Tılge qajettılık tuǧyzudyŋ bırınşı joly ärine, är azamattyŋ tıldı üirenuge degen qūlşynysyn oiatu, jaǧdai tuǧyzu, orta qalyptastyru, patriottyq ruhyn, süiıspenşılıgın arttyru ekenı belgılı. Aita ketetın närse, būl jūmysty memleket 30 jyl boiy toqtausyz jürgızıp keledı.
Orys tıldıler «bızge mümkındık berıŋder, oqytyŋdar, üiretıŋder» dedı. Oqytudan, mümkındık beruden kende bolǧamyz joq. Älı oqytyp jatyrmyz. Tıldı oqytuǧa, memlekttıŋ milliondaǧan aqşasy jūmsaldy. Nätije qaida? Belgılengen meje boiynşa elımızdıŋ azamattarynyŋ 90 paiyzdan astamy ärtürlı deŋgeide igergenımen, äleumettık zertteuler boiynşa 52,7 paiyzy qazaqşa erkın söilep, jaza alady. Al endı qalǧany 30 jylda 30 auyz söz üirenbese, tıptı niettenbese oǧan memleket kınälı me? Prezidenttıŋ aldymen niet boluy kerek dep otyrǧany da osydan. Bıraq qaşan niettenedı eken dep kütsek, taǧy jüz jyl kütuımız mümkın. Osynyŋ bärı qajettılık tuǧyzatyn tetıktıŋ joqtyǧynan.
İä, ras, ıs qaǧazdary qazaqşa jüre bastady. Alaida, jüz paiyz qazaqşaǧa köştı dep aituǧa erte. Äsırese biznes salasynda. Aqiqatynda är qūjattyŋ artynda orysşasy bırge jüredı. Köbıne qūjattar aldymen negızınen orysşa daiyndalady, sosyn ony köz üşın, esep üşın qazaqşaǧa audarady. Būǧan bızdıŋ Zaŋdarymyz dälel. Zaŋdar talqylanatyn salystyrmaly kesteler dälel. 30 jylda eŋ bolmasa qazaqşa 3 zaŋ jaza almadyq? Bügıngı künı qazaq halqy sany jaǧyn östı, 70 paiyzdy qūraidy dep maqtanamyz. Ony aldaǧy jalpy halyqtyq sanaq ta körseter. Alaida ūlt tılınde jazylmasa, oqylmasa, qoǧamdyq oryndarda öz tılınde söilespese, zaŋyn öz tılınde jaza almasa, jiyndary qazaqşa ötpese sanymyzdyŋ köbeigenınen ne paida?
Qazaqstanǧa kelgender orysşa üirenuge tyrysady
Jahandanu bel alǧan saiyn elımızge basqa eldıŋ azamattary bırı jūmys babymen, ekınşısı basqa sebeppen kelıp qonys tebe bastaidy. Qazır kelgender bırden orysşa üirenuge tyrysatyny baiqalady. Nege? Öitkenı bızdıŋ qaladaǧy qoǧam orysşa söileidı. Avtobusta, dükende, barlyq jerde orysşa qyzmet körsetu beleŋ alyp barady.
Būl da Prezident aitqandai niettıŋ joqtyǧynan. Nietın tüzetetın qajettılıktıŋ, talap pen baqylaudyŋ joqtyǧynan.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev bügın bız söz etıp otyrǧan maqalasynda «Memlekettık tıldı bılu – Qazaqstannyŋ ärbır azamatynyŋ paryzy. Mındetı dep te aituǧa bolady. Osy oraida men barşa qazaqstandyqtarǧa, onyŋ ışınde qazaq tılın älı jete meŋgermegen otandastaryma ündeu tastaǧym keledı. Jastar aǧylşyn tılın nemese basqa da tılderdı az ǧana uaqytta meŋgere alatynyn körıp otyrmyz. Tūtas buyn almasqan osy jyldarda qazaq tılın üirengısı kelgen adam ony äldeqaşan bılıp şyǧar edı. Halqymyzda "Eşten keş jaqsy" degen söz bar. Eŋ bastysy, ynta boluy kerek»,- deuı de sondyqtan.
Barlyq elde memlekettık tıldı bılu talap etıledı
Postkeŋestık keŋıstıktegı elderde tıl saiasatynyŋ zaŋnamalyq bazasynyŋ özgeruı qarqyndy türde jüzege asyryldy. Mäselen, Gruziia, Armeniia, Äzerbaijan, Özbekstan, Täjıkstan Keŋes ökımetı kezınde qabyldanǧan zaŋdaryn özgerttı, Baltyq jaǧalauy elderı täuelsızdık alǧaly Memlekettık tıl turaly zaŋdaryna üş ret özgerıs engızdı. Köptegen elderde memlekettık tıldı bılu – azamattary üşın «mındet» bolyp tabylady: «Äzerbaijan Respublikasynyŋ ärbır azamaty äzerbaijan tılın bıluge mındettı» (Äzerbaijan Respublikasynyŋ memlekettık tıl turaly zaŋy. 1-bap, 1.1-tarmaq), «Fransuz tılın qoldanu mynalar üşın mındettı bolyp tabylady:...» (Fransuz tılınıŋ qoldanysy turaly № 94-665 Fransiia zaŋy («Tubon zaŋy»). 2-bap).
Ūlybritaniiada belgılı bır lauazymda jūmys ısteuı nemese oqu ornynda bılım aluy üşın kez kelgen tūlǧa aǧylşyn tılın talap etılgen deŋgeide bıletının atalǧan test baǧdarlamalary arqyly rastauy qajet. Osy arqyly qoǧamdyq ortada tıldı paidalanu sūranysy jasalynady.
Germaniiada Gete-İnstituty älemnıŋ 80-ge juyq elderınde qyzmet atqarady. Mäselen, Germaniiada öz ısın aşuǧa niet bıldırgenderge nemıs tılın orta deŋgeide meŋgeruıne berıletın Gete-İnstitutynyŋ sertifikatynsyz bırlesken käsıporyn, firma aşuǧa rūqsat etılmeidı.
Estoniiada eŋbek naryǧynda eston tılın bıluı jūmys ornyn tabu, öz ısın keŋeitu üşın basty sebep, eston tılın bılgen tūlǧaǧa lauazymyn jaqsartuǧa, joǧary jalaqy aluǧa köp mümkındık berıledı.
Niderland būdan on jyl būryn öz Konstitusiiasyna elge kelgen barlyq immigranttardyŋ niderland tılın bılu mındettılıgı turaly norma qosty. İspaniianyŋ Konstitusiiasyna säikes, būl eldıŋ ärbır azamaty ispan tılın bıluge mındettı. Belgiia elınde azamattyq aludyŋ bırden-bır şarty sol eldıŋ tılın ǧana emes, salt-dästürınde jetkılıktı bıluı kerek. Tıl bılmeseŋ azamattyǧyn bermeitın elder qatary jaŋa men atap ötkennnen de köp ekenın bılesızder. Olardyŋ bärı demokratiiany joǧary qoiatyn elder.
Kımge, nege jaltaqtaimyz?
18 million halqy bar Qazaqstan emes, 150 million orys tılde söileitın halqy bar Resseidıŋ özı tılın qorǧap zaŋ talaptaryn özgerttı.
Migranttardyŋ tıldık beiımdeluıne qatysty Resei Federasiiasynyŋ özınde 2015 jyldan bastap zaŋnamada belgılengen normativter boiynşa elde tūruǧa rūqsat alu üşın orys tılı men mädenietınen (850 sözden tūratyn leksikalyq minimum, Resei Federasiiasynyŋ tarihy, zaŋnamasy men äkımşılık qūrylysy, t.b.) bılımı jönındegı sertifikat talap etıledı. Sertifikat alu üşın eŋbek migranttaryn oqytu ortalyqtary qūryldy. Orys tılın bıletın mamandarǧa azamattyq alu joldary jeŋıldetıldı.
Qajettılık tuǧyzu kerek. Elımızdıŋ är azamaty öz betımen üirenuge, taza söilep, jazuǧa, ömırde qoldanuǧa mäjbür boluy kerek. Qaida barsa da aldynan qazaq tılıne degen qajettılık şyǧuy tiıs. Sonda ǧana qazaq tılın şyn mänındegı memlekettık tılge, elımızdegı ūltaralyq qatynas tılıne ainaldyruǧa mümkındık bar. Sol qajettılıktı tuǧyza alyp otyrmyz ba? Ony tuǧyzatyn ne nemese kım?
Ärine eŋ aldymen zaŋ kerek. Qazırgıdei solqyldaq zaŋ emes. Qazırgı zaŋda qazaq tılı memelekettık tıl deimız de ekınşı babymen basqa tılge de qūzyr beremız. Tıl turaly zaŋ oryndaluy kerek deimız de ony qadaǧalau, baqylau fnuksiialarynan aiyryp tastaimyz.
Osydan kelıp qoldanystaǧy zaŋnyŋ baqylau, talap etu qūzyretı joqqa tän.
Qazaqşa qate jazular aşu tudyrady
Aitaiyq, bügıngı künde sauatsyz jarnamalardan köz sürınedı. Jarnama ǧana emes, köşe boiyndaǧy dükenderdıŋ, firmalardyŋ, jekemenşık nysandardyŋ maŋdaişasynda tūrǧan ataularynyŋ qazaqşasyn oqyǧan jūrttyŋ aşuy keledı. Jergılıktı tıl basqarmalaryna baryp şaǧynǧanymen, basqarma qyzmetkerı tekserıp, baqylauǧa ala alatyn zaŋ babyn alyp tastaǧan. Bügıngı jaǧdaida eskertu jasaudan ädıstemelık kömek körsetuden, asa almaidy. Byltyrǧy jyly būl mäselege halyq narazylyǧynyŋ küşeigenı sondai, «Tıl maidany», siiaqty toptar qūrylyp, Pavlodarda Ruza Beisenbaitegı tıl abyroiyn qorǧap mitingke şyǧuyna tura keldı. Halyq petisiia jinap, bügıngı deputat Qazybek İsanyŋ belsendı jūmysymen Memlekettık tıl turaly zaŋ qabyldaudy talap ettı. Osyndai kezeŋde bız bükıl tıl küreskerlerınıŋ basyn qosyp «Tıl qorǧandary» onlain tobyn qūryp jūmys bastaǧanymyzǧa jūrt kuä. Onyŋ qūramyna elımızdegı basqa da ūlt ökılderı kırgenın, tıptı Etnos ökılderı Memlekettık tıl turaly zaŋ qabyldau turaly ündeu qabyldaǧany da mälım. «Tıl qorǧandary» alǧaşqy otyrysynda bırqatar talaptaryn qoiyp, ūsynystaryn aitqan bolatyn.
Endı sol talap-tılekter boiynşa osy uaqyt ışınde ne ısteldı:
Bırınşı, «Tıl qorǧandary» Memlekettık tıl turaly zaŋ qabyldau mäselesın kötergen bolatyn. Būl talap boiynşa Tıl komitetı Memlekettık tıl turaly zaŋnyŋ tūjyrymdamasyn jasap ūsyndy.
Ekınşı, «Tıl qorǧandary» «sauatsyz jarnamalardyŋ köbeiuıne baqylauǧa, qadaǧalauǧa mümkındık beretın zaŋ baptary joq» degen mäselege kötergen. Osyǧan orai «Körnekı aqparattar turaly» zaŋǧa baqylau tetıgı bolatyn bap ūsyndyq. Bügıngı künı Mäjılıste qaraluda.
Üşınşı, arnaiy Almaty telearnasy «Tıl qorǧandary» tele baǧdarlamalary jasaldy.
Törtınşı «Tıl qorǧandary» jıbergen suretter men video materialdardy zaŋ būzuşylyq bolǧan öŋırdegı tıl basqarmalaryna, özge de jauapty mekemelerge jıberıp tüzetıp otyrdyq.
Bükıl öŋırlerde sauatsyz jarnamalarmen Tıl zaŋynyŋ būzyluyna bailanysty jappai reidter ötkızıldı.
Qazaqstan Respublikasy «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly» Zaŋynyŋ 21-babynyŋ talaptarynyŋ oryndaluyn qamtamasyz etu maqsatynda jergılıktı atqaruşy organdar tarapynan 2020 jyly respublika boiynşa zaŋ talaptaryna säikes kelmeitın 11625 körnekı aqparat anyqtalyp, 7463-ı tüzetıldı (64,2%).
Būl - köŋıl jūbatarlyq körsetkış emes
Mäselen Atyrauda 438 zaŋsyzdyq anyqtalsa, onyŋ 71-ı iaǧni 16,2 paiyzy ǧana tüzetılgen,
Jambylda 4191 zaŋsyzdyq anyqtalsa, onyŋ 1021-ı ianni 24,3 paiyzy ǧana tüzetılgen,
Şymkent q. 335 zaŋsyzdyq anyqtalsa, onyŋ 98-ı iaǧni 29,2 paiyzy ǧana tüzetılgen. Nege? Öitkenı ony baqylaityn, qadaǧalaityn zaŋ tetıgı joq.
Besınşı, Feisbuk, instagram, telegram siiaqty äleumettık jelılerınde «Tıl qorǧandarynyŋ» jäne Tıl komitetınıŋ akunttaryn aştyq.
Altynşy, Tıl qorǧandary tobyndaǧy zaŋgerlermen talqylai otyryp Jadynama jasadyq.
Jetınşı Tıl qorǧandary kötergen balalar multfilmın jasauǧa qatysty bırqatar jūmystar jasaldy.
Eŋ ökınıştısı tıl üirenbek tügılı jörgektegı balalardyŋ tılı orysşa şyǧa bastady. Būl – ūlt qauıpsızdıgı üşın qauıptı. Tılın joǧaltqan ūlt – ūlt boludan qalady. Özge üstem ūltqa sıŋıp ketedı.
AQŞ, Germaniia, Fransiia, Japoniia, Qytai taǧy basqa memleketter animasiialyq filmderge strategiialyq tūrǧydan män berıp, mūny ideologiialyq qūral retınde paidalanudy ürdıske ainaldyrǧan. Mūndaǧy basty maqsat – ūlttyq qūndylyqtardy balalardyŋ sanasyna sıŋıru.
Mäjılıs jäne Senat deputattaryna Tıl qorǧandarynyŋ «Kinematografiia turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ 2019 jylǧy 3 qaŋtardaǧy № 212-VI Zaŋyna säikes äleumettık maŋyzy bar filmder sanatyna jatatyn qazaq tılınde tüsırıletın animasiialyq filmderdı qarjylandyruǧa qosylǧan qūn salyǧynan (NDS) bosatu mümkındıgın qarastyrmasa bolmaidy degen pıkırın jetkızgım keledı.
Bügıngı künde ata-ana balanyŋ qasynda köp bola almaityndyqtan, qazırgı balalardy telefon, iutub tärbielep jatyr. Iýtubty qazaqşalau degen söz, sol kontenttı qazaq tılındegı sapaly materialdarmen tolyqtyru degen söz. Ol da tıl üşın jasalatyn ülken jūmys.
Segızınşı «Tıl qorǧandary» elımızdegı köptegen saittardyŋ orys tılınde ǧana ekenı, söitıp zaŋ būzuşylyq beleŋ ala bastaǧanyn da kötergen bolatyn.
Bızdıŋ taraptan ūsynys
Osyǧan orai Tıl saiasaty komitetı «Qazaqstan Respublikasynda tıldık ahualdy taldau jäne oǧan monitoring jürgızu» jobasyn jasap ıske asyrdy.
Atalǧan Joba aiasynda monitoringtıŋ ekı baǧyty qamtyldy:
- Körnekı aqparattar;
- Resmi internet-resurstar.
- Resmi saittarǧa kırseŋız negızgı bet bırden orys tılınde aşylady. «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly» QR Zaŋyna säikes basymdylyq memlekettık tılge berılu kerek. Kez kelgen mekemenıŋ (käsıporynnyŋ) resmi saittary bırden memlekettık tılde aşyluy kerek.
- Saittardaǧy aqparattardyŋ basym bölıgı tek orys tılınde jüktelgen. Oǧan saittarda qazaq tılınde aşylǧan keibır bölımderdıŋ aqparatsyz bos tūruy nemese orys tılındegı aqparatty ornalastyryp qoiuy dälel bola alady.
- Qazaq tılındegı betke ornalasqan aqparattyŋ kölemı orys tılındegı aqparattardyŋ kölemınen äldeqaida az boluy. Būl aqparattyŋ bırınşı orys tılınde daiyndalyp, odan keiın qazaq tılıne qalai bolsa solai audarudy degendı bıldıredı.
- Resmi saittarǧa memlekettık tıldegı aqparattardyŋ der kezınde, iaǧni aqparattardyŋ uaqytynda ornalastyrylmauy anyqtaldy.
- Keibır ūlttyq kompaniialar men aksionerlık qoǧamdardyŋ saitynda memlekettık tıldegı aqparattar tekserusız, korrektorlyq tüzetuler jasalmastan ornalastyrylǧan. Sol sebeptı aqparattarda orfografiialyq, pukntuasiialyq jäne stilistikalyq qateler oryn alǧany anyqtaldy.
- Äkımdıkterdıŋ resmi saittarynda biudjet turaly aqparattar, statistikalyq mälımetterdıŋ basym bölıgı orys tılınde jüktelgen.
Tıl saiasaty komitetınıŋ töraǧasy Ädılbek QABA.
