Ǧalym Bainazarovpen sūhbat.
Teŋge – täuelsızdıktıŋ töl perzentı. Saiasi egemendıgın alǧan eldıŋ ekonomikalyq täuelsızdıkke ie boluynda būryn Keŋes Odaǧynyŋ rubldık aimaǧynda tırşılık keşken Qazaqstan üşın özınıŋ derbes qarjylyq-ekonomikalyq saiasatyn qūruy jolynda teŋge kötergen jüktı eşteŋemen salystyruǧa kelmeidı. 1993 jyldyŋ 15 qaraşasynda Qazaq elı rublge qūrylǧan ekonomikany tärk etıp, teŋge qolyna tigende tolqymaǧan jan az.
Bıraq andaǧailaǧan älemde, paiyzǧa şaqqanda öz ūltynyŋ adamdary azşylyqtaǧy jaŋadan ǧana täuelsızdıgın jariialaǧan jas memleket üşın oǧan baru auadai qajettılık ekenı anyq ūǧynylǧanmen, būl täuekelı mol qadam bolatyn. El tarihyndaǧy taǧdyrly sätte maŋdaiyna Ūlttyq banktıŋ alǧaşqy töraǧalyǧyn būiyrtqan ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory, qarjyger Ǧalym BAINAZAROV tarihymyzdyŋ sol bır aişyqty sätın eske tüsıredı.
– Bügıngı künnıŋ erteŋgı tarih ekendıgıne şübä joq. Alaida köp jaǧdaida oǧan män berıp, bajailap jatpaitynymyz taǧy ras. Al ötken ǧasyrdyŋ 90-şy jyldarynyŋ basynda ūlttyq valiutany engızu jönınde jūmys bastalǧanda sızder el üşın naǧyz tarihi ısterdıŋ basy-qasynda jürgenderıŋızdı aiqyn ūǧyndyŋyzdar. Sondyqtan moiynǧa artylǧan jüktıŋ jauapkerşılıgı de bölekşe bolǧan şyǧar?
– Ärine, araǧa qanşa jyldar tüsıp, synaptai syrǧyǧan uaqyt öz yrqyna baǧyndyryp, teŋgenıŋ tarihqa jol salǧanyna qanşama mezgıl ötıp ketse de ol künder de, sol ıstı bırge atqarysyp, ystyq-suyǧyna könıp, tynbai eŋbek etken jandardyŋ barlyǧy da künı keşegıdei köz aldymda. Jyljyp ötken uaqyt biıgınen qaraǧanda da, sol kezeŋmen ölşegende de teŋgenı elımızdıŋ tarihynan bölıp alyp qarai almaitynymyz anyq, onyŋ qajetı de joq. Al teŋgenıŋ ömırge keluı – tarihi oqiǧa. Teŋgemız – ekonomikanyŋ basqaru qūraly. Sondyqtan sol kezeŋde halyqtyŋ basynan ötıp jatqan jaǧdaidy, tūrmysynyŋ deŋgeiın, elımızdıŋ ekonomikalyq hal-ahualyn qosyp qarastyryp qana teŋgenıŋ tuuy jaily aita alamyz.
1985 jyldan būrynǧy Keŋes odaǧynda toqyrau bastaldy. Mūnaidyŋ halyqaralyq naryqtaǧy qūny 10 dollarǧa deiın tüsıp kettı. Osyǧan bailanysty Odaq kölemınde tolyp jatqan ekonomikalyq reformalar jürıp jatty. Al bank salasyndaǧy reformalar 1987 jyly bastaldy. Sol kezde memlekettık bankten bölınıp, türlı sala üşın qajettı degen bankter qūrylyp, Qazaqstannyŋ Agrobankı, Äleumettık jinaq bankı, Qūrylys bankı, Būrynǧy Syrtqyekonombank negızınde «Älem» bankı tärızdı türlı memlekettık bankter ömırge keldı.
1991 jyly jeltoqsanda üş slavian memleketı qol qoiǧan Beloveje kelısımınen keiın Keŋes odaǧy qūlady, jaŋa däuır bastaldy. Degenmen, Keŋes ökımetı kelmestıŋ kemesıne otyryp, öz näpaqasyn tauysqanymen, bız Mäskeuge jaltaqtap, olardyŋ aqşasyna bailanǧan, tūsauly attai kıbırtık küide bolatynbyz. Onyŋ üstıne, ekonomikalyq tūrǧydan 1985 jyly küşeie tüsıp Odaqtyŋ qūlauyna äkelgen daǧdarystyŋ auyr kezeŋderı de ötıp jatty.
Jalpy bız täuelsızdıgımızdıŋ 25 jyly ışınde üş ekonomikalyq daǧdarysty basymyzdan keşırdık. 2008 jyly bastalǧan sonyŋ soŋǧysy älı jalǧasu üstınde. Al bızdıŋ täuelsızdık jariialaǧannan keiıngı 1991-1993 jyldarǧa jalǧasqan daǧdarys sonyŋ eŋ bır auyr tūsy edı. Mıne, osy kezeŋder älemdegı özge memleketterge oŋai timei jatqanda, keregesın endı ǧana jaiamyn degende jel tūryp, şaŋyraǧyn tıkteuge mūrşa bermeitındei jaǧdai däl bızdıŋ basymyzda boldy.
Älı esımde 1992 jyldyŋ 17 qaŋtary künı men Ūlttyq banktıŋ töraǧasy bolyp taǧaiyndaldym. Kün tärtıbıne sol kezdıŋ özınde barynşa ötkır bırneşe mäsele şyqty. Ūlttyq banktı şyn mänınde qaita qūru qajettıgı tuǧany aiqyn edı. Sonyŋ alǧaşqysy derbes aqşa-qarajat saiasatyn jasap, täuelsız bank jüiesın qūru bolsa, ekınşısı – osyǧan orai ūlttyq valiuta şyǧaru, üşınşısı, aqşa-qarajat mäselesıne bailanysty jaŋa infraqūrylym jasauǧa negızdeldı. Al osy maqsattardy ömırge keltıru ūşy-qiyry joq, auqymy öte keŋ, köp uaqytty kerek etetın şarualar bolatyn, bıraq bızge olardy tez arada jasau qajet edı.
Keŋestık bırtūtas ekonomikalyq jüiedegı bailanystar byrt-byrt üzılıp, balapan – basyna, tūrymtai – tūsyna degendei, sol bır kezeŋderde özımızdıŋ aqşamyz da joq, kısıdegınıŋ kıltı aspanda demekşı, Reseige qarap jaltaqtap otyratynbyz. Qazaqşa aitqanda aqşanyŋ qūlpy da, kıltı de solardyŋ qolynda edı. Onyŋ üstıne Resei Prezidentı Boris Elsin Egor Gaidar bastaǧan bır top jas ekonomisterge ümıt artyp, ükımet tızgının solardyŋ qolyna ūstatty. Olar bolsa, baǧany erkıne jıbere saldy. Sūrapyl infliasiia dauyly köterılıp, tūtynu baǧasynyŋ ösu deŋgeiı 1991-1993 jyldary 5573 paiyzǧa jetıp, bar-joǧy üş jyldyŋ ışınde baǧa 55 esege ösıp kettı. Būl eŋ keremet degen käsıporyndardyŋ özı kötere almaityn soqqy bolatyn, jalpy ekonomikaǧa jalpylama bankrottyq qauıp töndı.
Mıne, osyǧan bailanysty kelesı ülken mäsele – ekonomikanyŋ auylşaruaşylyq jäne öndırıstık äleuetın saqtap qalu mındetı tūrdy. Bärımızge belgılı, ol uaqytta bızde altyn-valiuta qory, ūlttyq qor joq bolatyn, ükımet qauqarsyz, biudjet defisittı, al ekınşı deŋgeidegı bankter qarajaty mardymsyz, halyqaralyq aqşa naryǧy bızder üşın jabyq edı. Osyndai jaǧdaida Ūlttyq bankten basqa ekonomikaǧa kömek beretın sala qalmady. Ūlttyq bank özınıŋ zaŋdy funksiialaryn paidalanyp, derbes kredit saiasat ūstanymyn ıske asyryp, ekınşı deŋgeidegı bankter arqyly ırı öndırıs oryndaryna, auyl şaruaşylyǧyna arnauly derektivtı kreditter berıp, ekonomikanyŋ negızın, aldaǧy reformalar üşın onyŋ äleuetın saqtap qalu şarasyna ülken üles qosty.
Joǧaryda aityp ötkenımdei, daǧdarystyŋ qaisysy da jaqsy emes, al Keŋes ökımetı qūlaǧan soŋ bolǧan daǧdarysty keiıngılerımen tıptı salystyruǧa da kelmeitın. Öitkenı, 1990 jäne 95-şı jyldar aralyǧynda bız ekonomikanyŋ 42 paiyzynan airyldyq. Öndırıs oryndarynyŋ 52 paiyzy toqtap qaldy, auyl şaruaşylyǧynyŋ 49 paiyzy joǧaldy. Mıne, osynyŋ saldarynan myŋdaǧan adam jūmyssyz qaldy, halyqtyŋ künkörıs jaǧdaiy asa tömendep kettı. Jandärmen, qysyltaiaŋ şaq. Bızdıŋ ükımet qalaida rubl aimaǧynda qaluǧa ūmtylyp, 1992 jyldyŋ basynan 1993 jyldyŋ qazan aiynyŋ soŋyna deiın Reseimen jaŋa rubl aimaǧyn qūramyz degen maqsatpen köptegen kelısımder jasasty. Bıraq mūnyŋ barlyǧynyŋ uaqytşa ekenı, öz valiutamyzdyŋ qajettıgınıŋ tuyndaityny basy aşyq mäsele-tūǧyn.
Sol kezde bank Prezidentke emes, Joǧarǧy Keŋeske baǧynatyn. Prezidenttık instituttyŋ endı ǧana ornap jatqan kezı. 1992 jyldyŋ basynda Memleket basşysy ūlttyq valiutany endıruge daiarlyqty öte qūpiia türde bastau kerektıgı turaly mındet qoidy. Şynynda, bızdıŋ elımızdıŋ jaǧdaiyn özgelermen salystyruǧa müldem kelmeitın. Qazaqstan aumaǧynda atom qaruymen jaraqtalǧan Resei armiiasy, olardyŋ äskeri 12 reseilık bankısı, Baiqoŋyrda reseilık ǧaryş ailaǧy tūrdy. Eger bız Baltyq boiyndaǧy elder sekıldı KSRO-dan qalǧan mūrany tegıs bölemız desek, onyŋ soŋy nemen aiaqtalatyny da belgısız… Sondyqtan osyndai şetın mäselelerdı eskere otyryp, jūmysty öte qūpiia türde jürgızu qajettıgıne bailanysty qūpiia ekı Jarlyq şyǧyp, ony men aqparattyŋ taralmauy üşın Ūlttyq bankte saqtau jaiynda ūsynys aityp edım, Prezident qoldap, tüpnūsqa jarlyq bızde saqtaldy.
– Būl endı alǧaşqy daiarlyq sätter ǧoi. Al jūmys qalai jürdı?
– Teŋgenı engızu jūmysyna daiarlyqty bastap kettık. Ol kezde bızde aqşa basyp şyǧaratyn öndırıs te, ne jūmysty bastaityn jetkılıktı aqşa da joq, bank salasynyŋ bılıktı mamandarynyŋ jalaqylary joǧary ekınşı deŋgeidegı bankterge ketıp qalǧandyǧynan qajettı mamandar jäne joq, alaida, eşteŋemız jetpei jatsa da jūmys ısteu kerek boldy. Sondyqtan, eŋ bırınşı maqsat teŋgenı şyǧaru kerek, odan keiın teŋgenıŋ baǧamyn aiqyndaityn basqa da mäselelerdı, infraqūrylymdardy qūru qajettıgı öte özektı boldy. Qor rynogynyŋ bır tarmaǧy elektrondy birja aşu, banknot jasaityn fabrikany, teŋge saraiyn aşu, altyn jäne valiuta qoryn jasau men ony saqtaityn memlekettık saqtau qoimasy qajettıgı anyq edı. Osylaişa eŋ aldyŋǧy kezekke şyǧatyn 5 mäselenıŋ tūrǧany aiqyndalyp, olardy şeşu joldary ızdestırıldı. Al būlarsyz teŋgenı engızuge mülde bolmaityn. Joǧaryda aitqanymdai, qol qysqa, qarajat az. Sondyqtan bız teŋgenı engızu mäselesınde ülken jospar jasadyq.
Aldymen qaita qūrudy Ūlttyq banktıŋ özınen bastap, altyn men kümıstıŋ rezervın qalyptastyru üşın ony qazyp aludan bastap satudy monopoliialap, būl käsıporyndarǧa arnauly kredit berdık. Ol kezde elımızde jylyna 6 tonnadai altyn, 650-700 tonnadai kümıs şyǧarylatyn. Keŋes Odaǧy ortalyqtan qarjylandyryp kele jatqan būl käsıporyn bailanystar üzılgende abdyrap qalsa kerek, bızben jūmysqa quana kelıstı. Sodan altyn şyǧaratyn käsıporyndarmen şart jasasyp, odan Londondaǧy Rotşild bankımen tıkelei bailanys ornatyp, altyn men kümıstıŋ kündelıktı baǧamyn bıle otyra qimyldauǧa kırıstık.
Būl jerde bır närsenı aita ketken jön. Ūlttyq altyn men kümıs öndırısınde bank özı paida tappasa da solardy quattandyruǧa küş saldy. Bız sol şyqqan altyn-kümıstıŋ halyqaralyq baǧamynyŋ 95 paiyzyn käsıporynǧa berıp, özımızde tek 5 paiyzyn ǧana qaldyrdyq. Onyŋ özı soǧan qajettı şyǧyndardy jauyp otyruǧa jūmsaldy, bıraq osynyŋ arqasynda elımızdıŋ altyn-kümıs qory küşeidı, aqşalai resurs jäne şeteldık valiuta paida boldy. Bız alǧaş ret Siurihtegı bankke 40 tonnadai kümıs sattyq, sol jerden eŋ alǧaş täuelsız el retınde tūŋǧyş ret qarym-qatynas ornattyq, valiutalyq esepşot aştyq. Osylaişa halyqaralyq bank jüiesıne integrasiiany bastap kettık.
– Būl sonda qai jyl?
– 1992 jyl. Osy jyly bız AQŞ, Avstriianyŋ, Fransiianyŋ, Ūlybritaniianyŋ, Belgiianyŋ, Japoniia men Singapurdyŋ ortalyq bankterımen, jäne Şveisariiadaǧy IýBS, «Kredit siussi» bankılerı, Ūlybritaniiadaǧy Rotşilder bankımen de bailanys ornattyq. Bızge kerektı mamandardy osy bankterdıŋ kömegımen daiarlai bastadyq. 3 ai, 6 ai, 1 jylǧa oqyp kelgen mamandardy jäne bızden ekınşı deŋgeidegı bankterge ketıp qalǧan bank qyzmetkerlerın qaitaru üşın jalaqyny ösıru qajet boldy da, jalaqyny köteruge jūmys jasadyq. Söitıp, jalaqyny 3 esege köbeittık jäne ony biudjettıŋ esebınen emes, özımız tapqan tabystan köterdık. Osylaişa būrynǧy ketıp qalǧan jaqsy mamandar qaityp oraldy, öitken sebebı, künbe kün bızde būryn bolmaǧan jaŋa naryqtyq tetıkter igerılıp, jūmysqa engızılıp, şetelden delegasiialar kelıp, älemdık qarjy älemınde qandai jaŋalyqtar bolyp jatyr, naryqtyŋ jaiy qalai, bärın bılıp, qainap jatqan qazannyŋ basy-qasynda bolu şynymen qyzyq edı.
Teŋgenı qalai şyǧaramyz, onyŋ jalpy aty, türı, nominaldary qalai bolady degen oimen älemdık täjıribenı zerdelep, dünie jüzındegı banknottar jariialanǧan bızdıŋ arhivten bır myqty kıtap (foliant) taptyq, osy mäselede şeteldıŋ bankterımen, Almatydaǧy Dizain ortalyǧymen bailanysqa şyqtyq. Būl jerde özımızde aqşa basyp şyǧara almaitynymyz aiqyn boldy, sondyqtan bırınşı kezekte banknot şyǧaratyn bırneşe fabrikalardy şaqyrdyq. AQŞ, Fransiia, Japoniia, İspaniia, Germaniia, Ūlybritaniianyŋ fabrikalary keldı.
Ol uaqytta elımızde vise-prezident lauazymy bolatyn, onda myqty ǧalym, öte täjıribelı qarjyger, jan-jaqty maman Erık Asanbaev jäne Joǧarǧy Keŋestıŋ ekonomikalyq reforma, biudjet jäne qarjylandyru mäselelerı jönındegı komitetınıŋ töraǧasy Sauyq Täkejanovpen aqyldasa kele, asa äigılı banknot şyǧaratyn kompaniialardan aulaqtai tūraiyq, jariiaǧa şyǧyp keter dep «Harrison jäne onyŋ ūldary» atty kışıgırım bolǧanymen, joǧary tehnologiialyq quaty bar kompaniiaǧa taŋdau tüstı.
– Märege jeter jarys joly aiqyndaldy deisız ǧoi…
– Qazaqstan Ūlttyq bankı ūjymynyŋ ıskerlıgınıŋ arqasynda banktıŋ öz kırısı esebınen 1993 jyldyŋ 1 şıldesıne deiın aqşa naryǧy nysandarynyŋ barlyq infraqūrylymy qūrylyp, jūmystar tolyǧymen aiaqtaldy. Olar: Elektrondy valiuta birjasy, Teŋge (Moneta) saraiy, Banknot fabrikasynyŋ bırınşı kezeŋı, Altyn valiuta qory, Memlekettık valiuta qory men qymbat baǧaly metaldardy saqtau qoimasy, Qazaqstannyŋ ışkı jäne syrtqy tölem jüiesı bolatyn.
– Teŋgenıŋ dizainy qalai taŋdaldy?
– Teŋgenıŋ dizainy turaly oilanǧanda olar: «Bızge eşqandai qiyndyq joq, arnaiy dizain toby bar, aqşasyn töleseŋızder boldy», dedı. Bıraq eseptep qarasaq, dizainǧa töleitın aqşa teŋgenı şyǧaruǧa jūmsaityn şyǧynnyŋ 30-40 paiyzyn qūrap, tym qymbatqa tüsedı eken. Sondyqtan oilasa kele, bızde de talantty suretşıler bar emes pe, solardyŋ qabıletın nege paidalanbaimyz degen ūiǧarym jasaldy.
Sodan Alataudyŋ bauraiyndaǧy ükımettık saiajailardyŋ bırın alyp, dizainer Timur Süleimenov bastaǧan 7-8 adamdy 2 aiǧa kırgızıp: «Sender osy jerden eşqaida şyqpaisyzdar, ūzaq ıssapardamyz dep otbasylaryŋyzǧa aityŋyzdar», dep barlyq qajettılıktermen qamtamasyz etıp, ne keregın uaqytynda jetkızıp tūrdyq. Tapjylmastan sol jerde otyryp 2 aidyŋ ışınde olar teŋgenıŋ 4 nūsqasyn jasady. Bırınşısı – oiu-örnek, ekınşısı – AQŞ dollary tärızdes, jasyldau bolyp kelgen, üşınşısı – portretter, törtınşısı – zamanaui şyqqan. Saiajaiǧa baryp portrettık nūsqany taŋdap alyp, 7 nominasiiaǧa eskiz daiarlauǧa tapsyrys jasadyq. Valiutanyŋ aty kerek boldy.
– Söitıp, valiutamyzǧa at kerek bolǧan şyǧar. Teŋge degen atauǧa qalai toqtam jasaldy?
– Valiuta şyǧaru qajet dep tarihty aqtarǧanda, bızdıŋ jerımızde bolǧan türkı näsıldı memleketterdıŋ aqşasy bolǧanyn, olardyŋ metaldan qūiylǧan aqşalary teŋge atalǧanyn bıldık. Orystyŋ «dengi» degen sözınıŋ tübırı de osy. Arheologtar eŋ ejelgı aqşa belgılerın Otyrar, Taraz, Türkıstan, Balasaǧūn jäne Qazaqstannyŋ taǧy basqa da köne qalalaryn qazu barysynda tapqan. Demek, bızdıŋ tarihymyz üşın teŋge atauy – töl dünie. Degenmen, ūsynystar köp aityldy, «som», «altyn» degenderdıŋ de uäjderı tyŋdaldy.
Bır künı Oljas Süleimenov bankke keldı. Ol kısı: «Bılemın men senderdıŋ qarap otyrmaǧandaryŋyzdy, bırdeŋe oilastyryp jatqan bolularyŋ kerek. Eger ondai niet tabylyp jatsa, ūlttyq valiutaǧa sūranyp tūrǧan «teŋge» atauy ǧoi», desın. Onsyz da osyndai ūiǧarymǧa jaqyn bızderge ol kısınıŋ aitqany tıpten jyly tidı. Sodan bärımız Elbasyna kırıp, äzırlıktıŋ qandai deŋgeide ekenın, ne ıstelıp, ne qoiǧanyn baiandadyq.
Prezident «teŋge» degen ūsynysty dūrys kördı. Sodan soŋ portretterge kelgende bız jaŋa ǧana täuelsızdıgın alǧan elmız, bızdı, tıptı, özgeler saiasi kartadan da taba almaidy, sondyqtan, eŋ bırınşı nominal eŋ tanymal, älem bıletın qazaq boluy tiıs dedı. Sondyqtan negızgı valiuta 1 teŋgege Europaǧa Aristotel men Sokratty qaita tanytqan, älemdık ǧylymda tanymal tūlǧa äl- Farabi babamyz tūrsyn degen ūiǧarym jasaldy.
Eskizder daiyn bolǧanymen, olardyŋ barlyǧy önerkäsıptık tūrǧyda emes, qarabaiyr jūmystyq nūsqa edı, endı onyŋ elektrondyq türı jäne metaldan qūiylǧan qalyby, jasandy jasau joldarynan qorǧau tärızdı köp jūmystary kütıp tūrǧan edı. Sodan 7-8 dizainer, suretşıden Timur Süleimenov, Hairolla Qabjälelov, Meŋdıbai Alin, Aǧymsaly Düzelhanov qaldyrylyp, Qabjälelov, Alin jäne Düzelhanov üşeuı Londonǧa attanatyn boldy. Sodan Qabjälelov Londonnan telefon şalyp tūr, fabrikanyŋ dizainerlerımen jūmys ısteu üşın Ūlttyq bankten arnaiy adam kelsın, nemese maǧan ökıldık bermeseŋızder, şaruany şeşu qiyn, dep. Söitıp, arnaiy jedelhat salyp, H.Qabjälelov Ūlttyq banktıŋ ökılı dep söileu qūqyǧy berılıp, dizainge qajettı özgerıster enıp, teŋgemızdıŋ öndırıstık türı jasaldy, 1992 jyly jeltoqsan aiynda teŋgege qol qoiylyp, ol öndırıske jıberıldı.
– Şyqqan teŋgenı elge jetkızu, bükıl respublikaǧa taratu qalai jürgızıldı? Jäne onyŋ öte qūpiia türde ötuıne qalai qol jettı?
– Negızı, osyǧan deiıngı jūmystardyŋ barlyǧy öte qataŋ qūpiia jaǧdaida jürgızıldı. Bıraq teŋge nominaldaryn bız özımızdıŋ basqarma otyrysynda bekıtuımız kerek boldy jäne barlyǧyna mūnyŋ memlekettık qūpiia ekendıgı eskertılgenıne qaramai, qalai degende de belgılı bır därejede aqparat ükımetke jetıp, endı olar teŋge basuǧa ekınşı bır kompaniiany ūsyndy. Söitıp, ükımetpen şielenıske barmau üşın tapsyrysty ekıge bölıp, teŋgenı bastyratyn boldyq. Būl jerde kompaniialardyŋ tehnologiialarynyŋ ekı türlılıgınen qosymşa qiyndyqtar da tudy. Äiteuır ne kerek, solardyŋ barlyǧy rettelıp, nauryzdyŋ aiaǧyna qarai teŋge basylyp boldy. Onan keiıngı 2 ai ışınde teŋgenı Londonnan tasydyq.
Būl jerde de bırneşe mäsele şyqty. Bırınşıden, ol Qazaqstannyŋ ūşaǧy boluy jäne ekipajdyŋ aǧylşynşa bıluı, sosyn onyŋ eş jerge qonbai tura elge ūşyp keluı kerek boldy. Ainala ızdep, menıŋ orynbasarym Tūrsynov ekipaj jasaqtap, aǧylşynşa bıletın 2 komandir tauyp, ūşaqtyŋ oryndyqtaryn jatqyzyp, konteinerler salyp, qaru-jaraǧy bar inkassatorlardy otyrǧyzyp, Taraz qalasynda jäne Soltüstık Qazaqstan oblysynda ekı qoimamyzǧa teŋge tasyldy. Ol özı syrtynan eşteŋe baiqalmaityn jer astyndaǧy bunker bolatyn, soǧan tasyp alynǧan soŋ, älıptıŋ artyn baǧyp ün-tünsız otyrdyq. Teŋgemız tyǧuly jata berdı. Jazdyŋ ortasynda (1993 jylǧy 26 şılde) Resei öz valiutasyn engızdı, būrynǧy KSRO şekpenınen şyqqan elder ışınde Qazaqstan men Täjıkstan, Armeniia ǧana būrynǧy aqşamen qaldyq. Qyrküiektıŋ 26-synda Resei 1961-63 jyldary şyǧarylǧan keŋestık valiuta aqşa bolyp eseptelmeitını jönınde mälımdeme jasady.
Sodan Memlekettık komissiia qūrylyp, 17 kündei jūmys ıstep, teŋgenı ainalymǧa qosu jönınde negızgı üş qūjat daiyndadyq. Prezidenttıŋ teŋgenı ainalymǧa engızu turaly Jarlyǧy, halyqqa arnau sözı teŋgenı engızu jäne onyŋ tärtıbı jaiynda…
– Osy jerde teŋgenıŋ joǧaryda aitylǧan qoimalardan elımızdıŋ basqa qalalaryna, bankterge qalai jetkızılgenın aita ketseŋız artyq bolmas.
– 12 qaraşany men «aqşany engızu künı» dep jariialadym. Jiyrma künge jeter-jetpes uaqyt qaldy. Aqşany qūpiia türde barlyq audandarǧa, barlyq bankterge jetkızu jūmysy segız künnıŋ ışınde atqarylyp şyqty. Bälkım, düniejüzınde jaŋa aqşany engızu tap osyndai jyldam, ärı tabysty jüzege asyrylǧan joq ta şyǧar. 1993 jyly 1 qaraşada Ūlttyq banktıŋ oblystardaǧy filialdaryna «H» künı aşylady degen qūpiia konvertter jettı…
Söitıp, 15, 16, 17 qaraşa künderı būrynǧy som da, teŋge de ainalymda qatar jürıp, 18 qaraşadan tek teŋge jüretın boldy. Aiyrbastau baǧamyn anyqtauǧa kelgende bız būrynǧy aqşanyŋ älsızdıgıne bailanysty 1 teŋgenı 1000 rublge baǧalaudy ūsynyp edık, ükımet jaǧy taǧy otyryp aldy. Joq, būl öte ülken, 500 jasau kerek dep. Bıraq mūnyŋ salqyny, kerı äserı bolyp, 2-3 jyldyŋ ışınde teŋgenıŋ baǧamy 20 esege tömendep kettı.
Halyq teŋgenı şyn quanyşpen qarsy aldy, dizainy da köŋılden şyqty, sapasy da jaqsy, qorǧaluy jaǧynan 12 elementpen sol kezdegı eŋ myqty nemıs markasyna parapar şyqty.
– Teŋgenıŋ enuımen sol kezde el ekonomikasyna ülken özgerıster endı emes pe?
– Ärine, ekonomikanyŋ qūrylymy da, bank jüiesı de ülken özgerısterge ūşyrady. Osyǧan bailanysty ekonomikanyŋ kreditteu körsetkışı (koeffisientı), mysaly, 1990-91-92 jyldary 50-80 paiyzǧa deiın bolsa, 1995-96 jyldary 5-2 paiyzdan aspai qaldy. Ekonomikaǧa küş beru, qarjylyq qoldau jasau, nesie beru mäselelerınde köp özgerıster, basqaşa közqarastar paida boldy. Bırte-bırte giperinfliasiiany auyzdyqtauǧa mümkındık tudy. 1998 jylǧa qarai ekonomikada ösım aiqyn baiqaldy.
Uaqyt bır orynda tūrmaidy, üşınşı kelgen daǧdarys jalǧasu üstınde. Soŋǧy 3 jyl ışınde teŋge 3 ret devalvasiiany basynan ötkerdı. Qalai bolǧanda da endı teŋgenı tūraqtandyru mındet. Bız ötpelı ekonomikada tūrǧandyqtan, qarjy, kredit tek öz saiasatymyzǧa säikes jüruı tiıs. Mäselen, Qytai eşkımge köz salmai, öz joldarymen jürude. Söitıp, keiıngı 25 jylda Fransiiany, Ūlybritaniiany, Germaniiany, Japoniiany basyp ozyp, älemdegı ekınşı ekonomika bolyp otyr. Al endı aldaǧy 10-15 jyl ışınde dünie jüzınde ekonomikasy qaryştaǧan bırınşı el boluy ǧajap emes. Oǧan Qytai öz joldaryn bekem ūstauynyŋ arqasynda jettı. Bızdıŋ qazırgı Ükımet pen Ūlttyq bank osyndai ısterdı qolǧa aluy kerek. Barlyǧyn naryq retteidı degen Adam Smittıŋ ūstanymy qazır jaramaidy.
– Bızdıŋ ekınşı deŋgeilı bankterımızdıŋ nesielendıru saiasatyna közqarasyŋyz qandai?
– Biyl bankterdıŋ kredit beru körsetkışı osy jartyjyldyqta 28 paiyzdy qūrap otyr, iaǧni bızdıŋ bankter ekonomikaǧa dūrys qarajat bermei otyr. Mysaly, şetelderde būl paiyz joǧary, Qytaida 100 paiyzdan asady, al bızge sonyŋ jartysyna jetkızu taiau maŋdaǧy maqsat boluy qajet. Qazır, mäselen, jekemenşık bankter daǧdarysta tūrǧan ekonomikaǧa aqşa beruge onşa yqylasty emes. Sondyqtan osy yqylasty köteretın joldar ızdestırıluı maŋyzdy, ekınşıden, mümkın, bank jüiesındegı memlekettık sektordy keŋeitu kerek bolar. Äitpese bızde qazır bır ǧana bank memlekettıkı, qalǧandary tegıs jekemenşık bankter.
Körşılermız Resei men Qytaida auyl şaruaşylyǧyna aqşa beretın bırneşe memlekettık bank bar. Tıptı, Belorussiia osylai jasauda, al ekınşı deŋgeilı jekemenşık bankter memleket aldynda eşteŋege qaryzdar emes, sondyqtan auyl şaruaşylyǧynda memlekettık saiasat jürgızuge barynşa jandaryn salady deu qiyn. Bızge qarjy-qarajat mäselesıne jıtı män beru qajet.
Qazırgı öskeleŋ qoǧam üşın, jalpy halyq üşın eŋ bır maŋyzdy bölık şaǧyn jäne orta biznes desek, ony kreditteu koeffisientı 18 paiyz, şaǧyn bizneste tıptı 16-aq paiyz. Bankterdıŋ ekonomikaǧa aqşa saluǧa qūlqy tömen, al qarajatsyz ekonomikada ösım boluy mümkın emes. Sosynǧy bır mäsele, bız qazır qoldanbaly ǧylymǧa, innovasiiaǧa jaqsy bır küş-quat beretındei qarajat bölmeimız. Ärine, ıstelıp jatqan bırtalai şarua bar, auyzdy müldem qūr şöppen sürtu jaramas, degenmen, industriialyq baǧdarlamalardy qarjylandyru köŋıl könşıtpeidı. Bızge ǧylymdy öndırıske meilınşe jaqyndatu mındetı asa bır maŋyzǧa ie ıs. Sol bailanysty ǧylymǧa, öndırıske, ekonomikaǧa paida äkeletın ärbır ıske qarajatty tögu auadai qajet.
– Mändı de mazmūndy äŋgımeŋızge köp rahmet.
1985 jyldan būrynǧy Keŋes odaǧynda toqyrau bastaldy. Mūnaidyŋ halyqaralyq naryqtaǧy qūny 10 dollarǧa deiın tüsıp kettı. Osyǧan bailanysty Odaq kölemınde tolyp jatqan ekonomikalyq reformalar jürıp jatty. Al bank salasyndaǧy reformalar 1987 jyly bastaldy. Sol kezde memlekettık bankten bölınıp, türlı sala üşın qajettı degen bankter qūrylyp, Qazaqstannyŋ Agrobankı, Äleumettık jinaq bankı, Qūrylys bankı, Būrynǧy Syrtqyekonombank negızınde «Älem» bankı tärızdı türlı memlekettık bankter ömırge keldı.
1991 jyly jeltoqsanda üş slavian memleketı qol qoiǧan Beloveje kelısımınen keiın Keŋes odaǧy qūlady, jaŋa däuır bastaldy. Degenmen, Keŋes ökımetı kelmestıŋ kemesıne otyryp, öz näpaqasyn tauysqanymen, bız Mäskeuge jaltaqtap, olardyŋ aqşasyna bailanǧan, tūsauly attai kıbırtık küide bolatynbyz. Onyŋ üstıne, ekonomikalyq tūrǧydan 1985 jyly küşeie tüsıp Odaqtyŋ qūlauyna äkelgen daǧdarystyŋ auyr kezeŋderı de ötıp jatty.
Jalpy bız täuelsızdıgımızdıŋ 25 jyly ışınde üş ekonomikalyq daǧdarysty basymyzdan keşırdık. 2008 jyly bastalǧan sonyŋ soŋǧysy älı jalǧasu üstınde. Al bızdıŋ täuelsızdık jariialaǧannan keiıngı 1991-1993 jyldarǧa jalǧasqan daǧdarys sonyŋ eŋ bır auyr tūsy edı. Mıne, osy kezeŋder älemdegı özge memleketterge oŋai timei jatqanda, keregesın endı ǧana jaiamyn degende jel tūryp, şaŋyraǧyn tıkteuge mūrşa bermeitındei jaǧdai däl bızdıŋ basymyzda boldy.
Älı esımde 1992 jyldyŋ 17 qaŋtary künı men Ūlttyq banktıŋ töraǧasy bolyp taǧaiyndaldym. Kün tärtıbıne sol kezdıŋ özınde barynşa ötkır bırneşe mäsele şyqty. Ūlttyq banktı şyn mänınde qaita qūru qajettıgı tuǧany aiqyn edı. Sonyŋ alǧaşqysy derbes aqşa-qarajat saiasatyn jasap, täuelsız bank jüiesın qūru bolsa, ekınşısı – osyǧan orai ūlttyq valiuta şyǧaru, üşınşısı, aqşa-qarajat mäselesıne bailanysty jaŋa infraqūrylym jasauǧa negızdeldı. Al osy maqsattardy ömırge keltıru ūşy-qiyry joq, auqymy öte keŋ, köp uaqytty kerek etetın şarualar bolatyn, bıraq bızge olardy tez arada jasau qajet edı.
Keŋestık bırtūtas ekonomikalyq jüiedegı bailanystar byrt-byrt üzılıp, balapan – basyna, tūrymtai – tūsyna degendei, sol bır kezeŋderde özımızdıŋ aqşamyz da joq, kısıdegınıŋ kıltı aspanda demekşı, Reseige qarap jaltaqtap otyratynbyz. Qazaqşa aitqanda aqşanyŋ qūlpy da, kıltı de solardyŋ qolynda edı. Onyŋ üstıne Resei Prezidentı Boris Elsin Egor Gaidar bastaǧan bır top jas ekonomisterge ümıt artyp, ükımet tızgının solardyŋ qolyna ūstatty. Olar bolsa, baǧany erkıne jıbere saldy. Sūrapyl infliasiia dauyly köterılıp, tūtynu baǧasynyŋ ösu deŋgeiı 1991-1993 jyldary 5573 paiyzǧa jetıp, bar-joǧy üş jyldyŋ ışınde baǧa 55 esege ösıp kettı. Būl eŋ keremet degen käsıporyndardyŋ özı kötere almaityn soqqy bolatyn, jalpy ekonomikaǧa jalpylama bankrottyq qauıp töndı.
Mıne, osyǧan bailanysty kelesı ülken mäsele – ekonomikanyŋ auylşaruaşylyq jäne öndırıstık äleuetın saqtap qalu mındetı tūrdy. Bärımızge belgılı, ol uaqytta bızde altyn-valiuta qory, ūlttyq qor joq bolatyn, ükımet qauqarsyz, biudjet defisittı, al ekınşı deŋgeidegı bankter qarajaty mardymsyz, halyqaralyq aqşa naryǧy bızder üşın jabyq edı. Osyndai jaǧdaida Ūlttyq bankten basqa ekonomikaǧa kömek beretın sala qalmady. Ūlttyq bank özınıŋ zaŋdy funksiialaryn paidalanyp, derbes kredit saiasat ūstanymyn ıske asyryp, ekınşı deŋgeidegı bankter arqyly ırı öndırıs oryndaryna, auyl şaruaşylyǧyna arnauly derektivtı kreditter berıp, ekonomikanyŋ negızın, aldaǧy reformalar üşın onyŋ äleuetın saqtap qalu şarasyna ülken üles qosty.
Joǧaryda aityp ötkenımdei, daǧdarystyŋ qaisysy da jaqsy emes, al Keŋes ökımetı qūlaǧan soŋ bolǧan daǧdarysty keiıngılerımen tıptı salystyruǧa da kelmeitın. Öitkenı, 1990 jäne 95-şı jyldar aralyǧynda bız ekonomikanyŋ 42 paiyzynan airyldyq. Öndırıs oryndarynyŋ 52 paiyzy toqtap qaldy, auyl şaruaşylyǧynyŋ 49 paiyzy joǧaldy. Mıne, osynyŋ saldarynan myŋdaǧan adam jūmyssyz qaldy, halyqtyŋ künkörıs jaǧdaiy asa tömendep kettı. Jandärmen, qysyltaiaŋ şaq. Bızdıŋ ükımet qalaida rubl aimaǧynda qaluǧa ūmtylyp, 1992 jyldyŋ basynan 1993 jyldyŋ qazan aiynyŋ soŋyna deiın Reseimen jaŋa rubl aimaǧyn qūramyz degen maqsatpen köptegen kelısımder jasasty. Bıraq mūnyŋ barlyǧynyŋ uaqytşa ekenı, öz valiutamyzdyŋ qajettıgınıŋ tuyndaityny basy aşyq mäsele-tūǧyn.
Sol kezde bank Prezidentke emes, Joǧarǧy Keŋeske baǧynatyn. Prezidenttık instituttyŋ endı ǧana ornap jatqan kezı. 1992 jyldyŋ basynda Memleket basşysy ūlttyq valiutany endıruge daiarlyqty öte qūpiia türde bastau kerektıgı turaly mındet qoidy. Şynynda, bızdıŋ elımızdıŋ jaǧdaiyn özgelermen salystyruǧa müldem kelmeitın. Qazaqstan aumaǧynda atom qaruymen jaraqtalǧan Resei armiiasy, olardyŋ äskeri 12 reseilık bankısı, Baiqoŋyrda reseilık ǧaryş ailaǧy tūrdy. Eger bız Baltyq boiyndaǧy elder sekıldı KSRO-dan qalǧan mūrany tegıs bölemız desek, onyŋ soŋy nemen aiaqtalatyny da belgısız… Sondyqtan osyndai şetın mäselelerdı eskere otyryp, jūmysty öte qūpiia türde jürgızu qajettıgıne bailanysty qūpiia ekı Jarlyq şyǧyp, ony men aqparattyŋ taralmauy üşın Ūlttyq bankte saqtau jaiynda ūsynys aityp edım, Prezident qoldap, tüpnūsqa jarlyq bızde saqtaldy.
– Būl endı alǧaşqy daiarlyq sätter ǧoi. Al jūmys qalai jürdı?
– Teŋgenı engızu jūmysyna daiarlyqty bastap kettık. Ol kezde bızde aqşa basyp şyǧaratyn öndırıs te, ne jūmysty bastaityn jetkılıktı aqşa da joq, bank salasynyŋ bılıktı mamandarynyŋ jalaqylary joǧary ekınşı deŋgeidegı bankterge ketıp qalǧandyǧynan qajettı mamandar jäne joq, alaida, eşteŋemız jetpei jatsa da jūmys ısteu kerek boldy. Sondyqtan, eŋ bırınşı maqsat teŋgenı şyǧaru kerek, odan keiın teŋgenıŋ baǧamyn aiqyndaityn basqa da mäselelerdı, infraqūrylymdardy qūru qajettıgı öte özektı boldy. Qor rynogynyŋ bır tarmaǧy elektrondy birja aşu, banknot jasaityn fabrikany, teŋge saraiyn aşu, altyn jäne valiuta qoryn jasau men ony saqtaityn memlekettık saqtau qoimasy qajettıgı anyq edı. Osylaişa eŋ aldyŋǧy kezekke şyǧatyn 5 mäselenıŋ tūrǧany aiqyndalyp, olardy şeşu joldary ızdestırıldı. Al būlarsyz teŋgenı engızuge mülde bolmaityn. Joǧaryda aitqanymdai, qol qysqa, qarajat az. Sondyqtan bız teŋgenı engızu mäselesınde ülken jospar jasadyq.
Aldymen qaita qūrudy Ūlttyq banktıŋ özınen bastap, altyn men kümıstıŋ rezervın qalyptastyru üşın ony qazyp aludan bastap satudy monopoliialap, būl käsıporyndarǧa arnauly kredit berdık. Ol kezde elımızde jylyna 6 tonnadai altyn, 650-700 tonnadai kümıs şyǧarylatyn. Keŋes Odaǧy ortalyqtan qarjylandyryp kele jatqan būl käsıporyn bailanystar üzılgende abdyrap qalsa kerek, bızben jūmysqa quana kelıstı. Sodan altyn şyǧaratyn käsıporyndarmen şart jasasyp, odan Londondaǧy Rotşild bankımen tıkelei bailanys ornatyp, altyn men kümıstıŋ kündelıktı baǧamyn bıle otyra qimyldauǧa kırıstık.
Būl jerde bır närsenı aita ketken jön. Ūlttyq altyn men kümıs öndırısınde bank özı paida tappasa da solardy quattandyruǧa küş saldy. Bız sol şyqqan altyn-kümıstıŋ halyqaralyq baǧamynyŋ 95 paiyzyn käsıporynǧa berıp, özımızde tek 5 paiyzyn ǧana qaldyrdyq. Onyŋ özı soǧan qajettı şyǧyndardy jauyp otyruǧa jūmsaldy, bıraq osynyŋ arqasynda elımızdıŋ altyn-kümıs qory küşeidı, aqşalai resurs jäne şeteldık valiuta paida boldy. Bız alǧaş ret Siurihtegı bankke 40 tonnadai kümıs sattyq, sol jerden eŋ alǧaş täuelsız el retınde tūŋǧyş ret qarym-qatynas ornattyq, valiutalyq esepşot aştyq. Osylaişa halyqaralyq bank jüiesıne integrasiiany bastap kettık.
– Būl sonda qai jyl?
– 1992 jyl. Osy jyly bız AQŞ, Avstriianyŋ, Fransiianyŋ, Ūlybritaniianyŋ, Belgiianyŋ, Japoniia men Singapurdyŋ ortalyq bankterımen, jäne Şveisariiadaǧy IýBS, «Kredit siussi» bankılerı, Ūlybritaniiadaǧy Rotşilder bankımen de bailanys ornattyq. Bızge kerektı mamandardy osy bankterdıŋ kömegımen daiarlai bastadyq. 3 ai, 6 ai, 1 jylǧa oqyp kelgen mamandardy jäne bızden ekınşı deŋgeidegı bankterge ketıp qalǧan bank qyzmetkerlerın qaitaru üşın jalaqyny ösıru qajet boldy da, jalaqyny köteruge jūmys jasadyq. Söitıp, jalaqyny 3 esege köbeittık jäne ony biudjettıŋ esebınen emes, özımız tapqan tabystan köterdık. Osylaişa būrynǧy ketıp qalǧan jaqsy mamandar qaityp oraldy, öitken sebebı, künbe kün bızde būryn bolmaǧan jaŋa naryqtyq tetıkter igerılıp, jūmysqa engızılıp, şetelden delegasiialar kelıp, älemdık qarjy älemınde qandai jaŋalyqtar bolyp jatyr, naryqtyŋ jaiy qalai, bärın bılıp, qainap jatqan qazannyŋ basy-qasynda bolu şynymen qyzyq edı.
Teŋgenı qalai şyǧaramyz, onyŋ jalpy aty, türı, nominaldary qalai bolady degen oimen älemdık täjıribenı zerdelep, dünie jüzındegı banknottar jariialanǧan bızdıŋ arhivten bır myqty kıtap (foliant) taptyq, osy mäselede şeteldıŋ bankterımen, Almatydaǧy Dizain ortalyǧymen bailanysqa şyqtyq. Būl jerde özımızde aqşa basyp şyǧara almaitynymyz aiqyn boldy, sondyqtan bırınşı kezekte banknot şyǧaratyn bırneşe fabrikalardy şaqyrdyq. AQŞ, Fransiia, Japoniia, İspaniia, Germaniia, Ūlybritaniianyŋ fabrikalary keldı.
Ol uaqytta elımızde vise-prezident lauazymy bolatyn, onda myqty ǧalym, öte täjıribelı qarjyger, jan-jaqty maman Erık Asanbaev jäne Joǧarǧy Keŋestıŋ ekonomikalyq reforma, biudjet jäne qarjylandyru mäselelerı jönındegı komitetınıŋ töraǧasy Sauyq Täkejanovpen aqyldasa kele, asa äigılı banknot şyǧaratyn kompaniialardan aulaqtai tūraiyq, jariiaǧa şyǧyp keter dep «Harrison jäne onyŋ ūldary» atty kışıgırım bolǧanymen, joǧary tehnologiialyq quaty bar kompaniiaǧa taŋdau tüstı.
– Märege jeter jarys joly aiqyndaldy deisız ǧoi…
– Qazaqstan Ūlttyq bankı ūjymynyŋ ıskerlıgınıŋ arqasynda banktıŋ öz kırısı esebınen 1993 jyldyŋ 1 şıldesıne deiın aqşa naryǧy nysandarynyŋ barlyq infraqūrylymy qūrylyp, jūmystar tolyǧymen aiaqtaldy. Olar: Elektrondy valiuta birjasy, Teŋge (Moneta) saraiy, Banknot fabrikasynyŋ bırınşı kezeŋı, Altyn valiuta qory, Memlekettık valiuta qory men qymbat baǧaly metaldardy saqtau qoimasy, Qazaqstannyŋ ışkı jäne syrtqy tölem jüiesı bolatyn.
– Teŋgenıŋ dizainy qalai taŋdaldy?
– Teŋgenıŋ dizainy turaly oilanǧanda olar: «Bızge eşqandai qiyndyq joq, arnaiy dizain toby bar, aqşasyn töleseŋızder boldy», dedı. Bıraq eseptep qarasaq, dizainǧa töleitın aqşa teŋgenı şyǧaruǧa jūmsaityn şyǧynnyŋ 30-40 paiyzyn qūrap, tym qymbatqa tüsedı eken. Sondyqtan oilasa kele, bızde de talantty suretşıler bar emes pe, solardyŋ qabıletın nege paidalanbaimyz degen ūiǧarym jasaldy.
Sodan Alataudyŋ bauraiyndaǧy ükımettık saiajailardyŋ bırın alyp, dizainer Timur Süleimenov bastaǧan 7-8 adamdy 2 aiǧa kırgızıp: «Sender osy jerden eşqaida şyqpaisyzdar, ūzaq ıssapardamyz dep otbasylaryŋyzǧa aityŋyzdar», dep barlyq qajettılıktermen qamtamasyz etıp, ne keregın uaqytynda jetkızıp tūrdyq. Tapjylmastan sol jerde otyryp 2 aidyŋ ışınde olar teŋgenıŋ 4 nūsqasyn jasady. Bırınşısı – oiu-örnek, ekınşısı – AQŞ dollary tärızdes, jasyldau bolyp kelgen, üşınşısı – portretter, törtınşısı – zamanaui şyqqan. Saiajaiǧa baryp portrettık nūsqany taŋdap alyp, 7 nominasiiaǧa eskiz daiarlauǧa tapsyrys jasadyq. Valiutanyŋ aty kerek boldy.
– Söitıp, valiutamyzǧa at kerek bolǧan şyǧar. Teŋge degen atauǧa qalai toqtam jasaldy?
– Valiuta şyǧaru qajet dep tarihty aqtarǧanda, bızdıŋ jerımızde bolǧan türkı näsıldı memleketterdıŋ aqşasy bolǧanyn, olardyŋ metaldan qūiylǧan aqşalary teŋge atalǧanyn bıldık. Orystyŋ «dengi» degen sözınıŋ tübırı de osy. Arheologtar eŋ ejelgı aqşa belgılerın Otyrar, Taraz, Türkıstan, Balasaǧūn jäne Qazaqstannyŋ taǧy basqa da köne qalalaryn qazu barysynda tapqan. Demek, bızdıŋ tarihymyz üşın teŋge atauy – töl dünie. Degenmen, ūsynystar köp aityldy, «som», «altyn» degenderdıŋ de uäjderı tyŋdaldy.
Bır künı Oljas Süleimenov bankke keldı. Ol kısı: «Bılemın men senderdıŋ qarap otyrmaǧandaryŋyzdy, bırdeŋe oilastyryp jatqan bolularyŋ kerek. Eger ondai niet tabylyp jatsa, ūlttyq valiutaǧa sūranyp tūrǧan «teŋge» atauy ǧoi», desın. Onsyz da osyndai ūiǧarymǧa jaqyn bızderge ol kısınıŋ aitqany tıpten jyly tidı. Sodan bärımız Elbasyna kırıp, äzırlıktıŋ qandai deŋgeide ekenın, ne ıstelıp, ne qoiǧanyn baiandadyq.
Prezident «teŋge» degen ūsynysty dūrys kördı. Sodan soŋ portretterge kelgende bız jaŋa ǧana täuelsızdıgın alǧan elmız, bızdı, tıptı, özgeler saiasi kartadan da taba almaidy, sondyqtan, eŋ bırınşı nominal eŋ tanymal, älem bıletın qazaq boluy tiıs dedı. Sondyqtan negızgı valiuta 1 teŋgege Europaǧa Aristotel men Sokratty qaita tanytqan, älemdık ǧylymda tanymal tūlǧa äl- Farabi babamyz tūrsyn degen ūiǧarym jasaldy.
Eskizder daiyn bolǧanymen, olardyŋ barlyǧy önerkäsıptık tūrǧyda emes, qarabaiyr jūmystyq nūsqa edı, endı onyŋ elektrondyq türı jäne metaldan qūiylǧan qalyby, jasandy jasau joldarynan qorǧau tärızdı köp jūmystary kütıp tūrǧan edı. Sodan 7-8 dizainer, suretşıden Timur Süleimenov, Hairolla Qabjälelov, Meŋdıbai Alin, Aǧymsaly Düzelhanov qaldyrylyp, Qabjälelov, Alin jäne Düzelhanov üşeuı Londonǧa attanatyn boldy. Sodan Qabjälelov Londonnan telefon şalyp tūr, fabrikanyŋ dizainerlerımen jūmys ısteu üşın Ūlttyq bankten arnaiy adam kelsın, nemese maǧan ökıldık bermeseŋızder, şaruany şeşu qiyn, dep. Söitıp, arnaiy jedelhat salyp, H.Qabjälelov Ūlttyq banktıŋ ökılı dep söileu qūqyǧy berılıp, dizainge qajettı özgerıster enıp, teŋgemızdıŋ öndırıstık türı jasaldy, 1992 jyly jeltoqsan aiynda teŋgege qol qoiylyp, ol öndırıske jıberıldı.
– Şyqqan teŋgenı elge jetkızu, bükıl respublikaǧa taratu qalai jürgızıldı? Jäne onyŋ öte qūpiia türde ötuıne qalai qol jettı?
– Negızı, osyǧan deiıngı jūmystardyŋ barlyǧy öte qataŋ qūpiia jaǧdaida jürgızıldı. Bıraq teŋge nominaldaryn bız özımızdıŋ basqarma otyrysynda bekıtuımız kerek boldy jäne barlyǧyna mūnyŋ memlekettık qūpiia ekendıgı eskertılgenıne qaramai, qalai degende de belgılı bır därejede aqparat ükımetke jetıp, endı olar teŋge basuǧa ekınşı bır kompaniiany ūsyndy. Söitıp, ükımetpen şielenıske barmau üşın tapsyrysty ekıge bölıp, teŋgenı bastyratyn boldyq. Būl jerde kompaniialardyŋ tehnologiialarynyŋ ekı türlılıgınen qosymşa qiyndyqtar da tudy. Äiteuır ne kerek, solardyŋ barlyǧy rettelıp, nauryzdyŋ aiaǧyna qarai teŋge basylyp boldy. Onan keiıngı 2 ai ışınde teŋgenı Londonnan tasydyq.
Būl jerde de bırneşe mäsele şyqty. Bırınşıden, ol Qazaqstannyŋ ūşaǧy boluy jäne ekipajdyŋ aǧylşynşa bıluı, sosyn onyŋ eş jerge qonbai tura elge ūşyp keluı kerek boldy. Ainala ızdep, menıŋ orynbasarym Tūrsynov ekipaj jasaqtap, aǧylşynşa bıletın 2 komandir tauyp, ūşaqtyŋ oryndyqtaryn jatqyzyp, konteinerler salyp, qaru-jaraǧy bar inkassatorlardy otyrǧyzyp, Taraz qalasynda jäne Soltüstık Qazaqstan oblysynda ekı qoimamyzǧa teŋge tasyldy. Ol özı syrtynan eşteŋe baiqalmaityn jer astyndaǧy bunker bolatyn, soǧan tasyp alynǧan soŋ, älıptıŋ artyn baǧyp ün-tünsız otyrdyq. Teŋgemız tyǧuly jata berdı. Jazdyŋ ortasynda (1993 jylǧy 26 şılde) Resei öz valiutasyn engızdı, būrynǧy KSRO şekpenınen şyqqan elder ışınde Qazaqstan men Täjıkstan, Armeniia ǧana būrynǧy aqşamen qaldyq. Qyrküiektıŋ 26-synda Resei 1961-63 jyldary şyǧarylǧan keŋestık valiuta aqşa bolyp eseptelmeitını jönınde mälımdeme jasady.
Sodan Memlekettık komissiia qūrylyp, 17 kündei jūmys ıstep, teŋgenı ainalymǧa qosu jönınde negızgı üş qūjat daiyndadyq. Prezidenttıŋ teŋgenı ainalymǧa engızu turaly Jarlyǧy, halyqqa arnau sözı teŋgenı engızu jäne onyŋ tärtıbı jaiynda…
– Osy jerde teŋgenıŋ joǧaryda aitylǧan qoimalardan elımızdıŋ basqa qalalaryna, bankterge qalai jetkızılgenın aita ketseŋız artyq bolmas.
– 12 qaraşany men «aqşany engızu künı» dep jariialadym. Jiyrma künge jeter-jetpes uaqyt qaldy. Aqşany qūpiia türde barlyq audandarǧa, barlyq bankterge jetkızu jūmysy segız künnıŋ ışınde atqarylyp şyqty. Bälkım, düniejüzınde jaŋa aqşany engızu tap osyndai jyldam, ärı tabysty jüzege asyrylǧan joq ta şyǧar. 1993 jyly 1 qaraşada Ūlttyq banktıŋ oblystardaǧy filialdaryna «H» künı aşylady degen qūpiia konvertter jettı…
Söitıp, 15, 16, 17 qaraşa künderı būrynǧy som da, teŋge de ainalymda qatar jürıp, 18 qaraşadan tek teŋge jüretın boldy. Aiyrbastau baǧamyn anyqtauǧa kelgende bız būrynǧy aqşanyŋ älsızdıgıne bailanysty 1 teŋgenı 1000 rublge baǧalaudy ūsynyp edık, ükımet jaǧy taǧy otyryp aldy. Joq, būl öte ülken, 500 jasau kerek dep. Bıraq mūnyŋ salqyny, kerı äserı bolyp, 2-3 jyldyŋ ışınde teŋgenıŋ baǧamy 20 esege tömendep kettı.
Halyq teŋgenı şyn quanyşpen qarsy aldy, dizainy da köŋılden şyqty, sapasy da jaqsy, qorǧaluy jaǧynan 12 elementpen sol kezdegı eŋ myqty nemıs markasyna parapar şyqty.
– Teŋgenıŋ enuımen sol kezde el ekonomikasyna ülken özgerıster endı emes pe?
– Ärine, ekonomikanyŋ qūrylymy da, bank jüiesı de ülken özgerısterge ūşyrady. Osyǧan bailanysty ekonomikanyŋ kreditteu körsetkışı (koeffisientı), mysaly, 1990-91-92 jyldary 50-80 paiyzǧa deiın bolsa, 1995-96 jyldary 5-2 paiyzdan aspai qaldy. Ekonomikaǧa küş beru, qarjylyq qoldau jasau, nesie beru mäselelerınde köp özgerıster, basqaşa közqarastar paida boldy. Bırte-bırte giperinfliasiiany auyzdyqtauǧa mümkındık tudy. 1998 jylǧa qarai ekonomikada ösım aiqyn baiqaldy.
Uaqyt bır orynda tūrmaidy, üşınşı kelgen daǧdarys jalǧasu üstınde. Soŋǧy 3 jyl ışınde teŋge 3 ret devalvasiiany basynan ötkerdı. Qalai bolǧanda da endı teŋgenı tūraqtandyru mındet. Bız ötpelı ekonomikada tūrǧandyqtan, qarjy, kredit tek öz saiasatymyzǧa säikes jüruı tiıs. Mäselen, Qytai eşkımge köz salmai, öz joldarymen jürude. Söitıp, keiıngı 25 jylda Fransiiany, Ūlybritaniiany, Germaniiany, Japoniiany basyp ozyp, älemdegı ekınşı ekonomika bolyp otyr. Al endı aldaǧy 10-15 jyl ışınde dünie jüzınde ekonomikasy qaryştaǧan bırınşı el boluy ǧajap emes. Oǧan Qytai öz joldaryn bekem ūstauynyŋ arqasynda jettı. Bızdıŋ qazırgı Ükımet pen Ūlttyq bank osyndai ısterdı qolǧa aluy kerek. Barlyǧyn naryq retteidı degen Adam Smittıŋ ūstanymy qazır jaramaidy.
– Bızdıŋ ekınşı deŋgeilı bankterımızdıŋ nesielendıru saiasatyna közqarasyŋyz qandai?
– Biyl bankterdıŋ kredit beru körsetkışı osy jartyjyldyqta 28 paiyzdy qūrap otyr, iaǧni bızdıŋ bankter ekonomikaǧa dūrys qarajat bermei otyr. Mysaly, şetelderde būl paiyz joǧary, Qytaida 100 paiyzdan asady, al bızge sonyŋ jartysyna jetkızu taiau maŋdaǧy maqsat boluy qajet. Qazır, mäselen, jekemenşık bankter daǧdarysta tūrǧan ekonomikaǧa aqşa beruge onşa yqylasty emes. Sondyqtan osy yqylasty köteretın joldar ızdestırıluı maŋyzdy, ekınşıden, mümkın, bank jüiesındegı memlekettık sektordy keŋeitu kerek bolar. Äitpese bızde qazır bır ǧana bank memlekettıkı, qalǧandary tegıs jekemenşık bankter.
Körşılermız Resei men Qytaida auyl şaruaşylyǧyna aqşa beretın bırneşe memlekettık bank bar. Tıptı, Belorussiia osylai jasauda, al ekınşı deŋgeilı jekemenşık bankter memleket aldynda eşteŋege qaryzdar emes, sondyqtan auyl şaruaşylyǧynda memlekettık saiasat jürgızuge barynşa jandaryn salady deu qiyn. Bızge qarjy-qarajat mäselesıne jıtı män beru qajet.
Qazırgı öskeleŋ qoǧam üşın, jalpy halyq üşın eŋ bır maŋyzdy bölık şaǧyn jäne orta biznes desek, ony kreditteu koeffisientı 18 paiyz, şaǧyn bizneste tıptı 16-aq paiyz. Bankterdıŋ ekonomikaǧa aqşa saluǧa qūlqy tömen, al qarajatsyz ekonomikada ösım boluy mümkın emes. Sosynǧy bır mäsele, bız qazır qoldanbaly ǧylymǧa, innovasiiaǧa jaqsy bır küş-quat beretındei qarajat bölmeimız. Ärine, ıstelıp jatqan bırtalai şarua bar, auyzdy müldem qūr şöppen sürtu jaramas, degenmen, industriialyq baǧdarlamalardy qarjylandyru köŋıl könşıtpeidı. Bızge ǧylymdy öndırıske meilınşe jaqyndatu mındetı asa bır maŋyzǧa ie ıs. Sol bailanysty ǧylymǧa, öndırıske, ekonomikaǧa paida äkeletın ärbır ıske qarajatty tögu auadai qajet.
– Mändı de mazmūndy äŋgımeŋızge köp rahmet.
Äŋgımelesken
Anar TÖLEUHANQYZY,
«Egemen Qazaqstan»
