Baǧdar men beles
Biyl qasterlı Täuelsızdıgımızge 30 jyl tolady. Būl –qaita jaŋǧyrǧan qazaq memlekettıgınıŋ, ata-babalarymyz aŋsaǧan azattyqtyŋ tūǧyry nyǧaia tüskenın äigıleitın maŋyzdy beles. Tarih tūrǧysynan alǧanda, otyz jyl – közdı aşyp jūmǧandai qas-qaǧym sät. Degenmen, būl köptegen halyqtar üşın qiyndyǧy men quanyşy, daǧdarysy men damuy almasqan tūtas däuır deuge bolady. Bız de osyndai joldan ötıp kelemız. Azattyǧymyzdyŋ aişyqty belesıne şyqqanda ärbır sanaly azamatty «Otyz jylda bız qandai jetıstıkterge jettık?», «Keler ūrpaqqa qandai eldı amanattaimyz?», «Memlekettıgımızdı nyǧaita tüsu üşın taǧy ne ısteimız?» degen saualdar tolǧandyrary anyq. Osy tūrǧydan alǧanda, būl – arman-maqsattarymyzdy toǧystyryp, bolaşaqqa tyŋ serpınmen qadam basu üşın ötkenge taǧy bır märte oralatyn, jetıstıkterımız ben kemşılıkterımızdı oi elegınen ötkızetın maŋyzdy mezet. Täuelsızdıktıŋ otyz jylyn şartty türde üş onjyldyq beleske bölıp qarastyruǧa bolady. Onyŋ ärqaisysy atqarǧan missiiasy tūrǧysynan ǧasyrdyŋ jügın arqalap tūr. Men azattyqtyŋ alǧaşqy onjyldyǧyn jaŋa Qazaqstannyŋ ırgetasyn qalau kezeŋı dep atar edım. Osy uaqytta Elbasynyŋ basşylyǧymen memleketımızdıŋ nyşandary belgılenıp, bilık jüiesı qalyptasty. Ūlttyq valiutamyz ainalymǧa endı. Qaruly Küşterımız qūryldy. Ata zaŋymyz qabyldandy. Şeteldermen diplomatiialyq qatynas ornatyldy. Elımız bedeldı halyqaralyq ūiymdarǧa müşe boldy. «Qazaqstan – 2030» strategiiasyn qabyldadyq. Şyǧystaǧy körşımızben şekaramyzdy bekıttık. Basqa da ırgeles memlekettermen şekara jönındegı kelıssözder qarqyndy jürgızıle bastady. El aumaǧyn iadrolyq qarudan tolyq tazarttyq. Elordamyzdy Arqa tösıne köşırdık. Naryqtyq ekonomikaǧa ötıp, jekemenşık institutyn berık ornyqtyrdyq. Otandyq biznestıŋ negızın qaladyq. Jastar älemnıŋ maŋdaialdy oqu oryndarynda bılım ala bastady. Türlı daǧdarystardan aman ötuge mümkındık bergen Ūlttyq qorymyz qūryldy. Dünie jüzıne tarydai şaşylǧan qazaq balasyn atajūrtqa şaqyryp, Ūly köşke jol aştyq. Sonyŋ nätijesınde el eŋsesı tıktelıp, ūlttyq ruhymyz köterıldı. Ekınşı onjyldyq – Qazaq elınıŋ keregesın keŋeitu kezeŋı. Osy jyldarda memleketımızdıŋ tūǧyry nyǧaiyp, ekonomikalyq äleuetımız arta tüstı. Qūrlyqtaǧy barlyq şekaramyzdy aiqyndap, zaŋ jüzınde bekıttık. «Mädeni mūra» baǧdarlamasyn jüzege asyryp, tarihymyzdy tügendedık. Soltüstık Araldy qūtqaryp, qaşqan teŋızdı qaitardyq. Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylarynyŋ sezderın, Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymynyŋ, Aziiadaǧy özara ıs-qimyl jäne senım şaralary keŋesınıŋ sammitterın ötkızuge jäne basqa da bırqatar maŋyzdy halyqaralyq jobalarǧa bastamaşy boldyq. Elımızge şetelden qomaqty investisiia tarttyq. Esıldıŋ jaǧasynda boi kötergen eŋselı elordamyz ūlttyq ideiamyzǧa ainaldy. «Batys Europa – Batys Qytai» halyqaralyq dälızı siiaqty ırı infraqūrylymdyq jobalar qolǧa alyndy. Tūrǧyn-üi qūrylysy da būryn-soŋdy bolmaǧan qarqynmen damydy. Üşınşı onjyldyqta şaŋyraǧymyz biıktep, ösıp-örkendep, mereilı memleketke ainaldyq. Şekara mäselesın bırjola şeştık. «Qazaqstan – 2050» strategiiasyn qabyldap, ozyq damyǧan otyz eldıŋ qataryna qosyludy mejeledık. Är baǧyt boiynşa «Üdemelı industriialyq-innovasiialyq damu», «Nūrly jol», «100 naqty qadam» siiaqty auqymdy baǧdarlamalar jüzege asyryldy. Saiasi jäne ekonomikalyq reformalarmen qatar ruhani jaŋǧyruǧa basa män berdık. Osynau tolaǧai tabystardyŋ bärıne Elbasynyŋ dara köşbasşylyǧynyŋ häm halqymyzdyŋ danalyǧy men parasatynyŋ, bırlıgı men yntymaǧynyŋ, otandastarymyzdyŋ qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda qol jetkızdık. Sondyqtan, Elbasy Täuelsızdıgımızdıŋ mäŋgı simvolyna ainaldy desek, aqiqatty aitqan bolar edık. Aldaǧy törtınşı onjyldyqtyŋ bızge jükteitın mındetı – quatty eldıŋ iesı jäne kemel halyq bolu. Būl jolda saiasi-ekonomikalyq reformalardy jäne sanany jaŋǧyrtu üderısın jalǧastyryp, zaman talabyna beiımdelgen ūlttyŋ jaŋa bolmysyn qalyptastyruymyz qajet. Bız ädılettı qoǧam men tiımdı memleket qūrudy közdep otyrmyz. Kez-kelgen ıste ädıldık qaǧidatyn basşylyqqa alsaq, būǧan anyq qol jetkızemız. Mysaly, tūrǧyndardyŋ tūrmysyn jaqsarta tüspesek, elımızdıŋ jetıstıkterı men halyqaralyq tabystaryn maqtan etu artyq. Azamattarymyz ekonomikalyq ösımnıŋ igılıgın sezıne almasa, odan eş qaiyr joq. Men ärbır şeşımdı qabyldar sätte osy ūstanymdy basşylyqqa alamyn. Bız halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiyn jaqsartumen qatar, barlyq azamattardyŋ müddesın bırdei qorǧaimyz. Menıŋ ūǧymymdaǧy ädılettı memleket degenımız – osy. Tarihqa köz jügırtsek, är buyn belgılı bır synaqty basynan ötkeredı. Bızdıŋ babalarymyz «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlamany», atalarymyz alapat aşarşylyqty, quǧyn-sürgındı, düniejüzılık soǧysty kördı. Totalitarlyq kezeŋde ūlttyq qūndylyqtarymyzdan, tılımızden, dılımız ben dınımızden aiyrylyp qala jazdadyq. Onyŋ bärı Täuelsızdıktıŋ arqasynda halqymyzǧa qaita oraldy. Bıraq, ūlt pen el retınde saqtalyp qalu üşın bügıngı jäne bolaşaq ūrpaq jaŋa syn-qaterlerge daiyn boluy kerek. Qazırgı pandemiia jäne sonyŋ saldarynan tuyndaǧan daǧdarys bükıl älemnıŋ būryn bolmaǧan jaŋa synaqtarmen betpe-bet kelıp otyrǧanyn anyq körsettı. Ekonomikalyq, äleumettık, ekologiialyq, biologiialyq jäne basqa da qaterlerge qosa, jer jüzıne jaǧymsyz ideologiialyq virustar da jaiylyp keledı. Jahandanu kezınde el jat jūrttyŋ yqpalyna beisanaly türde ılesıp ketkenın aŋǧarmaidy. Basqaşa aitqanda, mäjbürlıkten emes, sanasynyŋ ulanuy arqyly öz erkımen torǧa tüsedı. Sondyqtan, jaŋa zamannyŋ jaqsy-jamanyn ekşep, artyqşylyqtaryn boiǧa sıŋırumen qatar, tamyrymyzdy berık saqtauymyz qajet. Ūlttyq bolmysymyzdan, töl mädenietımız ben salt-dästürımızden ajyrap qalmau – barlyq örkenietter midai aralasqan alasapyranda jūtylyp ketpeudıŋ bırden bır kepılı.Tanym men taǧylym
Bügınde Täuelsızdık qūrdastary oiy tolysqan otyz jasqa toldy. Egemen elde düniege kelıp, ösıp-jetılgen olardyŋ sanasy sergek, közqarastary da, ömır salttary da özgeşe. Tıptı, Täuelsızdıktı eşbır däleldı qajet etpeitın aksioma dep bıledı. Būl – egemendık ūǧymy jastardyŋ sanasyna berık ornyqqanyn körsetetın qalypty qūbylys. Bıraq Täuelsızdık qūndylyǧy jadyna bırjola şegelenıp, mäŋgı saqtaluy üşın öskeleŋ ūrpaq onyŋ qadırın bıluı kerek. Bostandyq bızge oŋailyqpen kelgen joq. Ata-babalarymyz azattyq jolynda arpalysty. Talai zūlmat zamandar men näubetterdı bastan ötkerdı. Osynyŋ bärı halyqtyŋ esınde saqtalyp, ūrpaqtan ūrpaqqa berıluge tiıs. Kezınde «Mädeni mūra» baǧdarlamasy ūlt şejıresın tügendeuge jol aşty. Otandyq tarih ǧylymy tyŋ serpınmen damyp, türlı baǧyttar boiynşa köptegen zertteu jürgızıldı. Būryn bäimälım bolǧan qanşama tarihi derekter, arheologiialyq qazynalar tabyldy. Tarihymyz san myŋ jyldan tamyr tartatynyn aiǧaqtaityn jaŋalyqtar aşyldy. Elbasynyŋ osyndai ırgelı bastamalary halqymyzdyŋ tarihi sanasyn jaŋǧyrtuǧa zor üles qosty. Baǧdarlama aiasyndaǧy eŋbekter tom-tom bolyp jaryqqa şyqty. Degenmen, sol qajyrly eŋbektıŋ jemısın köpşılık körıp otyr ma? Zertteu jobalarynyŋ bırazy ǧylymi instituttar men ortalyqtardyŋ aiasynda ǧana qalyp qoiǧan joq pa? Mūndai ırgelı ızdenısterdıŋ nätijesı tek osy sala mamandarynyŋ igılıgıne ǧana ainaluy orynsyz. Ony qalyŋ jūrtşylyqqa tüsınıktı jäne qoljetımdı etu qajet. Öitkenı tarihşylardyŋ ǧana emes, barşa jūrttyŋ, äsırese, jas ūrpaqtyŋ tarihi sanasy aiqyn ärı berık boluǧa tiıs. Būl rette, auqymdy körmelermen nemese basqa da ülken jobalarmen äuestenbei, balalarǧa, jastarǧa arnalǧan qarapaiym ärı qabyldauǧa jeŋıl tuyndylarǧa basa män bergen jön. Mysaly, derektı jäne körkem filmderdı alaiyq. Osy baǧytta «Almas qylyş», «Jau jürek myŋ bala», «Tomiris», «Keikı batyr», «Tar zaman» siiaqty tarihi filmder tüsırıldı. Bıraq būl älı jetkılıksız. Men qūzyrly organdar men otandyq telearnalarǧa memlekettık tapsyrystyŋ belgılı bır bölıgın mındettı türde tarihi taqyryptarǧa baǧyttaudy tapsyramyn. Ärine, qarjy mäselesı şeşıluı kerek. Degenmen, köp qarajat jūmsamai da joǧary deŋgeidegı öner tuyndysyn tüsıruge bolatynyn qyrǧyz bauyrlarymyz «Qūrmanjan datqa» filmı arqyly anyq körsettı. Bügınde älemdık kinoindustriiada tarih taqyrybyndaǧy ssenariilerge sūranys joǧary. Amerikanyŋ da, Europanyŋ da aituly oqiǧalary turaly filmder öte köp. Qazır Netflih, HBO jäne basqa da alpauyt kinokompaniialar Aziiaǧa bet būruda. Osy oraida bızdıŋ de şejıremızde auqymdy filmderge arqau bolatyn maŋyzdy belester men oqiǧalar barşylyq. Mysaly, älemdegı eŋ quatty imperiialardyŋ bırı bolǧan Altyn orda tarihy daiyn tūrǧan joq pa?! Būl mäselege bolaşaqta kino salasynyŋ mamandary basa nazar audarǧany jön. Körkem jäne derektı tarihi tuyndylarda memlekettılık jäne memleketşıldık ideiasy ärdaiym körınıs tabuy qajet. Bız kezınde elge qyzmet etudıŋ ozyq ülgısın körsetken Alaş qairatkerlerınen taǧylym alamyz. Olar ötken ǧasyrdyŋ basynda täuelsızdık ideialaryn halyq arasynda därıpteuge zor eŋbek sıŋırıp, azattyq jolynda qūrban boldy. Täuelsızdıgımızdıŋ mereitoiy aiasynda osyndai bırtuar tūlǧalardy eske alyp, olardyŋ mūrasyn jastarymyzǧa jäne bükıl älemge paş etuımız kerek. Sonymen bırge, osy taqyrypty zerttep jürgen ǧalymdar men jazuşylardyŋ da eŋbegı qoldauǧa ie boluy jäne baǧalanuy qajet. Alaş arystarynyŋ asyl mūrasyn igeru jalǧasa beruge tiıs. Milliondaǧan adamdy qazaǧa ūşyratyp, tırı qalǧanyn jan sauǧalap bosyp ketuge mäjbür etken alapat aşarşylyqtyŋ alǧaşqy kezeŋı – 1921-1922 jyldardaǧy näubetten berı 100 jyl öttı. Sol zūlmattyŋ kesırınen qyrylyp qalmaǧanda, halqymyzdyŋ sany qazırgıden äldeneşe ese köp bolar edı. Tarihymyzdyŋ osy aqtaŋdaq betterı älı künge deiın jan-jaqty zerttelmei keledı. Tıptı, ǧalymdardyŋ arasynda aşarşylyq qūrbandarynyŋ naqty sany turaly ortaq paiym joq. Ala-qūla derekter jäne onyŋ sebep-saldary jaily ärtürlı közqarastar qoǧamdy adastyrady. Tiıstı tarihi qūjattardy, jinalǧan mälımetterdı asa mūqiiat zerdeleu kerek. Bılıktı mamandar jüielı zertteumen ainalysyp, soǧan säikes aşarşylyq mäselesıne memleket tarapynan baǧa berılgenı jön. Bız būl kürdelı mäselege ūstamdylyqpen jäne jauapkerşılıkpen qarauymyz qajet. Jalpy, tarihi zertteulerdı ūranşyldyq pen daŋǧazasyz, taza ǧylymi ūstanymmen jürgızgen dūrys. Biyl äigılı Jeltoqsan oqiǧasyna 35 jyl tolady. 1986 jyly örımdei ūl-qyzdarymyz Keŋes Odaǧynyŋ qaharynan qaimyqpai, ūlt namysy üşın alaŋǧa şyqty. Osy künnen soŋ tura bes jyl ötkende Täuelsızdıgımızdı jariialauymyzdyŋ simvoldyq mänı zor. Būl oraida, azattyqtyŋ alǧaşqy qarlyǧaştary – Jeltoqsan qaharmandarynyŋ azamattyq erlıgı laiyqty baǧasyn alyp, josparly türde nasihattaluy kerek. Bız jyl soŋyna deiın jaŋa tarihymyzdaǧy bırneşe aituly oqiǧanyŋ mereilı belesın atap ötemız. 1991 jyly Semei poligony jabyldy. Onyŋ elımız ǧana emes, barşa adamzattyŋ bolaşaǧy üşın airyqşa maŋyzdy şeşım ekenın eskerıp, arnaiy ıs-şara ötkızu qajet dep sanaimyn. Elbasy qol qoiǧan Jarlyqtyŋ arqasynda Qazaqstan bükıl dünie jüzıne iadrolyq qaru-jaraqqa qarsy älemdık qozǧalystyŋ köşbasşysy bolyp tanyldy, alyp memleketterdıŋ senımıne ie boldy, halyqaralyq qoǧamdastyqta jauapkerşılıgı joǧary el retınde moiyndaldy. «Ötken künnen alys joq, keler künnen jaqyn joq» deidı halqymyz. Keşegı ötken handar men qaǧandardyŋ däuırı ǧana emes, soŋǧy otyz jyldaǧy jasampazdyq jolymyz da bügınde tarihqa ainalyp, kün saiyn alystap barady. Azattyq taŋyn öz közımen körgen aldyŋǧy buyn bolmasa, keiıngı jastar ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldaryndaǧy tarihi oqiǧalardyŋ tereŋıne boilap, mänın jete tüsıne bermeidı. Täuelsızdıkke taǧdyrdyŋ bere salǧan syiy retınde qaraidy. Şyn mänındegı ahual olai emes. Elbasy sol kezdegı saiasi, ekonomikalyq, äleumettık, demografiialyq jäne basqa da jaǧdailarǧa bailanysty jetı ret emes, jetpıs ret ölşep, bır ret kesuge mäjbür boldy. Bız tyǧyryqtan şyǧar joldyŋ saŋylauy da körınbeitın qiyn künderden qaqtyǧys pen qantögıske ūrynbai aman şyǧyp, eşkımge esemızdı jıbermei, jaŋa sipattaǧy Qazaq memleketın qūrdyq. Bügıngı jäne bolaşaq ūrpaq mūny ärdaiym bılıp otyruy kerek. Sol üşın Qazaqstannyŋ jaŋa tarihyn da jüielı zerttegen jön. Şynyna kelsek, Täuelsızdık jyldarynda bırneşe ret qolǧa alynǧanyna qaramastan, ūlttyq müddemızge sai keletın köp tomdyq jaŋa tarihymyz älı tolyq jazylǧan joq. Onyŋ tūjyrymdamasyn būǧan deiıngı olqylyqtardy eskere otyryp qaita qarap, jaŋa ǧylymi ūstanymdar men jaŋalyqtardyŋ negızınde tyŋnan jazatyn uaqyt äldeqaşan keldı. Barlyq oqulyqtar osyndai ırgelı eŋbekke negızdelıp äzırlenedı. Būl – ūlt şejıresın därıpteu tūrǧysynan alǧanda strategiialyq maŋyzy bar mäsele. Sondyqtan, Qazaqstannyŋ akademiialyq ülgıdegı jaŋa tarihyn jazudy dereu bastau kerek. Tüptep kelgende, tarihi sanany jaŋǧyrtu mäselesınıŋ tüiını – osy. Būl ıske bedeldı tarihşylarymyzdy tartu qajet. Sonymen qatar, şetel auditoriiasyna arnalǧan Qazaqstannyŋ qysqaşa tarihyn jazyp, älemnıŋ negızgı tılderıne audarudy ūsynamyn. Būl – qazaqtyŋ san ǧasyrlyq şynaiy tarihyn älemge tanytudyŋ bırden-bır joly. Ärbır halyq özınıŋ arǧy-bergı tarihyn özı jazuǧa tiıs. Böten ideologiianyŋ jetegımen jüruge bolmaidy. Ūlttyq müdde tūrǧysynan jazylǧan şejıre ūrpaqtyŋ sanasyn oiatyp, ūlttyŋ jadyn jaŋǧyrtuǧa mümkındık beredı.Qoǧam men qūndylyq
Egemendıgımızdıŋ mäŋgılık üştaǧany – Altaidan Atyrauǧa, Alataudan Arqaǧa deiın keŋ kösılgen baitaq jerımız, ananyŋ aq sütımen boiymyzǧa daryǧan qasterlı tılımız jäne barlyq qiyndyqtardan halqymyzdy sürındırmei alyp kele jatqan bereke-bırlıgımız. Bız osy üş qūndylyqty közdıŋ qaraşyǧyndai saqtaimyz. Babalardan mūra bolǧan qasiettı jerımız – eŋ basty bailyǧymyz. Qazaqqa osynau ūlan-ǧaiyr aumaqty syrttan eşkım syiǧa tartqan joq. Bügıngı tarihymyz 1991 jylmen nemese 1936 jylmen ölşenbeidı. Halqymyz Qazaq handyǧy kezınde de, odan arǧy Altyn Orda, Türık qaǧanaty, Ǧūn, Saq däuırınde de osy jerde ömır sürgen, ösıp-öngen. Qysqaşa aitqanda, ūlttyq tarihymyzdyŋ tereŋ tamyrlary köne zamannyŋ özegınde jatyr. Jalpy, tarihpen saiasatkerler emes, tarihşylar ainalysuy kerek. Şekara syzyǧyn resmi türde halyqaralyq şartpen bekıtıp, ony älem jūrtynyŋ moiyndauy soŋǧy bırneşe ǧasyrda ürdıske ainaldy. Oǧan deiın qazırgıdei delimitasiia, demarkasiia degen ūǧymdar bolmaǧan. Bız şekara mäselesın şeşumen naqty ainalysyp jatqan kezde keibır saiasatkerler men qoǧam qairatkerlerı «bız būǧan asyqpaiyq», «keiın de kelısuge bolady» dep arqany keŋge salǧysy kelgenı esımızde. Kelıssözderdı tabandylyqpen jürgızıp, ırgemızdı dereu qymtap alǧanymyz öte dūrys bolǧanyn uaqyttyŋ özı däleldep berdı. Qazır kım ne aitsa da, bızdıŋ ekıjaqty kelısımdermen bekıtılıp, halyqaralyq deŋgeide tanylǧan şekaramyz bar. Endı oǧan eşkım daulasa almaidy. Aumaqtyq tūtastyǧymyzǧa kümän keltırıp, tatu körşılık qatynastarǧa syna qaqqysy keletın keibır şetel azamattarynyŋ arandatuşylyq ıs-äreketterıne resmi jäne qoǧamdyq deŋgeide toitarys bere otyryp, aǧartuşylyq jūmystaryn ūstamdylyqpen jürgızgen jön. Bız ūlttyq müddenı aspen de, taspen de qorǧauǧa daiyn boluymyz qajettıgın taǧy da basa aitqym keledı. Joǧaryda aitqanymdai, şekaramyz tolyǧymen şegendeldı. 2018 jyly Kaspii teŋızınıŋ qūqyqtyq märtebesı turaly konvensiiaǧa qol qoiylǧannan keiın qūrlyqtaǧy ǧana emes, teŋızdegı şekaramyz da bırjola aiqyndalyp, tüpkılıktı şeşıldı. Qazaqstan – bırtūtas memleket. Elımız oŋtüstık, soltüstık, batys, şyǧys dep bölınbeidı. Būl – tek baǧytty bıldıretın şartty ataular. 2018 jyly Elbasynyŋ Jarlyǧymen Oŋtüstık Qazaqstan oblysyna Türkıstan atauy berıldı. Tarihi ädıldıktı qalpyna keltırgen oryndy şeşımdı halyq bırauyzdan qoldap, öte jyly qabyldady. Öitkenı, mūndaǧy şejırelı şahar ǧana emes, tūtas öŋır köne zamandardan berı Türkıstan dep atalǧan. Osy igı ürdıstı elımız boiynşa jalǧastyruǧa bolady. Bız mūndai qadamdardy baiyppen jasaimyz. Jerge bailanysty bärımız aiqyn bıletın jäne būljymaityn aqiqat – qazaqtyŋ jerı eşbır şeteldıktıŋ menşıgıne berılmeidı, eşqaşan satylmaidy. Osyny är azamatymyz sanasyna berık sıŋıruı qajet. Kelesı jyly Jer kodeksınıŋ jekelegen normalaryna qatysty engızılgen moratoriidıŋ merzımı aiaqtalady. Auyl şaruaşylyǧy maqsatyndaǧy jerlerdı ainalymǧa engızıp, halyqtyŋ igılıgıne jaratu – öte maŋyzdy mäsele. Sondyqtan, biyl Jer mäselesı jönındegı komissiiany qūryp, sonyŋ aiasynda bır bailamǧa kelgen jön. Qazaq üşın toqymdai jerdıŋ özı qymbat, bır uys topyraqtyŋ özı altyn. Bıraq bız sony baǧalai bılemız be?! Jer qadırın bılu jalaŋ ūranmen ölşenbeidı. Ökınışke qarai, asqar taularymyz ben aidyn kölderımızdı, ūlan-ǧaiyr dalamyzdy lastap jatqan da öz azamattarymyz. Kökjailauǧa ot jaǧyp, qoqys şaşyp ketken de, Köbeitūzdyŋ batpaǧyn şelektep tasyp, köldıŋ ortasynda kölıkpen oiqastaǧan da solar. Bır tūtam müiızı üşın közın möldıretıp kiıkterdı qyrǧan da özgeler emes. Qasiettı jerımızdıŋ kiesınen qoryqpai, jat jūrttyŋ da qoly barmas äreketterdı jasap otyryp, qalaişa osy mekennıŋ iesımız dep keude soǧa alamyz? Būl – aşy da bolsa, şyndyq. Bız jerımızdıŋ şyn janaşyr iesı ekenımızdı naqty ıspen körsetuge tiıspız. Ol köşege qoqys tastamau, körıngen jerge ot jaqpau siiaqty qarapaiym närselerden bastap, jalpyhalyqtyq sipattaǧy auqymdy ekologiialyq şaralar arqyly körınıs tabuy qajet. Mūnyŋ bärı tälım-tärbieden bastalady. Ata-anasymen bırge aulasyna aǧaş ekpegen, ülkenderdıŋ jan-januarǧa meiırımın körmegen, kışkentaiynan tabiǧatty aialauǧa daǧdylanbaǧan bala öskende tuǧan jerıne jany aşymaidy. Mäsele ekologiiada emes – otanşyldyqta, zaŋda emes – sanada. Elı men jerın süiu üşın jas ūrpaq baitaq Qazaqstannyŋ ǧajaiyp jauharlaryn bıluge tiıs. Batysta Bozjyra men Şerqala, küngeide Aqsu-Jabaǧyly men Sairam-Ögem, Jetısuda Han Täŋırı men Şaryn, Kölsai men Qaiyŋdy, Qapal- Arasan, Altynemel men Būrhan būlaq, şyǧysta Mūztau men Şyŋǧystau, Marqaköl men Rahman qainary, Arqada Burabai men Baianauyl, Ūlytau men Qarqaraly, terıskeide İmantau men Aiyrtau jäne basqa da körıktı jerlerımız jetıp artylady. Jer jännatyn alystan ızdeudıŋ qajetı joq. Bärı özımızde bar. Jastarǧa osyndai keremet tabiǧatymyzdy tanytyp, ony qadırleuge bauluymyz kerek. Uaqyt ūttyrmai qolǧa alyp, däiektı türde ıske asyratyn taǧy bır şarua bar. Halyqtyŋ qalalyq jerlerge jappai köşuı saldarynan köptegen auyldarda, äsırese, şekara maŋyndaǧy eldı-mekenderde tūrǧyndar sany kürt azaidy. Bız eŋbek küşı köp oŋtüstık öŋır tūrǧyndarynyŋ soltüstık jäne şyǧys aimaqtarǧa qonystanuyna qolaily jaǧdai jasap, osy jūmysty nazarda ūstaimyz. Būl – öte özektı ärı elımızdıŋ qauıpsızdıgıne qatysty mäsele. Būǧan qosa soŋǧy jyldarda türlı sebepterge bailanysty bäseŋdep qalǧan qandastar köşın barynşa qoldap, olardy joǧaryda aitylǧan öŋırlerge ornalastyrudy jandandyramyz. Būl ekı mäselenıŋ de strategiialyq maŋyzy bar. Oǧan kezektı nauqan retınde qarauǧa bolmaidy. Jergılıktı bilık mūndai jūmystardy joǧaryǧa köpırgen aqpar beru üşın emes, memlekettık müdde jäne aǧaiynǧa şynaiy janaşyrlyq tūrǧysynan jasauǧa tiıs. Elımızdıŋ basty nyşandarynyŋ bırı – memlekettık tıl. Qazaqstannyŋ memlekettık tılı qazaq tılı ekenı Ata zaŋymyzda 90-jyldardaǧy kürdelı kezeŋnıŋ özınde naqty jazylǧan. Bız täuelsızdık däuırınde ana tılımızdı damytu üşın barlyq jaǧdaidy jasadyq. Osy aralyqta qazaq tılınde bılım beretın mektepter men oqu oryndarynyŋ, balabaqşalardyŋ sany eselep köbeidı. Bügınde memlekettık tıldı bıletın qazaqtyŋ da, özge etnos ökılderınıŋ de ülesı edäuır artty. Qazaq tılın, şyn mänınde, bükıl halqymyzdy bırıktıruşı faktorǧa ainaldyrudyŋ barlyq qūqyqtyq täsılderı jäne kepıldıkterı qalyptasty. Mäsele – niette. Niettıŋ dūrys boluy qazaq tılın meŋgergısı keletın adamdarǧa da, osy maqsatqa jetuge jaǧdai jasaityn Ükımetke de bailanysty. Tıl igeru üşın balalar ädebietınıŋ atqaratyn rölı zor. Sondyqtan, qazaq qalamgerlerınıŋ üzdık şyǧarmalaryna qosa, balalarǧa arnalǧan şetel jazuşylarynyŋ da taŋdauly tuyndylaryn audaryp, köptep basyp şyǧarudy jäne taratudy qolǧa alǧan jön. Oǧan sūranys joǧary. Memlekettık tıldı bılu – Qazaqstannyŋ ärbır azamatynyŋ paryzy. Mındetı dep te aituǧa bolady. Osy oraida men barşa qazaqstandyqtarǧa, onyŋ ışınde qazaq tılın älı jete meŋgermegen otandastaryma ündeu tastaǧym keledı. Jastar aǧylşyn tılın nemese basqa da tılderdı az ǧana uaqytta meŋgere alatynyn körıp otyrmyz. Tūtas buyn almasqan osy jyldarda qazaq tılın üirengısı kelgen adam ony äldeqaşan bılıp şyǧar edı. Halqymyzda «Eşten keş jaqsy» degen söz bar. Eŋ bastysy, ynta boluy kerek. Ana tılımızdı keŋınen qoldanu – basqa tılderge, äsırese orys tılıne şekteu qoiylady degen söz emes. Barşa etnos ökılderınıŋ ana tılın, salt-dästürın damytuǧa mümkındık jasala beredı. Jastarymyz bırneşe tıl bılu özderınıŋ kökjiegın keŋeitıp, kökırek közın oiatatynyn jete tüsıngenı abzal. Bızdı qai zamanda da qiyndyqtardan aman alyp kele jatqan basty qūdıret – el bırlıgı. Yntymaǧy jarasqan jūrttyŋ qaşanda ūpaiy tügel. Türlı jaǧdailarǧa bailanysty qazaq jerıne är kezeŋde ärtürlı ūlt ökılderı köptep qonystandy. Qazaq halqy eşkımdı jat körmei, bauyryna basty. Bügınde olardyŋ tuǧan jerı de, Otany da – Qazaqstan. Bız köpetnostyq sipatymyzdy artyqşylyǧymyzǧa ainaldyra alǧanymyz anyq. Köptegen şeteldık sarapşylardyŋ elımızge qatysty «Euraziiadaǧy şyrpy tise lap etkelı tūrǧan qurai», «failed state» siiaqty boljamdaryn joqqa şyǧardyq. Būl jolda tynyştyq pen tūraqtylyqtyŋ bastauy bolǧan Qazaqstan halqy assambleiasy tiımdı jūmys atqardy. Eşkımdı ūltyna qarap, böle-jarǧan joqpyz. Bärınıŋ ösıp-önuıne tolyq jaǧdai jasadyq, bırdei mümkındık berdık. Bızdıŋ ūltaralyq kelısım saiasatymyz älemdı moiyndatty. Halqymyzdyŋ osyndai yrys-yntymaqqa negızdelgen jarasymyn baǧalai bıluımız kerek. Būl – kemel keleşekke bastaityn bırden-bır dūrys jol. Sondyqtan, ūltaralyq tatulyq pen kelısımdı saqtau – memlekettık organdardyŋ ǧana emes, bükıl qoǧamnyŋ jäne ärbır azamattyŋ mındetı. Tüptep kelgende, elımızdegı tūraqtylyq pen bereke-bırlık üşın barlyǧymyz bırdei jauaptymyz. Osy oraida, halqymyzdy bırıktıretın ortaq qūndylyqtardy barynşa därıptep, oi-sanaǧa berık ornyqtyruymyz kerek. Mysaly, Nauryz meiramyn atap ötu tūjyrymdamasyn jasap, köktem merekesınıŋ mazmūnyn baiyta tüsken jön. Bükıl qoǧamdy ūiystyratyn qūndylyqtar neǧūrlym köp bolsa, bırlıgımız de soǧūrlym bekem bolady.Ūlaǧat pen ūstanym
Soŋǧy kezde qazaqstandyqtardyŋ el ömırıne belsendı aralasuǧa, şeşım qabyldau üderısıne qatysuǧa yntasy artyp keledı. Menıŋ «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamam jäne Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesı – osy sūranysqa tıkelei jauap. Ony Ordabasydaǧy, Kültöbedegı, Ūlytaudaǧy ūly jiyndardyŋ zamanaui ülgısı deuge bolady. Bız qazaqtyŋ qanyna sıŋgen qasiet – kelelı ıstı aqyldasyp bırge şeşu dästürın jalǧastyra beremız. Būl bastamalar azamattyq qoǧamdy damytuǧa negız bolady. Qazırgı şaralar aiaq astynan mäjbürlıkten qolǧa alynǧan joq. Ol – elımızdı demokratiialandyruǧa, saiasi jüienı jaŋǧyrtuǧa baǧyttalǧan saiasattyŋ jemısı. Saiasi reforma bır künnıŋ nemese bır jyldyŋ şaruasy emes. Mūny el ırgesın şaiqaltpai, bereke-bırlıgın būzbai, baiyppen jäne bırtındep ıske asyruymyz kerek. Bıraq, reformany soza beruge de bolmaidy. Bilık halyqtyŋ aldyndaǧy öz jauapkerşılıgın sezıngenı jön. Sol sebeptı bız auyl jäne kent äkımderın sailauǧa köşemız. Osy arqyly eŋ tömengı deŋgeiden bastap jergılıktı özın-özı basqaru jüiesın nyǧaitamyz. Būl qadam özektı mäselelerdı tūrǧyndar men jergılıktı bilıktıŋ bırlesıp şeşuı üşın qajet. Sodan keiın audan äkımderın sailaimyz. Jaŋa jüie özınıŋ tiımdılıgın körsetse, būdan da joǧary deŋgeidegı äkımderdı sailaityn bolamyz. Bıraq, saiasi jaŋǧyru barysynda asyǧystyqqa boi aldyruǧa jäne jalaŋ ūranǧa erıp, memlekettık jüienı daǧdarysqa ūşyratuǧa bolmaidy. Bır sätte barlyǧyn tübırımen özgertu nege äkep soqtyratynyn keibır elderdıŋ bügıngı ahualynan körıp otyrmyz. Elımızde, eŋ aldymen, adamnyŋ qūqyǧyn tolyǧymen saqtauǧa negızdelgen zaŋ men tärtıp boluy kerek. Anarhiia men jügensızdık jaqsylyqqa aparmaityny anyq. Qazaqstannyŋ saiasi jüiesı zaman talabyna sai damyp keledı. Mäjılıs deputattarynyŋ biylǧy sailauy – köppartiialy Parlamenttı ornyqtyru jolyndaǧy maŋyzdy qadam. Bızde saiasi közqarastary ärtürlı partiialar bar. Olardyŋ ūstanymdary konservativtı, liberaldy, ūltşyl, sosialist jäne taǧy basqa boluy mümkın. Būl – tabiǧi üderıs. Saiasi pliuralizm memlekettı evoliusiialyq jolmen damytuǧa jäne nyǧaituǧa mümkındık beredı. Saiasi küşter osyndai äraluan bolsa da, barşasyn bırıktıretın jäne bärıne ortaq qūndylyq bar. Ol – qasterlı Täuelsızdık. Bızdıŋ maqsatymyz – keler ūrpaqqa Qazaqstandy tūǧyry myǧym, ekonomikasy quatty, ruhy asqaq memleket retınde tabystau jäne eldık ısterdı şaşau şyǧarmai laiyqty jalǧastyratyn jasampaz ūrpaq tärbieleu. HHI ǧasyr – bılım men bılıktıŋ däuırı. Är adam özın üzdıksız jetıldırıp, jaŋa käsıpterdı igerıp, ünemı zaman aǧymyna beiımdelu arqyly ǧana bäsekelık qabıletın arttyra alady. Bılım men tehnologiia, joǧary eŋbek önımdılıgı el damuynyŋ basty qozǧauşy küşı boluǧa tiıs. Būl turaly ūly Abai: «Adam balasy adam balasynan aqyl, ǧylym, ar, mınez degen närselermen ozbaq. Onan basqa närsemenen ozdym ǧoi demektıŋ bärı de – aqymaqtyq» degen. Täuelsızdık jyldarynda talantymen taŋdai qaqtyrǧan jas örenderdıŋ tūtas legı ösıp-jetıldı. Bükıl älemdı auzyna qaratqan ǧajaiyp daryn ielerı de bar. Olar – Qazaqstannyŋ mädeni kelbetı, elımızdı halyqaralyq arenada tanytyp, Täuelsızdık qūndylyqtaryn jer jüzıne paş etetın ruhani elşılermız, bızdıŋ airyqşa küşımız («soft power»). Osyndai azamattarǧa qamqor bolu – memlekettıŋ mındetı. Jahandanu zamanynda aidai älem alaqandaǧydai bolyp qaldy. Talapty ūl-qyzdarymyzdyŋ jer jüzındegı kez-kelgen elge baryp, bılım aluy qalypty ürdıske ainaldy. Sonda qalyp, qyzmet ıstep jürgender de az emes. Osy oraida, el ışınde jastar şetelge ketıp jatyr degen alaŋdauşylyq bar. Men jastarymyz bılımın jetıldırıp, bärıbır elge oralady nemese şetelde jürıp-aq Qazaqstannyŋ müddesın qorǧaidy dep senemın. Halqymyz «Atyŋ barda jer tany, jelıp jürıp» deidı. Kezınde Elbasy bozbala şaǧynda Ukrainaǧa attanyp, eŋbek, bılım jäne äkımşılık daǧdylaryna ie boldy. Men de bılım quyp Mäskeuge sapar şektım, özge memleketterde jūmys ıstedım. Bızdıŋ talai zamandastarymyz bügıngı jastar siiaqty alys şetelderge bara almasa da, Keŋes Odaǧynyŋ türlı qalalarynda bılım aldy. Bıraq, basym köpşılıgı tamyrynan ajyrap, ol jaqta bırjola qalyp qoiǧan joq. Elge kelıp, eŋbek ettı. Sondyqtan jyraqta jürgen jastarymyzdan aiyrylyp qalamyz dep uaiymdaudyŋ jönı joq. Bızdıŋ mındetımız – olardyŋ boiyna memleketşıldık ruhyn sıŋırıp, qai jerde jürse de tuǧan eldıŋ igılıgıne qyzmet etuge jūmyldyru. Mysaly, älemnıŋ eŋ damyǧan elderınde öz käsıpterın bastaǧan jäne alpauyt kompaniialarda jūmys ıstep jürgen azamattarymyzdyŋ osyndaǧy zamandastarymen bailanysyn nyǧaityp, tälımgerlık etuıne jaǧdai jasauymyz kerek. Daryndy jastardyŋ bärı şetelde jürgen joq. El ışınde de bılıktı ärı bılımdı örender jetıp artylady. Bız olardy basşylardyŋ jaŋa buynyn daiyndauǧa barynşa tartyp jatyrmyz. Menıŋ bastamammen qūrylǧan Prezidenttık kadr rezervı – osynyŋ aiqyn dälelı. Jobanyŋ kelesı kezeŋınde qoǧam müddesıne adal köşbasşylardy ırıkteuge erekşe nazar audaramyz. Bilık organdaryndaǧy azamattar, eŋ aldymen, ūlttyq müddege berık boluǧa tiıs. «Jas kelse – ıske» deidı halqymyz. Jastar – qaşanda tyŋ ideialardyŋ qainar közı, oŋ özgerısterdıŋ qozǧauşy küşı. Sondyqtan öskeleŋ ūrpaqtyŋ osyndai äleuetın dūrys arnaǧa baǧyttap, tiımdı paidalanuymyz kerek. Osy oraida Prezident janyndaǧy Jastar keŋesınıŋ qyzmetın jandandyrǧan jön. Ony bılıktı ärı bılımdı jastardy jūmyldyratyn jüielı jūmys alaŋyna ainaldyramyz. Būdan bölek, men azattyq jyldarynda düniege kelgen, älı tanylyp ülgermegen talantty jastardy qoldau maqsatynda «Täuelsızdık ūrpaqtary» atty grant taǧaiyndaudy ūsynamyn. Bız ne ıstesek te, bärın keler ūrpaq üşın jasaimyz. Memlekettık saiasattyŋ bolaşaq aldyndaǧy jauapkerşılıgın tereŋ sezınemız. Būl ūstanymnan eşqaşan ainymaimyz. Eŋ ǧajaiyp erlıkter Otanǧa şeksız süiıspenşılıkten tuyndaityny sözsız. Şyn otansüigıştık degenımız – jalaŋ ūran tastau emes, elıŋe, halqyŋa qyzmet etu. Adam balasy düniege patriot bolyp kelmeidı. Ol bılım men tärbie alyp, äleumettık ortamen aralasyp, azamattyq bolmysyn qalyptastyru kezınde patriotqa ainalady. Özınıŋ jeke maqsat-müddelerı qoǧam igılıgımen ündesıp, elınıŋ damuyna eleulı üles qosyp jatqanyn jan-jüregımen sezıngen adam naǧyz baqytqa keneledı. Halqymyzdyŋ bırtuar perzentı Älihan Bökeihanov «Ūltqa qyzmet etu bılımnen emes, mınezden» degen. Bız şynaiy patriottyq sezımmen ruhtanyp, qasiettı Täuelsızdıgımızdı odan ärı nyǧaita tüsu üşın bırlese jūmys ısteuımız kerek. Barşa otandastaryma, äsırese, jastarǧa aitarym: keŋ baitaq Qazaqstandy asqaq armandaryŋ men batyl josparlaryŋdy emın-erkın jüzege asyra alatyn, tabysyŋa marqaiyp, ärdaiym tıleuıŋdı tıleitın qasiettı Otanyŋ retınde baǧalaŋdar! Men jaŋa Qazaqstan patriotizmınıŋ jasampazdyq qūdıretıne senemın. Täuelsız el bolu ony jariialaumen nemese memlekettıŋ ırgetasyn qalaumen şektelmeidı. Täuelsızdık üşın naǧyz küres kündelıktı eŋbekpen, üzdıksız ärı däiektı eldık saiasatpen mäŋgı jalǧasady. Bız quatty täuelsız memleketımızben ǧana ūlt retınde jer betınde saqtalamyz. Osy ainymas aqiqatty berık ūstanuymyz qajet. «Täuelsızdık bärınen qymbat!» degen bır auyz söz mäŋgı ūranymyz boluǧa tiıs. Ūltymyzdyŋ ūly ūstyny – qasterlı Täuelsızdıgımız barşa jūrtymyzdyŋ patriottyq ruhymen asqaqtai bersın!Qasym-Jomart TOQAEV
Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı
