Elımızde bala tuu boiynşa rekordtyq körsetkış jaŋardy. 2019 jyly 403 064 säbi dünie esıgın aşsa, aldyn ala derekter boiynşa 2020 jyly Qazaqstanda 425,6 myŋ bala tuǧan. Būǧan deiın eŋ köp bala tuu jaǧdaiy 1987 jyly tırkelgen. Sol jyly 417 myŋ näreste düniege kelıptı. Demek, demografiialyq dümpu būl joly 8,5 myŋ adamǧa artyq bolyp otyr. Körsetkışterdıŋ kürt artuyna ne sebep boldy?
Ūlttyq statistika biurosynyŋ deregıne süiensek, 2020 jylǧy qaŋtar-jeltoqsandaǧy aldyn ala derekter boiynşa elımızde 425,6 myŋ säbidıŋ tuǧany tırkeldı, būl 2019 jyldyŋ tiıstı kezeŋımen salystyrǧanda 22,6 myŋ adamǧa nemese 5,6%-ǧa köp jäne 1987 jylmen salystyrǧanda 8,5 myŋ adamǧa nemese 2%-ǧa artyq.
Ädette auyldaǧy analar köp balaly bolady deimız. Bıraq bır qyzyǧy, atalǧan biuronyŋ aqparatynda qalalyq jerde düniege kelgender sany auyldyqtarǧa qaraǧanda basym bolyp tūr. 2020 jyldyŋ körsetılgen kezeŋınde qalalyq jerlerde tuǧandar sany – 248,7 myŋ adam (58,4%), auyldyq jerlerde düniege kelgender – 176,9 myŋ adam (41,6%). Al öŋırler boiynşa derekterge kelsek, barlyq tuǧandardyŋ jartysynan köbı eldıŋ 6 oblysynda tırkelgen: Türkıstan (14,4%), Almaty oblystarynda (12,7%), Almaty (8,3%), Şymkent (7,4%), Nūr-Sūltan (7%) qalalarynda jäne Jambyl oblysynda (6,9%) tırkelgen.
Degenmen halyq sanynyŋ ösımın 50 jyldan berı zerttep kele jatqan täjıribelı demograf-ǧalym Erbolat Mūsabek naqty boljam men salmaqty söz aituǧa erte ekenın jetkızdı. Sebebı būl – aldyn ala äzırlengen derekter.
«Demografiialyq dümpu boldy dep süiınşılep jatyrmyz ǧoi. Jön. Desek te būl – älı naqtylanbaǧan, joǧaryda aitylǧandai, aldyn ala derekter. Demek, körsetkışter aldaǧy uaqytta özgeruı mümkın. Öitkenı keibırı belgılı bır sebeptermen balasynyŋ tuu turaly kuälıgın 1-2 aiǧa keşıgıp alady, şalǧai auylda tūratyn adamdardyŋ uaqytynda tırkeluge mümkındıkterı bolmai qaluy da mümkın. Sondyqtan säuırdegı jyldyq qorytyndyny kütu kerek. 2020 jyly tuǧandar sany 1987 jyly tuǧandar sanymen (417139) teŋeskenı ras. Al qanşalyqty artqany säuırdegı körsetkışterden keiın belgılı bolady. Būl teŋesudıŋ özı de – ülken jetıstık», deidı E.Mūsabek.
İä, ūlan-ǧaiyr aumaqty alyp jatqan Qazaqstanda halyq sanyn arttyru mäselesı bügınde memlekettık müddege ainalǧan. Būǧan deiın Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev halyq sanyn 2020 jyly 20 mln-ǧa jetkızu keregın aitqan bolatyn. Osy mejege qaşan jetetınımızdı boljau byltyrǧy demografiialyq dümpudıŋ sebebın anyqtaudan bastalatyn sekıldı.
Byltyrǧy «bebi bumǧa» eŋ aldymen 80-jyldardaǧy jaǧdaidyŋ äserı bar. Būl turaly bızge «Bolaşaq» baǧdarlamasynyŋ tülegı, demografiia magistrı, qazır de osy mamandyq boiynşa Pragada doktoranturada oqityn demograf Aiaulym Zarlyqanqyzy aitty.
«Halyqtyŋ sany men qūramyna ünemı taldau jasap otyramyn. 2020 jylǧy joǧary körsetkışke negızınen 80-jyldardaǧy jaǧdai yqpal ettı. Būdan būrynǧy rekord 1987 jyly bolǧan edı. Al endı sol jyldary tuǧandarda bosanudy keiınge şegeru şeşımı köp qabyldanady. Iаǧni 80-jyldarda tuǧan bügıngı analar 40 jasqa jetkenşe 3-şı nemese 4-şı balany tuyp aluǧa asyǧady. Būryn äielder köbıne 30 jasqa deiın bosanyp aludy qūp köretın, qazır būl josparlau uaqyty 10 jyldai uaqytqa keşıktı. Aqiqatynda mūndai jaǧdai Qazaqstanda ǧana emes, postkeŋestık elderde de oryn alyp otyr», deidı.
Qoǧam arasynda «Byltyrǧy «bebi bumnyŋ» boluyna köp balaly analarǧa memleket tarapynan järdemaqy taǧaiyndalyp, äleumettık kömek körsetılgenı de septıgın tigızuı mümkın» degen boljam bar. Būl qanşalyqty şyndyqqa janasady?
Demograf maman A.Zarlyqanqyzynyŋ oiynşa, mūndai boljam jasauǧa bolmaidy. Öitkenı äleumettık zertteu jürgızılgen joq. Olai bolǧan künnıŋ özınde memlekettık järdemaqy men äleumettık kömek halyq sanynyŋ kürt artuyna janama türde ǧana äser ete alady. Öitkenı eger otbasynda balany ömırge äkelu josparlansa, adamdar syrtqy jaǧdailarǧa qaramastan jospardy oryndauǧa tyrysady.
Bıraq «80-jyldarda tuǧan bügıngı analar 40 jasqa jetkenşe 3-şı nemese 4-şı balany tuyp aluǧa asyǧady» degen oimen tolyq kelısuge statistikalyq derekter moiyn būrǧyzbaityn sekıldı. Sebebı aldyn ala mälımetter boiynşa tuudyŋ eŋ ülken ülesı (31,4%) 25-29 jas aralyǧyndaǧy äielderge tiesılı. Al 35-39 jastaǧylar 13,5%-dy ǧana qūraidy. Alaida demograf A.Zarlyqanqyzynyŋ «memlekettık järdemaqy men äleumettık kömek halyq sanynyŋ kürt artuyna janama türde ǧana äser ete alady» degenın derekter de rastaityndai körındı. Öitkenı 2020 jylǧy qaŋtar-jeltoqsanda äielderdıŋ bırınşı bosanu ülesı – 26,8%, ekınşı balasyn bosanǧandar – 24,7%. Al üşınşısın düniege äkelgender 22,2%, törtınşı jäne odan da keiıngı säbiın tuǧan analar 25,9%-y qūrady.
Ūlttyq statistika biurosynyŋ deregıne süiensek, 2020 jylǧy qaŋtar-jeltoqsandaǧy aldyn ala derekter boiynşa elımızde 425,6 myŋ säbidıŋ tuǧany tırkeldı, būl 2019 jyldyŋ tiıstı kezeŋımen salystyrǧanda 22,6 myŋ adamǧa nemese 5,6%-ǧa köp jäne 1987 jylmen salystyrǧanda 8,5 myŋ adamǧa nemese 2%-ǧa artyq.
Ädette auyldaǧy analar köp balaly bolady deimız. Bıraq bır qyzyǧy, atalǧan biuronyŋ aqparatynda qalalyq jerde düniege kelgender sany auyldyqtarǧa qaraǧanda basym bolyp tūr. 2020 jyldyŋ körsetılgen kezeŋınde qalalyq jerlerde tuǧandar sany – 248,7 myŋ adam (58,4%), auyldyq jerlerde düniege kelgender – 176,9 myŋ adam (41,6%). Al öŋırler boiynşa derekterge kelsek, barlyq tuǧandardyŋ jartysynan köbı eldıŋ 6 oblysynda tırkelgen: Türkıstan (14,4%), Almaty oblystarynda (12,7%), Almaty (8,3%), Şymkent (7,4%), Nūr-Sūltan (7%) qalalarynda jäne Jambyl oblysynda (6,9%) tırkelgen.
Degenmen halyq sanynyŋ ösımın 50 jyldan berı zerttep kele jatqan täjıribelı demograf-ǧalym Erbolat Mūsabek naqty boljam men salmaqty söz aituǧa erte ekenın jetkızdı. Sebebı būl – aldyn ala äzırlengen derekter.
«Demografiialyq dümpu boldy dep süiınşılep jatyrmyz ǧoi. Jön. Desek te būl – älı naqtylanbaǧan, joǧaryda aitylǧandai, aldyn ala derekter. Demek, körsetkışter aldaǧy uaqytta özgeruı mümkın. Öitkenı keibırı belgılı bır sebeptermen balasynyŋ tuu turaly kuälıgın 1-2 aiǧa keşıgıp alady, şalǧai auylda tūratyn adamdardyŋ uaqytynda tırkeluge mümkındıkterı bolmai qaluy da mümkın. Sondyqtan säuırdegı jyldyq qorytyndyny kütu kerek. 2020 jyly tuǧandar sany 1987 jyly tuǧandar sanymen (417139) teŋeskenı ras. Al qanşalyqty artqany säuırdegı körsetkışterden keiın belgılı bolady. Būl teŋesudıŋ özı de – ülken jetıstık», deidı E.Mūsabek.
İä, ūlan-ǧaiyr aumaqty alyp jatqan Qazaqstanda halyq sanyn arttyru mäselesı bügınde memlekettık müddege ainalǧan. Būǧan deiın Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev halyq sanyn 2020 jyly 20 mln-ǧa jetkızu keregın aitqan bolatyn. Osy mejege qaşan jetetınımızdı boljau byltyrǧy demografiialyq dümpudıŋ sebebın anyqtaudan bastalatyn sekıldı.
Byltyrǧy «bebi bumǧa» eŋ aldymen 80-jyldardaǧy jaǧdaidyŋ äserı bar. Būl turaly bızge «Bolaşaq» baǧdarlamasynyŋ tülegı, demografiia magistrı, qazır de osy mamandyq boiynşa Pragada doktoranturada oqityn demograf Aiaulym Zarlyqanqyzy aitty.
«Halyqtyŋ sany men qūramyna ünemı taldau jasap otyramyn. 2020 jylǧy joǧary körsetkışke negızınen 80-jyldardaǧy jaǧdai yqpal ettı. Būdan būrynǧy rekord 1987 jyly bolǧan edı. Al endı sol jyldary tuǧandarda bosanudy keiınge şegeru şeşımı köp qabyldanady. Iаǧni 80-jyldarda tuǧan bügıngı analar 40 jasqa jetkenşe 3-şı nemese 4-şı balany tuyp aluǧa asyǧady. Būryn äielder köbıne 30 jasqa deiın bosanyp aludy qūp köretın, qazır būl josparlau uaqyty 10 jyldai uaqytqa keşıktı. Aqiqatynda mūndai jaǧdai Qazaqstanda ǧana emes, postkeŋestık elderde de oryn alyp otyr», deidı.
Qoǧam arasynda «Byltyrǧy «bebi bumnyŋ» boluyna köp balaly analarǧa memleket tarapynan järdemaqy taǧaiyndalyp, äleumettık kömek körsetılgenı de septıgın tigızuı mümkın» degen boljam bar. Būl qanşalyqty şyndyqqa janasady?
Demograf maman A.Zarlyqanqyzynyŋ oiynşa, mūndai boljam jasauǧa bolmaidy. Öitkenı äleumettık zertteu jürgızılgen joq. Olai bolǧan künnıŋ özınde memlekettık järdemaqy men äleumettık kömek halyq sanynyŋ kürt artuyna janama türde ǧana äser ete alady. Öitkenı eger otbasynda balany ömırge äkelu josparlansa, adamdar syrtqy jaǧdailarǧa qaramastan jospardy oryndauǧa tyrysady.
Bıraq «80-jyldarda tuǧan bügıngı analar 40 jasqa jetkenşe 3-şı nemese 4-şı balany tuyp aluǧa asyǧady» degen oimen tolyq kelısuge statistikalyq derekter moiyn būrǧyzbaityn sekıldı. Sebebı aldyn ala mälımetter boiynşa tuudyŋ eŋ ülken ülesı (31,4%) 25-29 jas aralyǧyndaǧy äielderge tiesılı. Al 35-39 jastaǧylar 13,5%-dy ǧana qūraidy. Alaida demograf A.Zarlyqanqyzynyŋ «memlekettık järdemaqy men äleumettık kömek halyq sanynyŋ kürt artuyna janama türde ǧana äser ete alady» degenın derekter de rastaityndai körındı. Öitkenı 2020 jylǧy qaŋtar-jeltoqsanda äielderdıŋ bırınşı bosanu ülesı – 26,8%, ekınşı balasyn bosanǧandar – 24,7%. Al üşınşısın düniege äkelgender 22,2%, törtınşı jäne odan da keiıngı säbiın tuǧan analar 25,9%-y qūrady.
