Belgılı ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Mekemtas Myrzahmetūly Syr öŋırınıŋ student jastarmen bırneşe kezdesu ötkızıp, kezdesu barysynda ūly Abai qarasözderı men öleŋderındegı adam tärbiesıne bailanysty taǧylymdy oilaryn ortaǧa saldy. Kezdesu aiasynda Alashinform portalynyŋ tılşılerı ǧalymdy sūhbatqa tartyp, tarihtaǧy tyŋ taqyryptarǧa qozǧau salypty.
– Ötken jyly ǧana bız qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn atap öttık. Osy tūsta ötkenımızdı jaŋǧyrtyp, tarihty jaŋaşa közqaraspen qaita jazudy qolǧa aldyq. Ūlttyq tarihymyzǧa bailanysty tyŋ derekter aityluda. Ǧalym retınde sızdıŋ alyp-qosaryŋyz bar ma?
– Ūlttyq tarihqa bailanysty älı künge zertteu qajet dünieler öte köp. Bır ǧana Abaidyŋ tolyq adamyn däl qazırgı ideologiiaǧa paidalansaq, bız köp närseden ūtar edık. Patşa ükımetı bızdı sekseuıl ädısımen basqarǧan. Sekseuıldı baltamen şapsa, jaryluy qiyn, al özıne-özın ūrsa tez jarylady. Qazaqty bır-bırıne aŋdytu arqyly bızdıŋ özımızdı ǧana emes, sanamyzdy da qūldyqta ūstaǧan. Osy saiasatty keŋestık bilıktegıler de paidalandy. Keŋester Odaǧyndaǧy 15 respublikanyŋ ışınde eŋ orystanyp ketken el bızder edık.
Şyn mänısınde bızdıŋ tarihymyz b.e.d. 7 ǧasyrdan bastaluy kerek. HIH ǧasyrdyŋ bırınşı jartysyndaǧy qazaqtar üşke bölındı. Batystaǧy qazaqtar, Qoqan handyǧyna qaraǧan qazaqtar, oŋtüstıktegı qazaqtar. HH ǧasyrdaǧy zar zaman aǧymynda 140 aqyn sol kezeŋnıŋ şynaiy körınısın baiandaidy. Al būlar älı künge tolyqqandy zerttelıp bıtken joq. Eŋ bastysy Abaidy tolyq tanydyq dep aita almaimyn. Şäkärım men Abai jan mäŋgılık degen. Iаǧni adamnyŋ ömırı bıtken soŋ, bızdıŋ janymyz aspan keŋıstıgınde bolady. Qazırgı Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ «Mäŋgılık el» ideiasynyŋ negızı osynda jatyr.
Abaida ne şyǧys, ne batys jete almaǧan oilar bar. Eger olardyŋ bärın zerttep, nasihattai bılsek, onda bızdıŋ ūrpaǧymyz naǧyz azat oily tūlǧa bolar edı.
– Bızdıŋ ūlttyq tarihymyz täuelsızdık alǧanǧa deiın Reseidıŋ qataŋ baqylauynda bolyp, solardyŋ yqpalymen jazyldy. Sol olqylyqtyŋ ornyn toltyru mümkın ba?
– Ärine, mümkın. Şyndyq pen aqiqat künderdıŋ künınde tarih sahnasyna şyǧady. Sızge bır ǧana mysal aitaiyn. Bolgar tarihşysy Kievskii rustı basqaryp tūrǧan Sūŋqar degen qazaq bolypty degen mälımettı tapqan. Oǧan Sokolov, Stanislav degen at qoiǧan. Ol sol elde tūryp, orys qyzyna üilengen. Reseidıŋ memlekettık jüiesın qūryp, jasaǧan osy qazaq bolǧan. Keiın osyny jasyryp qalu üşın Kievtıŋ ūly kniazı Vladimir Monomah jazbalardyŋ bärın öşırıp, közın joiyp, ornyna jalǧan qūjat jasaǧan eken. Bız osyǧan 1860 jyldan berı senıp keldık. Söitsek būl ötırık eken. Būny Bolgar tarihşylary aityp berdı.
Mäskeude 1088 jyly Asat Mosqau degen jıgıt bilegen. Mäskeudıŋ halqy ony jaqsy körgennen onyŋ atyn Mäskeu degenge ainaldyryp jıbergen eken. Sonda orystyŋ astanasynyŋ aty Mäskeu qazaqtyŋ esımınıŋ qūrmetıne qoiylǧan jäne orystyŋ memlekettık jüiesın Sūŋqar degen qazaq qūrǧan.
Däl qazırgı uaqytta bız ūly Abaidy barynşa tanuǧa küş salyp, qūldyq sanadan aryluymyz kerek. Reseidıŋ mūraǧattarynda bızge qatysty qūjattardy joiyp tastauynda ülken män bar. Keŋestık bilık qazaqtyŋ basyn kötertpei, baqylauynda ūstap otyrdy. Şyn mänısınde bız qanymyz taza, oiymyz sergek, dünietanymy öte tereŋ halyqpyz.
– Sız aitqan derektı ǧalymdar bıle ma?
– Ärine, bıledı dep oilaimyn. Köp uaqyt ötpei-aq būl şyndyq ta aitylatyn bolady.
Erbolat TŪRSYNQOJA,
Derekköz: Alashinform