Moratorii bıtkennen soŋ jer taǧdyry ne bolmaq?

Estoniia degen quyqtai ǧana el ǧoi, bylai qarasaŋyz... Vikipediiadaǧy aqparǧa sensek, halqynyŋ sany – 1,5 millionǧa da jetpeidı eken (1 million 328 myŋ...). Täuelsızdıgın 1918 jyldyŋ aqpanynda jariialaǧan (RKFSR-dan, 1990 jyldyŋ mamyrynda (KSRO-dan). Resmi tılı bıreu ǧana! Bızdegı sekıldı orys tılın kötenzorlyqpen qosarlap qoimaǧan. Olarda jalǧyz ǧana memlekettık tıl bar! Ol – eston tılı. Euroodaqqa, Şengen aimaǧyna, NATO men Europalyq keŋeske kıredı. Mıne, sol estondardyŋ Parlamentın tızgındep otyrǧan Hen Pyluas deitın adam (Parlament spikerı) özınıŋ jaŋa jyldyq qūttyqtauynda Reseidıŋ ekı oblysyndaǧy jerı Estoniianıkı ekenın aitypty. Bylai deidı: «2 aqpanda bız «Tartu» beibıt kelısımınıŋ jüz jyldyǧyn atap öttık. Ol boiynşa, Resei Estoniianyŋ Täuelsızdıgı men tūtastyǧyn moiyndaǧan. Sol kezde Estoniia men Resei arasyndaǧy şekara kelısılıp, bekıtılgen. Halyqaralyq qūqyq talaptaryna sai sol kelısım qazır de öz küşınde». Estoniia Parlamentı spkierınıŋ aityp otyrǧan «Tartu» beibıt kelısımı 1920 jyldyŋ 2 aqpanynda Estoniia men RKFSR arasynda jasalǧan. Ol kelısımde Reseidıŋ Leningrad oblysyndaǧy İvangorod jäne Pskov oblysyndaǧy Pechorskii audanynyŋ bır bölıgı Estoniiaǧa tiesılı dep körsetılgen. Būl territoriialar 1940 jyly Estoniia KSRO qūramyna qosylǧanda, Reseige ötıp ketken. Estoniia men Resei arasyndaǧy territoriialyq talas bıraz uaqyttan berı jalǧasyp keledı. 2005 jyly ekı el şekarany şegendemek bolyp, kelısımge qol qoiady. Ony ratifikasiialau kezınde Estoniia joǧarydaǧy «Tartu» beibıt kelısımın alǧa tartqan. Al Resei odan bas tartqan. Osydan soŋ, 2014 jyly taǧy bır kelısım jasalǧan. Bıraq, būl kelısımdı ekı eldıŋ de Parlamentterı älı ratifikasiialamaǧan. Tüiın. Estoniia Parlamentı spikerınıŋ sözınen söz şyǧaryp körsem... Äuelı, būl - territoriialyq dauǧa qatysty Estoniia şeneunıkterınıŋ aǧaşqy mälımdemesı emes! Osyǧan deiın de onşaqtysy Reseige ketken jerlerın daulap söilegen. Şekarany syzyp, bekıtu turaly kelıssözder jasalǧanda, Estoniia 1920 jylǧy kelısımdı alǧa tartyp, territoriiany tolyq qaitarudy tabandap tūryp talap qylǧan! Al bız şe? Bız däl qazır anau estondar sekıldı Orynbor, Omby, Sarytaulardy daulamasaq ta (oǧan Qazaqstannyŋ qazırgı äskeri häm ekonomikalyq-saiasi jaǧdaiy mümkındık bermeidı) öz territoriiamyzdyŋ ışındegı mäselelerdı retteuımız kerek! 2020 jyldyŋ jeltoqsanynda Reseidıŋ Memlekettık Dumasynyŋ deputattary bırınen soŋ bırı, Qazaqstannyŋ jerıne şüilıktı. Elımızdıŋ territoriialyq tūtastyǧyna köz alartty. Älgılerdıŋ äŋgımesı älı de talqylanyp jatyr. Būl bırınşı kezekte, bızdıŋ soltüstık jerlerımızdı qazaqylandyrudy kün tärtıbıne şyǧaruy kerek edı. Orys parlamentariınıŋ de oiy tüsıp otyrǧan sol, orys apostoldarynyŋ atymen atalatyn aimaqtar ekenı anyq. İä, SIM nota paraǧyn tapsyryp, ministr: «Olardıkı qysyr siyrdyŋ qyŋyrlyǧy», dep jyly jauyp qoiǧanymen, esıgınıŋ qaq aldyna kelıp, «Soltüstık qazaqtyŋ jerı. Petropavldy qazaqşalau kerek», degen jıgıtterdıŋ ünın Aqsaqalov deitın äkım estıgen de joq. Estıgısı kelgen de joq! Biyl Täuelsızdıktıŋ 30 jyldyǧy! Jaŋa jyldyq qūttyqtauynda: «Ūlttyq müddenı aspen de, taspen de qorǧaimyz», degen prezident Toqaev 2021 jyldy «Täuelsızdıktıŋ 30 jyldyǧy» jyly dep jariialady. Endeşe, otyz jyldyqqa jasaityn naǧyz syilyǧy – Petropavl men Pavlodar ataularyn qazaqşalau bolmaq! Ekınşı gäp! Biyl Jer kodeksıne qatysty moratoriidıŋ merzımı bıtedı. Küşın joiady. 2016 jylǧy jalpyhalyqtyq narazylyqty qazaq bilıgı, Aqorda ūmytpauy tiıs! Tımıskılenıp jürgen şeteldık şüregeilerdıŋ eşbırıne qazaq jerı satylmauy da, jalǧa berılmeuı de kerek! Ötken jylǧy Jolauynda prezident Toqaev ne dedı? «Kelesı jyly auyl şaruaşylyǧy maqsatyndaǧy jerlerdı paidalanu mäselesı boiynşa Jer kodeksınıŋ keibır normalaryna qatysty engızılgen moratorii küşın joiady. Jerımız şeteldıkterge satylmaidy. Bıraq, Ükımet auyl şaruaşylyǧy jerlerın tolyqqandy ekonomikalyq ainalymǧa engızudıŋ özge ädıs-täsılderın äzırleuge tiıs», - dedı. BAQ-ta jariialanǧan taǧy bır mälımet: Qazaqstannyŋ 9,6 mln gektar jerı Reseige, 0,9 myŋ gektar jerı Özbekstanǧa paidalanuǧa berılgen eken!.. Baiqasaŋyz, jerdı satu, şeteldıkterge nemese bırıkken käsıporyndarǧa beru arqyly investisiia tartu, ökınışke orai, bızdıŋ ükımettıŋ qolynan keletın jalǧyz täsılı siiaqty. Otyz jyl mūnai öndırıp, ony öŋdeudıŋ ornyna Reseiden benzin satyp alyp otyrǧanymyz da sonyŋ saldary. Al tüptep kelgende, jerdı jalǧa beru men jerdı jekemenşıkke satudyŋ arasynda da pälendei aiyrmaşylyq joq! Qazaq üşın jer dauy men jesır dauy – ejelden eŋ maŋyzdy mäsele ekenı belgılı. Täuelsızdıkten bergı halyqtyŋ eŋ qatty tolquy da osy jer mäselesı töŋıregınde bolyp, dau moratorii jariialaumen basylǧan bolatyn. Endeşe, moratorii bıtkennen soŋ jer taǧdyry ne bolmaq?..