar kibernetika ǧylymynyŋ jemısı bolyp otyr. Alaida taiaqtyŋ ekı ūşy bar. Adamǧa qanşalyqty paidasy bolǧanymen, sonşalyqty ziiany da bolatynyn esten şyǧarmaǧan dūrys.
Kibernetika ǧylymy ötken ǧasyrdyŋ 40-jyldarynda jeke sala retınde qalyptasty. Būl esepteuış maşinalar men özge de tehnologiialardyŋ damuymen tıkelei bailanysty boldy. Al qazırgı uaqyttaǧy bız bıletın jasandy intellekt, robottar men türlı jüieler däl osy kibernetikanyŋ jemısı. Jasandy intellekt adam ömırınıŋ barlyq bölıkterıne engen. Kompiuter men telefon, äleumettık jelı men ǧalamtor da jasandy intellekttıŋ kömegımen jūmys ısteude. Sonymen qatar soŋǧy ülgıdegı tūrǧyn üiler de däl osyndai jüielermen qamtamasyzdandyrylǧan. Mūnyŋ, ärine, adam ömırıne äkeler paidasy öte köp. Bırınşıden - uaqyt ünemdeu. Qajet jaǧdaida ǧalamtordaǧy Jİ sūralǧan aqparatty bırden tauyp beredı. Ūqsas mälımetterdı de aldymyzdan şyǧarady. Al qauıpsızdık qyzmetındegı, beinebaqylau jüiesındegı jasandy intellekt aqaular men qatelıkterdı jyldam anyqtai alady. Ärı kölıkterdegı intellekt, avtojürgızu qosymşasy köptegen adamdardyŋ ömırın saqtap qaluda.
Degenmen atalmyş jüienıŋ jasandy ekenın ūmytpaǧanymyz jön. Türlı virustardyŋ äserınen ne bolmasa aqaulardyŋ kesırınen ısten şyǧuy mümkın. Sonymen bırge äleumettık jelıdegı mūndai jasandy intellektter adamdy tartu üşın, köbırek uaqytyn ötkızu üşın jūmys ısteidı. Iаǧni adam sanasyna tıkelei äser etedı. Sız özıŋızge qajettı mälımettı tapqanyŋyzben, odan da qyzyqty videolar men fotosuretterdı ūsynady. “İnstagram”, “Iýtub” syndy äleumettık jelıler men videohostingter jūmysy däl osylai adam sanasyna jasyryn türde äser etedı.
Soŋǧy uaqytta jaŋalyqtardan, jastar arasynda “kibersport” terminın jiı estıp jatamyz. Kibersport sport retınde resmi moiyndalǧan. Sol sebeptı qabıletı bar kez kelgen jastaǧy adam özın jaŋa salada synap köre alady. Eger qolynan kelse, öte jaqsy sport mansabyn da qalyptastyrady. Kibersport HHI ǧasyrdaǧy eŋ köp qarjylandyrylatyn jaŋa sala bolyp tabylady. Jarystar halyqaralyq deŋgeide ötedı. Alaida būl sport türınıŋ de adamǧa tigızer ziiandy äserı jetkılıktı. Fizikalyq tūrǧydan alyp qaraiyq. Sportşy bır orynda tapjylmai otyrady. Jarys bolsyn, qarapaiym daiyndyq bolsyn, künınıŋ jartysynan köbın kögılır ekranǧa üŋılumen ötkızedı. Būl arqa aurularynyŋ paida boluyna, köru qabıletınıŋ naşarlauyna, as qorytu jüiesınıŋ būzyluyna alyp keluı mümkın. Al moraldyq tūrǧydan jasandy intellekt qalai äser etse, oiyndar däl solai äserın tigızedı. Agressiia, türlı soǧys jaily oiyndar, aşu oiynşynyŋ sanasyna kerı paidasyn alyp keledı.
Qoryta kele, kiberqauıpsızdıktıŋ adam ömırınde alatyn oryny erekşe. Būl jüie men aqparatty ǧana qorǧau dep tüsınbeuımız qajet. Adam özın de kiberşabuyldardan qorǧai bıluı şart. Jaŋa tehnologiialardyŋ paidaly tūstaryn öz ömırımızde dūrys paidalanyp, ziiandy äserınen saqtanyp jürgenımız abzal.
Danat JANATAEV, f.ǧ.k., Äl-Farabi
atyndaǧy QazŪU dosentı,
Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq
universitetınıŋ fizika-tehnikalyq
fakultettıŋ standarttau
sertifikattau mamandyǧynyŋ
1-kurs magistranttary
(qazaq toby sala boiynşa jäne İTMO).
