QR Parlamentı mäjılııs deputaty Qazybek İsa Qazaqstan Respublikasy Premer-Ministrı A.Ū.Maminge deputattyq saual joldady.
KÖŞ KÖBEIýI ÜŞIN KÖŞI-QON AGENTTIGI QAITA QŪRYLUY TİIS
Biyl Täuelsızdıne 30 jyl tolatyn Qazaqstan üşın halyq sanynyŋ köbeiuınıŋ maŋyzy zor. Al basty qauıpterdıŋ bırı de osy halyq sanynyŋ azaiuynan tuyndaidy. QR Prezidentı Q.Toqaev "Täuelsızdık bärınen qymbat" atty baǧdarlamalyq maqalasynda: «Soŋǧy jyldarda türlı sebepterge bailanysty bäseŋdep qalǧan qandastar köşın barynşa qoldap, olardy soltüstık jäne şyǧys öŋırlerge ornalastyrudy jandandyramyz» dep atap körsetken bolatyn. Aumaǧy boiynşa älemde 9-oryndy, halyq sany boiynşa 64-oryndy ielengen Qazaqstan älemde halyqtyŋ ortaşa tyǧyzdyǧy boiynşa BŪŪ tanyǧan 195 täuelsız elder tızımınde 184-şı orynda. Bızde bır şarşy km – 6,7 adamnan keletın bolsa (Özbekstanda – 76 adam), älemdık ortaşa körsetkış - 56 adam. 2012 jyldan berı migrasiianyŋ terıs aiyrma saldosy 30 myŋnyŋ üstıne şyqty, sonyŋ saldarynan syrt eldermen şekaralas soltüstık pen şyǧys öŋırlerde auyldar bosap qaluda. «Otandastar» qory mälımetınşe şet elderde 7 mln-ǧa juyq qazaq tūrady. Būl Qazaq halqynyŋ 50% paiyzǧa, iaǧni jartysyna juyǧy. Olardyŋ aldaǧy uaqyttarda assimiliasiiaǧa ūşyrau qauıpı öte joǧary. Demografiialyq aspektıde qazaq ūlty üşın būl ülken äleuet bolyp tabylady. Qazır Qazaqstanǧa qonys audaruǧa yntaly şeteldık qazaqtardyŋ sany 1,5 mln adamǧa juyqtaidy. Osy adami resursty bız nege dūrys paidalanbaimyz? Kım kedergı? Tūŋǧyş Prezident - Elbasy jarlyǧymen bastalǧan Ūly köşke de biyl 30 jyl tolady. Osy uaqytta elımızge 1 millionnan astam qandastarmyz keldı. Alaida soŋǧy jyldary köşı-qon tym baiaulap, kedergı qatty köbeiıp tūr. 1993-2021 jyldar aralyǧyndaǧy bölıngen kvota kestesıne qarasaq, adam sany 100 esedei azaiyp ketken? 1993 jyly endı el bolyp, esımızdı jiyp, etegımızdı jauyp jatqanda 60 myŋdai (10 myŋ otbasy), 2009 jyly 100 myŋnan asa adam (20 myŋ otbasy) qabyldaǧan Qazaqstan el Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧynda 1426 adamǧa ǧana kvota böldı. Osynşama, būrynǧy mejeden 100 esedei azaiyp, anti-rekordqa jetetındei basymyzǧa ne kün tudy? Būnyŋ bırden bır sebebı, kezınde köşı-qondy jandandyrǧan Köşı–qon agenttıgınıŋ joiylyp, migrasiiamen ainalysu är ministrlıkke, kvotaǧa ūsynys beru är oblys äkımşılıgıne berılgenınen bolyp tūr. Äkımder şeteldegı qandastarymyzdy şaqyruǧa olardy ornalastyrudyŋ qiyndyǧynan qaşyp, eldıŋ yrysyn emes, jannyŋ tynyşyn oilap otyrǧandyqtan, barlyq oblystarda kvota bölu kürt tömendep ketken. Mysaly, Atyrau men Batys Qazaqstan oblystary 2017 -2021 jyldary bes jyl qatarynan kvota böluge bır de bır adam ūsynbaǧan? Ol oblystarǧa elımızdıŋ srtategiialyq maqsaty - halqymyzdyŋ sanyn qandastarymyzben köbeitudıŋ qajetı bolmaǧany ma? Al 2012-2017 jyldar arasynda qatarynan 6 jyl boiy elımız boiynşa qandastardyŋ keluıne bır de bır kvota bölınbegen?!. Demek, bügıngı taŋdaǧy kvota jüiesı memlekettıŋ köşı-qon jäne demografiialyq saiasatyna eşqandai oŋ äserın bermeude. Sondyqtan bügınde bırneşe ministrlıkke şaşyrap ketken basqarmalardy bır organǧa jinap, Demografiia jäne köşı-qon jönındegı Agenttıktı qaita qūru kerek. Qandastardy qabyldau kvotalaryn jylyna 20 myŋ otbasyǧa jetkızu kerek.QANDASTARǦA BIRDEN AZAMATTYQ BERILUI KEREK
Ekınşıden qandastarymyzdyŋ Azamattyq alu mäselesı älı qiyndyqtan şyǧa almai keledı. Resei, İzrail jäne tb memleketterde Azamattyq alu üşın bır ǧana qūjat talap etılıp, mäsele bır künde şeşılse, keŋ baitaq jerımen salystyrǧanda halqy öte az Qazaqstanda 48 qūjat jinau kerek. Onyŋ bärın jinaimyn degenşe, aldynda alǧan qūjattardyŋ merzımı ötıp ketıp jaramsyz bolady. Bızde de ūlty qazaq qandastar üşın kerek qūjat sanyn barynşa şektep, bırden Azamattyq berıletın boluy tiıs. Qazaqstannyŋ Azamattyǧyn aludaǧy basty talap - "Aq jol" partiiasy ūsynǧandai, Qazaq tılın bıluden emtihan tapsyruy kerek.QAZAQTYŊ QAZAQ EKENIN KIM ANYQTAUY KEREK?!.
Osy Azamattyq aluda jinaityn qaptaǧan qūjat sany azdai, keiıngı kezde taǧy bır qiyn kedergı - şeteldegı Qazaqtardyŋ özderınıŋ Qazaq ekenın däleldeu, ony qūjat jüzınde räsımdeu eŋ basty mäselenıŋ bırı bolyp otyr. Ol, qazaqtyŋ qazaq ekenın rastaityn qūjatty būryn 1992 jylǧy 23 qyrküiekteşyqqan Qazaqstan Respublikasy Ministrler Kabinetiniŋ №791 qaulysyna säikes «Düniejüzı qazaqtaryn qauymdastyǧy» beretın. Alaida, būl №791 qauly Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 2005 jylǧy 9 aqpandaǧy №124 qaulysymen küşın joiǧanymen de Qazaqstanǧa köşıp kelgen qandastardyŋ azamattyq aluyna qauymdastyqtyŋ anyqtamasy jarai beretın. Būl jūmystar 2017 jylǧa deiın zaŋdy negızı bolmasa da, qalyptasqan täjıribe retınde jalǧasyp kelgen. Qauymdastyq tarapynan anyqtama beru toqtaǧannan keiın, mäsele qandastar arasyndaǧy qoǧamdyq ahualǧa äser ete bastady, äleumettık jelılerde ülken talqyǧa tüsıp, rezonanstyq jaǧdailar bügıngı künge deiın jalǧasyp keledı. Sonymen, 2017 jyldan keiın 4 jylda būl şaruamen eşkım ainalyspai, aqyrynda qazaq ekenın däleldeitın anyqtama ala almai, qanşama qazaq Qazaq elıne kele almai jür, kelgenı älı Azamattyq ala almai jür. Sondyqtan «etnikalyq qazaq» ekendıgın däleldeitın qūjatty beru mehanizmın tez dūrys jolǧa qoimasaq, aldaǧy az uaqytta köp qandastarymyzdy «joǧaltyp alu» qaupı bar. Şeteldegı qandastar Qazaqstanǧa keluı üşın taǧy bır kedergı, olardyŋ mūnda tıkelei tuysy boluy kerek. Bır tüsınıksızdıgı, būl talapty şetel emes, bızdıŋ el qoiyp otyr.SOLTÜSTIK pen ŞYǦYSTA BOSAP QALǦAN AUYLDAR KÖP...
«Aq jol» partiiasy baǧdarlamasynda jazylǧandai, «Qandastarymyzdy tarihi otanyna qaitaru, elge oralǧan bauyrlarymyzdy baspanamen, jūmyspen qamtamasyz etu jäne kömek körsetu, olardyŋ Qazaqstan Respublikasynyŋ tolyqqandy azamattary retınde tezırek beiımdelıp ketu jönındegı jūmystardy küşeitu kerek» dep sanaimyz.İä, qandastardy memleket basşysy aitqandai, äsırese eldıŋ soltüstıgı men şyǧysyna qonystandyru kerek. Soltüstık Qazaqstan oblysy Jambyl audanynyŋ özınde ǧana 270-tei köl bar. Mysaly "Ekaterina" auylynda barlyǧy 100-dei otbasy bolsa, 80-dei üi bos tūr. Ǧ.Müsırepov auylynda ülken mektepte 35 bala ǧana oqidy. S.Mūqanov auylynda 35 otbasy ǧana bar. Būl öŋırlerdegı auyldarda bos qalǧan jap-jaqsy üilerdıŋ baǧasy 200-500 myŋ teŋgenıŋ arasy. Al äkımdık salyp berıp, qandastarǧa ūsynyp jatqan üilerdıŋ baǧasy 7,5 mln teŋge!?. Qandai adam baspana alu üşın baǧasy 40 ese qymbat üige ūmtylady?
QANDAS QALAI KÜN KÖRER?
Qarap otyrsaq, bızdıŋ ükımettıŋ talaptary men erejelerı bır-bırıne qarama-qaişy. Elge kelgen qandastar mal jaiylymy üşın äkımdıkten jer sūrasa, jer bermeidı, öitkenı jer beruı üşın onyŋ maly boluy kerek eken. Özı zorǧa jetken qandasta qandai mal boluy mümkın?!. Mal alaiyn dese, bank nesie bermeidı, öitkenı nesie beru üşın kepılge qoiar jerı de, maly da joq. Sonda, Kök tudy köru üşın közı jasaurap, elım dep eŋırep köşıp kelgen qandastarymyz qalai kün köredı?!. Aldymen nesie berıp, sodan soŋ alǧan maly men jer telımın nege kepılge qoimasqa? Odan soŋ qandastar jūmysqa ornalasaiyn dese, olardyŋ şetelde alǧan diplomdaryn bızdıŋ memleket tanymaidy. Bızdıŋ ükımettıŋ qandastarmen jūmys ısteu jüiesıne qarasaq, "Qoişy köp bolsa, qoi aram öledı", "Jany aşymastyŋ qasynda basyŋ auyrmasyn" degen maqaldar erıksız ese tüsedı. Negızgı mındetı şeteldegı qazaqtardyŋ etnikalyq bıregeilıgın saqtau bolyp tabylatyn «Otandastar qory» qoǧamynyŋ biudjetı Reseidıŋ "Rossotrudnichestvo" mekemesı biudjetınen 60 ese az nemese onyŋ biudjetınıŋ 1,6 paiyzyn ǧana qūraidy. Şetelderdegı qandastarymyzdy elımızge jüielı türde köptep köşırıp aludyŋ erekşe ekı maŋyzy bar. Bırınşıden, Täuelsız memleketımız üşın asa maŋyzdy bolyp tūrǧan halyq sanyn arttyrady. Ekınşıden, qazır keibır şet elderde öz tılınde oqi almai, ana tılı men ūlttyq ǧūryptarynan airylyp qaludan jäne saiasi qysymdarǧa tüsuden qūtqarady. Adami kapital memleketımızdıŋ basty qūndylyǧy bolǧandyqtan, bız kelesı naqty şaralardy qabyldaudy ūsynamyz. 1.Qandastardy qabyldau kvotalaryn 2009-2011 jyldardaǧydai jylyna 20 myŋ otbasyna deiın ūlǧaitu;- Öŋırlerde qandastardy beiımdeu-kırıktıru ortalyqtaryn qūru.
Qūrmetpen "Aq jol" fraksiiasy deputattary
