Pandemiiadan keiın halyqtyŋ ahualy bırşama älsıregenı eşkımge jasyryn emes şyǧar. Qaptaǧan toihanalar men köŋıl köteretın oryndardyŋ jabyluyna bailanysty, osy salaǧa tıkelei-janama qyzmet jasap kelgen qanşama adamdar men "käsıpkerler" toqyrauǧa ūşyrady. Atap aitqanda toihana ielerı men sol jerde qyzmet jasauşylar, sūlulyq salonyndaǧy mamandar men sūlulyq salonynyŋ ielerı (jaldauşylary), änşı-bişıler men asabalar, "gulianka" kölık ielerı men toi ūiymdastyru ortalyqtary, fotograftar men foto studiialar jäne t.b.
Bızdıŋ Şymkenttegı toihanalardyŋ sany qaladaǧy mektepterdıŋ sanynan, kafe-restorandardyŋ sany balabaqşalardyŋ sanynan asyp ketpese kem emes şyǧar.
Sonda deimın-au, qaltaly azamattar öndırıs oryndaryn aşqanşa, sauyq-sairanǧa arnalǧan oryndar aşyp, köp "basty qatyrmai" az küşpen lezde ülken effektıge jetetın jeŋıl "biznesten" ärıge oilanǧylary kelmegenı me?
Älde, erteŋ zaman tūraqsyzdansa, arty qalai bolar eken degen oiǧa keluge aqyldary jetpegenı me? Menıŋşe alysqa oilau qabıletterı men aqyldary jetpegen.
Mūnyŋ sebebın men bylai köremın.
Qazırgı qaltaly azamattarymyzdyŋ denı 90-şy jyldary alyp-satarmen, bılımnıŋ emes "tılge pysyqtardyŋ" zamanynda baiyp alǧandar. Sol azamattar "Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılesıŋ" degen qaǧidaǧa sai, qalai baiyp bastasa, solai jalǧastyra bergendı qalaǧandar. Ärine, ol zamanda özımız eşteŋe öndıre almaǧandyqtan bärın syrttan tasyp künelttık. Sol "alyp-satar däuırınen syǧymdalyp" şyqqandar, ülken qarjylardyŋ arqasynda köptegen ǧimarattar men "şūraily" jerlerdıŋ iesıne ainaldy.
Bıraq jiǧan qarjylaryna syrttan tasyp jatqan önımderın özımızde öndıretın öndırıs oryndaryn aşudyŋ ornyna, syrttan äkeluşılerdıŋ "optovikterıne" ainalyp kettı. Iаǧni, bızdıŋ ışımızde jinalǧan valiutany ülken kölemde syrtqa tasuşylarǧa ainaldy. (Şetelde demalyp, sol jaqtyŋ kölıgın alyp, zäulım üi soǧyp ışın jäne sol şet eldıŋ önımderın toltyrdy).
Bızderdıŋ "elitamyzdyŋ" ekonomikalyq bılımsızdıgı men öz ekonomikamyzǧa qarjy qūiudyŋ ūltymyz üşın paidasyn tüsıne almaǧan sauatsyzdyǧynyŋ äkelgen "qasıretın", olardyŋ myqtaǧanda soqqan bır-bır meşıtterı jauyp kete alady dep oilamaimyn.
Qazır 90-şy jyldar emes. Zaman özgerdı. Zamannyŋ özgergenın köz kördı me(bailardyŋ)?
Joq! Olar sol qalpy zamannan qalyp kettı. Endı sol "syǧymdalyp" şyqqandardyŋ "oza şapqandary" memlekettık tenderdı jaǧalady. Sol jaqtan jyrymşylap baiydy. Sol jaqtan "tasyǧanymen" taǧy da şeteldı baiytty.
Memlekettık tapsyrystyŋ köp bölıgı qūrylys salasyna bölınıp otyrdy. Öitkenı, urbanizasiianyŋ zaŋdylyǧyna sai, tūrǧyn üi men olardyŋ infrastrukturasyna degen qajettılık artty. Būl qajettılık jaqyn arada azaimaq ta emes.
Sonda deimın-au, osy salanyŋ basy-qasynda jürıp, sonşama sūranysty köre tūra, osy salaǧa qarjy qūiyp, tūrǧyn üi salyp, halyqqa satuǧa bastary jetpedı me? Joooq! Men olardyŋ bastary jetpeidı dep aita almaimyn. Olardy tek qūlyqsyzdyq pen (elden artyq däulet bergen qūdaiynyŋ aldynda) elınıŋ qazırgı küizelısınıŋ jauapkerşılıgınıŋ bır bölşegı moiyndarynda tūrǧandyǧyn tüsıne almaityn toǧyşarlyqtary ūstap tūr dep aitamyn.
Bastaryŋ jetpese, bastaryna jarty kompiuterdıŋ "qūiyp alǧan" jastardy jina ainalaŋa. İdeialaryn tyŋda. Ūsynǧan jobalaryn qarjylandyryp, aksionerı bol! Joooq! Ony qaitsın būlar?! Ainalasyna öŋşeŋ aǧaiyn-tuys, qūda-jekjatynan tūratyn, tepseŋ "basynan" teŋgeden basqa eşteŋe tüspeitın senımdı "jasaǧyn" jinap alǧan.
Qanşama qaltaly azamattarǧa baryp, keleşegı jaqsy jobalardy bırge atqaruǧa ūsynys jasap körgenbız. Äŋgımeŋnıŋ alǧaşqy ekı minutynan soŋ, senıŋ informasiiaŋdy "igeruden" qalady. Tek bügın berıp, erteŋ alatyn jobany qatyrady.
Qytaidyŋ bailarynda tabysynyŋ 10% paiyzyn kümändı(riskovyi) jobalarǧa salyp otyru qaǧidasy bar eken. Öitkenı ol joba jürıp ketetın bolsa, sol salada bıraz uaqyt bäsekelessız qimyldap, ülken tabystarǧa jetuı mümkın. Sondyqtan täuekelge baryp otyrudan qoryqpauǧa maşyqtanǧan. Mysaly, Qytaidyŋ bailary öz önımderıne sūranys arttyryp, tıptı älemdık naryqqa erkın şyǧarulary üşın älemge tanymal brendterdıŋ aksiialaryn satyp alyp, brendterın paidalanu qūqyqtaryn satyp aluǧa maşyqtanǧan. Kezınde 2003-şı jyldary IBM bölımşelerın satyp alyp, artynşa Lenovo önımderımen ışkı naryqta samsung, Asserlerdı yǧystyryp tastap, älemdık naryqty jaulai bastauy. Jaqynda "Mersedes" konsernınıŋ aksiialaryn satyp aludy üdetıp, qazır osy konsennıŋ 15%-ǧa juyq aksiiasyna ielık etuı. Jaqynda mersedes markalary qytaidyŋ ışkı naryǧynda Taiota, hiundailardy yǧystyra bastasa taŋqalmaŋyz.
Qarap otyryp qarnyŋ aşady. Qara halyq maqūl, qaltaly bailardyŋ da ükımetke masyl bolyp otyrǧanyn körıp, qolyŋdy bır sılteisıŋ. Ondaiǧa qūlaş sermemei-aq qoisyn būlar. Mysaly, Şymkenttıŋ on biznesmenı bırıgıp, köp qabatty tūrǧyn üi salyp, halyqqa satumen ainalysuyna ne kedergı? Ärı halyqqa jūmys beresıŋ, ärı halyqty tūrǧyn üimen qamtamasyz etesıŋ, ärı memlekettıŋ jügın azaituǧa üles qosasyŋ. Būl ıs senıŋ ekı meşıt soqqanyŋnan kem sauap bere qoimas.
Äi, bıraq, mūny ūǧuǧa da "bas" kerek. Sol bailarymyzdyŋ bırazynyŋ deputat bolyp alǧandaryn qaitersıŋ taǧy?..
Jalpy aitpaǧym.... BAILYQTARYŊDY BIýDJETTI SORUǦA JŪMSAMAI, BIýDJETKE PAIDALY ISTERGE DE JŪMSAP, ESELEUGE BOLADY.
Basqa materialdar
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz