Bıyl ultymyzdyń uly baqyty, talaı jyldar ańsar-armanymyz bolǵan Táýelsizdikke 25 jyl tolǵaly otyr. Osynaý aıtýly merekege elimizdiń qaı qalasy, qaı aýyly bolmasyn mereıli tartýlarmen barǵysy keletini anyq.
Egemen eldiń aıtýly merekesine jarqyn jetistiktermen jetýdi bıik maqsat etip otyrǵan óńirlerdiń biri – Syr boıyndaǵy qazynaly Qazaly aýdany.
Qazaly – kıeli meken. Bul búkil túrki jurtyna áıgili ǵulama Qorqyt babamyzdyń týyp-ósken jeri. Kezinde oǵyzdardyń astanasy sanalǵan Jankent qalasy osynda oryn tepken. Búgingi qobyzdyń úni azattyqty, egemendikti ańsaǵan babalar muratyn jetkizgendeı.
Jaqynda ǵana aýdan ortalyǵy – Áıteke bı kentinde Táýelsizdiktiń mereıtoıyna oraı mańyzdy is-sharalar ótti. Ol «Táýelsizdik taǵylymdary jáne Máńgilik El muraty» degen taqyryppen ótkizilgen respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııadan bastaldy. Ony aýdan ákimi Najmadın Shamuratov ashyp, júrgizip otyrdy.
Kirispe sóz sóılegen Qyzylorda oblysy ákiminiń orynbasary Rýslan Rústemov Táýelsizdiktiń el, halyq úshin alar orny jóninde tartymdy áńgimeledi.
Táýelsizdik, egemendik taqyryby konferenııada baıandama jasaǵan Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń dırektory, professor Hankeldi Ábjanov, tarıh ǵylymynyń doktory, professor Bereket Káribaev, fılologııa ǵylymynyń doktory, professor Baǵdat Káribozuly bastaǵan ǵalymdar sózderinde jan-jaqty ashyp kórsetildi.
Jurtshylyqty erekshe qyzyqtyrǵan aqyndar aıtysy boldy. Onda Muhtar Nııazov, Aspanbek Shuǵataev, Erkebulan Qaınazarov, Nurmat Mansurov sekildi dúldúldermen qatar, esimderi óner súıer qaýymǵa endi-endi tanylyp kele jatqan jas aıtysker aqyndar baq synasty.
Elge tanymal Júrsin Erman júrgizgen, belgili aıtysker aqyn Amanjol Áltaev tóraǵalyq jasaǵan aqyndar alamanynda bas júlde – jeńil avtokólikti Aspanbek Shuǵataev ıemdendi. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, ataqty jyraý Almas Almatovtyń basshylyǵymen ótken jyrshy-termeshiler festıvali de tyńdarman jurttyń qulaq quryshyn qandyryp, káýsar jyrmen sýsyndatty. Bul kúnniń este qalǵan taǵy bir sáti – Shyǵys jastarynyń jalyndy jetekshisi Ǵanı Muratbaev atyndaǵy oblystyq jastar syılyǵyn tabystaý saltanaty boldy. Ortalyq Azııa men Qazaqstanda jastar qozǵalysyn uıymdastyrýshy qaıratker Qazaly jeriniń týmasy ekeni belgili.
Eki kúnge sozylǵan mereıli sharanyń eń bastysy – «Táýelsizdik alleıasynyń», osy alleıa boıynda oǵyz-qypshaq zamanyndaǵy Qarabýra áýlıeniń qyzy, adaldyq pen páktiktiń, sulýlyqtyń nyshany Begim ananyń, osydan 440 jyl buryn dúnıege kelgen, áıgili batyr, asa kórnekti qolbasshy Jalańtós bahadúrdiń, Qazaly óńirindegi «Asandar kóterilisiniń» qurbandaryna arnalǵan eskertkishterdiń, sondaı-aq Táýelsizdik monýmentiniń ashylýy edi.
…Q.Pirimov kóshesi atalatyn dańǵylda júz shaqty kıiz úı tigilgen. Kóshede jaqyn arada kúrdeli jóndeý jumysy júrgizilgeni kózge uryp tur. Muntazdaı taza.
Osy ýaqytta kósheniń bas jaǵynan Qyzylorda oblysynyń ákimi Qyrymbek Kósherbaev bastaǵan shaǵyn top jıyn-toıǵa qatysýshylar janyna jaqyndaı berdi.
– Bul jaqsy is boldy. Eldiń rýhy kóterilip qaldy, – dedi aqsaqaldardyń biri amandyq-saýlyqtan soń.
– Elge qyzmet etý – bizdiń paryzymyz. Sizder rıza bolsańyzdar eńbegimizdiń aqtalǵany, – dep jatyr aımaq basshysy.
Joǵaryda tilge tıek etilgen eskertkishterdiń birinen soń biriniń ashylý saltanaty boldy. Olardyń árqaısysynda oblys ákimi sóz alyp, ardaqtalyp, ulyqtalyp jatqan tulǵalardyń erlikteri, eńbekteri jaıly sholý jasap ótti.
Rasynda da, olardyń qaı-qaısy da attary tarıhta altyn árippen jazylǵan birtýar jandar. Begim ana – adal, taza ári qaısar, ójet qyzdyń belgisi. Ol jónindegi ańyzben kóp adam qulaǵdar. Ańyz bylaısha órbıdi. Baıyrǵy Jankent shaharyn Sanjar han bılegen. Ol Qarabýra áýlıeniń ózi sulý, ózi aqyldy Begim atty qyzyna úılengen. Birde han ań aýlap júrip, úıde qalǵan búrkittiń tomaǵasyna nókerin jumsaıdy. Nókeri keshigińkirep jetedi. Sebebin suraǵanda: «Hansha bilegimnen ustap, jibermedi» dep ótirikti soǵyp jiberedi. Buǵan ashýlanǵan han: «Meniń kózime shóp salǵyń keldi me?» dep Begimniń qolyn qylyshpen shabady. Kinásiz qyzynyń bulaı jazalanǵanyna kúıingen áýlıe áke ordaly jylan uıasyn shaqyrady. Jylan han ordasyn lezde basyp qalady. Sanjar han keıin óziniń qatelik jasaǵanyn sezip, qyzdan keshirim suraǵanymen Begim onyń aıtqanyn tyńdamaıdy. Sóıtip, budan bylaıǵy ómirin ákesi salyp bergen munarada ótkizipti-mys.
– Ártúrli halyqtyń basynda bolǵan tarıhty saralaǵanda aldymen ondaǵy ıgilikke qol jetkizýge umtylǵan uly tulǵalar oıǵa oraldy. Qazaq dalasynda bitim-bolmys, aqyl-parasat, úlgi-ónegesimen daralanǵan jandar kóptep sanalady. Sondaı ardaqty jannyń biri – Begim ana. Tarıhı tulǵa týraly «Qarabýra» kitabym jazylǵan kezde tereń zerttegen bolatynmyn. Syr óńirindegi oǵan arnap qoıylǵan eskertkish-keseneni biletinder baryp taǵzym etedi. Ol orynda men de bolyp, úlken áserge bólendim, – deıdi belgili kompozıtor, Mádenıet qaıratkeri Ilııa Jaqanov.
Jalańtós bahadúr jóninde tarıhshy K.Kataevtyń mynandaı sózi bar. «Azııa tarıhynda úsh jolbarys boldy. Olar – Shyńǵys han, Ámir Temir, Jalańtós». Osynyń ózi kóp jaıttan habar berse kerek. Babamyzdyń eren erligi jońǵarlarmen shaıqas kezinde baıqaldy. Jetisýdaǵy Jáńgir sultanǵa kómekke kelip, osynyń nátıjesinde qazaqtar jaýdy oısyrata jeńedi.
Jalańtós Samarqanda otyz jyldaı bılik qurǵan. Jolbarys júrekti batyr Regıstan ortalyǵynan «Sher-dor» («Arystandy»), «Tillá-qarı» («Altynmen aptalǵan») medreseleri men sáýletti saraılar turǵyzǵan. Joǵaryda atalǵan konferenııada Jalańtós bahadúrdiń atyn barsha qazaq halqyna tanystyrý, Astana, Almaty qalalarynda eskertkishin ashý, kóshe atyn berý, Reseı, Ózbekstan muraǵattaryndaǵy bahadúrge qatysty derekterdi zertteý jaıy da keńinen sóz boldy.
«Asandar kóterilisi» týraly shyndyq Táýelsizdik alǵan jyldardan keıin ǵana aıtyla bastady. Bul keńestik júıeniń qıturqy saıasatyna qarsy jergilikti sharýalardyń bas kóterýi edi. Talaı bozdaqtar jazyqsyz oq qushty. Kóńilge demeý bolatyn jaıt, ádiletsizdikke, ámirshildikke qarsy shyqqandardyń erligi oryndy baǵalanyp keledi. Alǵashqyda Syrdarııanyń «Álseıit» ótkeline jaqyn jerde eskertkish ornatyldy. Arada on bir jyl ótkennen keıin kóterilistiń 80 jyldyǵyna oraı eskertkishti jańǵyrtý jumystary júrgizildi. Endi, mine, aýdan ortalyǵynda jańadan eskertkish boı kóterdi.
– Eskertkish buryn darııanyń arǵy jaǵynda bolatyn. Kóp adamnyń aıaǵy jete bermeıtin eleýsizdeý jerde edi. Táýelsizdigimizdiń shırek ǵasyrlyq merekesi qarsańynda kóteriliske qatysýshylarǵa arnap aýdan ortalyǵynda jańadan eskertkish ornatýǵa sheshim qabyldadyq, – deıdi aýdan basshysy N.Shamuratov.
Taǵylymdyq, tálimdi máni zor eńseli eskertkishterdiń ashylýyna jekelegen kásipkerler, azamattar qarjy bólip, demeýshilik kórsetti. Solardyń biri almatylyq kásipker Erbozdaq Óteýov. Oblys ákimi Q.Kósherbaev Jalańtós bahadúrdiń mavzoleıi ashylý kezinde janashyr azamattyń eńbegin baǵalap, kópshilik aldynda ıyǵyna shapan japty.
– Biz Erbozdaqqa dán rızamyz. Alysta júrse de týǵan jerin umytpaı, árdaıym qolǵabys jasap júrgen jerlesimizge rızashylyǵymyzdy bildire otyryp, Erbozdaqtaı azamattar kóp bolsa eken dep tileımiz, – dedi Qyrymbek Eleýuly júrekjardy lebizin bildirip.
Erbozdaq bolsa búgingi tolqynysyn bylaısha jetkizdi:
– Otbasymmen Jetisý jerine qonys aýdarǵanyma da qyryq jyldaı ýaqyt zyr ete ótipti. Sonda da kindik qanymyz tamǵan jerge árdaıym búıregimiz buryp turady. Únemi el jaqqa eleńdep, jaǵymdy jańalyq jetse jadyrap qalamyz. Úlkendi-kishili sharalardan múmkindik bolsa qalys qalmaýǵa tyrysamyn.
Jaqynda Táýelsizdigimizdiń 25 jyldyǵyna sáıkes ótkizilgeli jatqan mádenı-rýhanı jumystar jaıly estip, qýanyp qaldym. Sosyn toıdyń kádesiz bolmaıtynyn eskerip, qomaqty qarjy aýdardym. Bul – bizdiń týǵan jer aldyndaǵy azamattyq boryshymyz jáne perzenttik paryzymyz.
At báıgesiz toıdyń shyraıy kelgen be?! «Ábdirahman tóbe» baýraıyndaǵy taı, qunan, toq alaman báıgelerin qyzyqtaýshy jurt qarasy kóp boldy. Oza shaýyp kelgen tulparlardyń ıelerine jeńil avtokóliktiń kilti tapsyryldy. Qusbegiler saıysy da jınalǵandarǵa qýanysh syılady. Al qyz qýý, teńge alý sııaqty ulttyq oıyndardy tamashalaǵan qaýym esten ketpes áser alǵandary kúmánsiz.
Kenttegi ortalyq alańda elimizdegi estrada juldyzdarynyń qatysýymen bolǵan merekelik gala-konert Qazaly aspanyn ásem áýenmen kómkerdi. Kópshiliktiń júzderi jarqyn, kóńilderi kóterińki ekenin san túrli túspen qubylǵan otshashý dáleldep jatty.
Arnaıy tigilgen kıiz úılerde babalar rýhyna as berilip, quran baǵyshtaldy. Jan-jaqtan kelgen qonaqtar el birligin, tynyshtyqty, jaqsylyqty arqaý etken aqjarma tilekterin ortaǵa saldy.
– Bul sharanyń búgingi zamandas pen keleshektegi urpaqqa berer tárbıesi mol. Tarıhty bilmeı, bolashaqty baǵdarlaýymyz múmkin emes. Bolashaq urpaǵymyz sol batyr babalarynyń, danagóı danalarynyń erlikteri men ómir joldaryn ulyqtaı júrse utpasaq utylmaımyz, – deıdi aýdannyń ardaqty azamaty, «RZA» AQ prezıdenti Samurat Imandosov.
Táýelsizdik – sózben aıtyp jetkizýi qıyn uly uǵym. Osyny jaqsy túsingen Qazaly halqynyń Azattyq merekesin dúbirletip atap ótip jatqandary syrt kózdi súısindiredi. Jaqsylyqqa qýana bilý de – baǵa jetpes qasıet.
Nurperzent DOMBAI,
"Ana tili"
