Jer jüzı halyqtaryna tanymal mif boiynşa, este joq eskı zamanda qaiyrymdy Prometei qūdailar mekenı - Olimptıŋ törınen adamzat balasyna ot ūrlap äperedı. Qaharlanǧan bas täŋırı - Zevs onyŋ qol-aiaǧyn şynjyrlatyp, Kavkaz tauyndaǧy qūlama jartastyŋ basyna bailatyp qoiady. Būl azdyq etkendei, kün saiyn bır toiymsyz bürkıt ūşyp kelıp, Prometeidıŋ bauyryn aiausyz şoqyp ketıp otyrady. Bıraq bauyr da öz betınşe qaitadan bastapqy qalpyna kele beredı. Būl jaǧdai künderdıŋ künınde erjürek Gerakl älgı bürkıttı öltırıp, Prometeidı azaptan qūtqaryp alǧanşa sozylady. Mıne, talai klassikalyq tuyndyǧa azyq ärı arqau bolǧan osy siujettegı bızdı qyzyqtyratyny – «bauyr» taqyryby.
Medisina tarihyn zertteuşıler bauyrdyŋ «özınşe ösıp-önu», iaǧni regenerasiia qabıletı jönınde alǧaş ret osy mifte aitylǧan dep esepteidı. Rasynda da, ejelgı ellinder bauyrdy adamnyŋ «jandy jerı» dep sanaǧan. Sondyqtan Zevstıŋ Prometeige jazanyŋ joǧarydaǧy türın taǧaiyndauy jaidan-jai emes.
Al türkı jūrttarynyŋ, onyŋ ışınde qazaqtardyŋ salt-sanasyn alyp qarasaq, bauyrǧa qatysty tanym-tüsınıkterdıŋ auqymy meilınşe keŋ, mänısı äldeqaida tereŋ ekendıgın aŋǧaramyz.
Paidalanylǧan ädebietter:
Eŋ aldymen, qazaqtarda jäne olarmen süiektes (tuystas) halyqtarda bauyr – adamnyŋ jan düniesınıŋ, ışkı saraiynyŋ qūbylystaryn aiǧaqtaityn näzık müşe.Altai türkılerı özderınıŋ quanyşy men qaiǧysyn, taǧy basqa da köŋıl-küi auandaryn bauyrmen bailanystyryp, sol arqyly sezdırgen. Mysaly, tyvalar (tuvalyqtar) qatty aiauşylyq tanytudy «baary ajyr» («bauyry aşu») deidı. Qazaq tılınde «bauyrdyŋ» ornyn parsydan engen «jan» basqandyqtan, atalmyş tırkes «jany aşu» bop özgerıp ketken. Paiymdap körgende, būl jerdegı «bauyr» men «jan» sözderı «jasyryn türde» sinonimder bolyp şyǧady. Sondai-aq, tyvalardyŋ «baary katkyje kattyrar» («smeiatsia do vysyhaniia pecheni») degenın qazaqşaǧa «ışek-sılesı qatqanşa külu» nemese «ışı kepkenşe (ölgenşe) külu» dep audaramyz. Būl arada «ış» pen «bauyr» ūǧymdarynyŋ aralas-qūralastyǧy aŋǧarylady; mysaly: ışı-bauyry eljıreu (meiırımı tüsu), ışı-bauyryna kıru (jaǧynu), ışı örtenu (syrqattanu, qinalu), ışı küiu (qyzǧanu), qaiǧysy ışıne tüsıp ketu (qatty küizelu), t.s.s. Osyǧan ūqsas, tyvalar jas närestenıŋ yzbailana jylaǧanyn «baaryn kadyr yglaar» («plakat tak, chto pechen vysohnet») dep aitady. Bızdıŋ «jylaǧannan ışegı üzılıp ketpesın» deitınımız – sol sät. Al qazaqtyŋ «tas bauyrlyq» degenı tyva aǧaiyndarda köp aiyrmasyz - «taş baarlyg» («qatygezdık») küiınde kezdesedı [1]. Qazaq tılındegı bauyr basu, bauyryna tartu, bauyry ezılu, bauyryn köteru, t.b. auyspaly mänı bar qoldanystar da är aluan emosionaldyq-ekspressivtık reŋkterdı iemdenedı.
Alaş elı eŋ jaqyn tuystyqty «bauyr» sözımen bıldıredı. Tılımızde «Bala – adamnyŋ bauyr etı» degen tūraqty söz oramy bar.Älgı tyva jūrty erekşe jaqsy köretın kısısın «baarynyn ödü bolǧan», iaǧni – «bauyrynyŋ ötı bolǧan» (orysşaǧa sözbe-söz audarmasy: «stavşii jelchiu ego pecheni») dep aitqan. Olai bolsa, älgı tırkesımızdıŋ äuelgı nūsqasy «Bala – adamnyŋ bauyr ötı» bolǧanyna kümän keltırmeimız. Türkmender balanyŋ qaitys boluyn «bagyr avusy» («iad pecheni») degen. Sondyqtan qazaq üşın amandyq pen saulyqtyŋ belgısı - bauyrdyŋ bütındıgı bolǧan. Osy mysaldardaǧy «bauyr» men «öttıŋ» araqatynasyna bailanysty mäselenı medisina tūrǧysynan tüsındırıp, ony türkılık tanymnyŋ aiasynda ǧylymi negızdeu - öz aldyna qyzyqty mäsele ekendıgın eskertkımız keledı. Tek orystyŋ «iad» sözı türkınıŋ «öt» (üt, uyt, otu, t.b. dybystyq qūbylularymen qosa) sözımen tamyrlas emes pe eken degen boljamymyzdy aita ketkendı jön sanaimyz («ötı auzyna qūiylu», «uyty boiyna jaiylu», t.s.s). Qazaqtyŋ baqilyq bolǧan jaqynymen «oi, bauyrymdap» qoştasatyny belgılı. Hakastar men tyvalar o dünielık kısınıŋ mäiıtımen bauyrynyŋ tūsyna bauyryn tigızıp baqūldasady. Zertteuşı Ch.V.Monguştyŋ jazuynşa, būl räsım baarynga deep alyr dep atalyp, ölıler düniesınde de tırşılık jalǧasa beretının meŋzeidı [2]. Hakastarda küieuı qaitys bolǧan äielge beiıttıŋ basynan bır uys topyraq äkelıp beretın bolǧan. Äiel ol topyraqty bauyrynyŋ tūsynan üş ainaldyryp, özın sabyrǧa şaqyrǧan. Tek bır aptadan soŋ oǧan marqūm jatqan jerge baruǧa rūqsat etılgen. Onda da äiel beiıtke keudesın qoiyp, bır uys topyraqty bauyrynan ainaldyra tastaǧan. Jetısın bergende marqūmnyŋ tuǧan-tuystary dastarhan basyna jinalyp, bauyrdan jasalǧan taǧamdy keude tūstarynan üş ainaldyryp, «Paary tugenmezş!» («Pust ne istoşitsia ego pechen ot goria i pechali»), iaǧni «bauyry tügesılmesın» dep tılek aitqan. Bıraq qaitys bolǧan kısınıŋ soŋynan qyryq künge deiın olar bauyrdan däm tatpaǧan. Söitıp, türkı halyqtarynyŋ jerleu men joqtau salttary kezınde de «bauyr» sözınıŋ maŋyzy artady eken. Qyrǧyzdyŋ «Tuugandyn özü taarynsa da, booru taarynbait» («Tuǧanyŋnyŋ özı tarynsa da, bauyry tarynbaidy») degen maqaly jolyǧady.
Ata-babalarymyzdyŋ dünietanymynda bauyrdyŋ jaralǧyştyq, ösıp-öngıştık qabıletı de nazardan qaǧys qalmaǧan.Mäselen, qazaqtarda bauyrynan jaralu degen frazeologiialyq tırkes ūşyrasady. Būl ūǧymnyŋ öz kezegınde Altai türkılerı epostaryndaǧy qaharmandardyŋ bauyrdan ösıp-önetın bolyp suretteluımen sabaqtasyp jatqandyǧy sözsız. Hakastardyŋ mynadai bır eskılıktı ertegısı de kezdesedı. Jalǧyz balasy bar erlı-zaiypty kısıler Saian jerınen qaşyp şyǧyp, basqa aimaqqa bet tüzeidı-mys. Joldan adasyp, äbden azyp-tozyp, aştyqtan özegı üzıler bolǧan sätte äiel özınıŋ balasyn öltırıp, küieuıne onyŋ bauyryn jegızedı. Balasynyŋ bauyry öz bauyryna janasqan kezde älgı erkek: «Būl bauyr özımnıŋ bauyrymnan aumaidy eken», - dep tıl qatady. Beltirlerge aman-esen kelıp qosylǧanda da, olar bauyr asau räsımın jasaidy. Osylaişa, qara bauyrdan auyz tigenderden taraǧan el «qara orman» atanyp ketken eken deidı [3]. Ärine, «kannibalizmnıŋ» mūndai mysalyn qaradürsın, qiǧaş tüsınbegen jön. Onyŋ arǧy jaǧynda – bertınde ızı būrmalanyp ketken - «bauyrǧa» qatysty köne miftık tüsınıkterdıŋ tūrǧandyǧy aiqyn. Aitalyq, qyrǧyz tılınde «jeti ataŋdyn boorun je!» («jetı ataŋnyŋ bauyryn je!») degen sözder jolyǧady. Oǧan kerısınşe, qazaqtaǧy qūiryq-bauyr jesıp, qūda bolu joly - äu bastaǧy tuysu, ūrpaq jalǧau saltynyŋ dūrys qalpyn saqtaǧan jūrnaǧy.
Sonymen bırge, kısınıŋ boiyndaǧy quaty men qairaty, qabıletı men qarymy bauyrǧa bailanysty dep esepteledı.Köbıne jylqy malyna qatysty qoldanylatyn bauyryn jazu degen tırkestıŋ de maǧynasy osyǧan juyq. Filolog-şyǧystanuşy Iý.Avaliani iran tılınıŋ keibır toptarynda köŋıl-küi jaǧdailarynyŋ tek «dıl», iaǧni «jürek» sözımen ǧana emes, sondai-aq «bauyr» degendı bıldıretın «şägär» (kürdı), «djegar» (parsy), «sigar» (täjık) sözderımen de sipattalatyndyǧyn jazady [4]. Endı qazaq tılındegı «jıgerlı» men «jıgersız» sözderınıŋ, äitpese «jıgerı qūm bolu», «jıger körsetu», t.s.s. frazeologizmderdıŋ törkının tanu qiyn emes dep oilaimyz. «Sekseuıldıŋ jıgerı» nemese «küş-jıger» dep nege aitatynymyz da belgılı boldy. Mıne, baiyrǧy «Tūran-İran» bailanysynyŋ «bauyr» men «jıger» sözderınıŋ qiysuynan körıngen tıldık, tanymdyq bır mysaly osy. Saiyp kelgende, türkılerdıŋ «mifologiialyq anatomiiasynyŋ» bauyr atauyna qatysty tūstarynyŋ osyndai keremetterı köp. «Altailyqtardyŋ ūǧymynşa, adam (basqa dästürlerdegı sekıldı, jürek emes) naq osy bauyrdyŋ arqasynda qaiyrymdylyq jasai alǧan», - dep jazypty belgılı zertteuşı A.V.Anohin [5]. Ferǧana özbekterınıŋ ädet-ǧūrpyn mūqiiat zerdelegen ǧalym B..Karmyşeva bylai deptı: «Europalyqtardaǧy jürek siiaqty, Orta Aziia halyqtary üşın sezımnıŋ şoǧyrlanǧan ornyn bauyr sipattaidy» [6]. Şor tılınde paar sözı ärı bauyrdy, ärı jürektı bıldıredı. Söitıp, Altai aimaǧyn da, Mäurennahr öŋırın de mekendegen türkı halyqtarynyŋ «bauyr» mäselesıne qatysty közqarastarynyŋ bırlıgın baiqauǧa bolady. Sondai-aq, Şumer men ejelgı türkı mädenietterınıŋ arasyndaǧy äldebır ūqsastyqtar jaiynda az aitylyp jürgen joq. Bızdıŋ boljamymyz «bauyrǧa» bailanysty. Kezınde ataqty ǧalym İ.Diakonov «Gilgameş turaly eposty» orys tılıne audaryp, onyŋ mätınıne öz tarapynan bıraz tüsınıktemeler jazdy. Epostyŋ mätınındegı qaisybır joldy ǧalym «Vzygrala duşa ego, razgulialas» dep erkın audarady da, oǧan aiaǧynda tüsınıkteme bergen jerınde mynadai sözbe-söz tärjımasyn keltıredı: «Razviazalis ego pecheni, vzygrali» (nege ekenı belgısız, «bauyr» köpşe türde alynǧan – A.Ş.). Ärı qarai: «Pechen v predstavlenii drevnih vyvilonian – obitalişe chuvstv», - dep naqtylai tüsedı [7]. Sol sekıldı, S.Kramerdıŋ «Tarih Şumerden bastalady» atty kıtabynda keltırılgen Gilgameş turaly epostyŋ naǧyz şumerlık nūsqasynyŋ bır jolyn audarmaşy V.Afanaseva bylai dep orysşalaidy: «Kak vzygralo serdse ot rechei voinov, vzvesililas pechen!» [8]. Ökınışke qarai, İ.Diakonov epostyŋ akkadtyq-babyldyq nūsqasyn tärjımalaǧandyqtan, bauyrǧa qatysty pıkırın sol däuırmen şektep tastaǧan. Sätın salyp, V.Afanasevanyŋ audarmasy bauyrdyŋ odan ılgerıdegı şumerler üşın «köŋıl-küi körsetkışı» bolǧandyǧyn rastap otyr. Berıdegı Aldyŋǧy Aziia halyqtarynda, onyŋ ışınde semitterde būl ūǧym saqtalmaǧan. Sonda bauyrǧa qatysty «şumer-türkı» säikestıgınıŋ syry nede? Bızdıŋşe, arnaiy zerttegen jön. «Adamzattyŋ bärın süi bauyrym dep...». Būl – türkı tanymynan tereŋ susyndaǧan gumanist Abaidyŋ qaǧidasy. Osyǧan qosa, ǧūlama aqyn özınıŋ «On törtınşı sözınde»: «Tırı adamnyŋ jürekten aiauly jerı bola ma? Bızdıŋ qazaqtyŋ jürektı kısı degenı – batyr kısı degenı. Onan basqa jürektıŋ qasietterın anyqtap bere almaidy», - deidı. Rasynda da, Abaiǧa deiıngı qazaq «jürek» sözın erjürek, sujürek maǧynasynda ǧana qoldanatyn. Ūly oişyl jūrtymyzdyŋ sanasy men sezımıne tosyn töŋkerıs jasap, bauyrdyŋ bükıl būrynǧy mındetın jürekke jüktep qoidy: «Raqymdylyq, meiırbandylyq, är türlı ıste adam balasyn öz bauyrym dep, özıne oilaǧandai olarǧa da bolsa igı edı demek, būlar – jürek ısı. Asyqtyq ta – jürektıŋ ısı. Tıl jürektıŋ aitqanyna könse, jalǧan şyqpaidy. Amaldyŋ tılın alsa, jürek ūmyt qalady» [9]. Sondai-aq, Abai qairat pen aqyldy jürekke bailap berdı. Onyŋ teŋdessız reformatorlyǧynyŋ bır qūpiiasy osy «jürek» konsepsiiasynda jatyr.
Är däuırdıŋ öz ūǧymy, öz ūrany bar. Kommunizm ideialaryn qabyl etpegen Alaşordanyŋ qairatkerlerı kezınde «internasionalizm» terminın qazaq tılıne «beibauyrmaldyq» dep audarǧan.Būl – dästürlı ūǧymda aitylatyn jatbauyr bolyp ketuden saqtandyru, iaǧni «jat jarylqamaidy, öz öltırmeidı» degen qaǧidany ornyqtyru talaby bolatyn. Mysaly, Ahmet Baitūrsynūly özınıŋ «Qalam qairatkerlerı» atty maqalasynda: «Qazaq balasy «ūltym», «jūrtym», «bauyrym» dep üirenıp qalǧan qazaqtyŋ bauyrmal qalam qairatkerlerı Oktiabr özgerısı bolǧanda bırden internasional (beibauyrmal) bolyp özgere almady, özgelerdei «älımsaqtan berı kommunist, internasionalist edım» dep aituǧa auzy barmady. Sondyqtan beibauyrmaldyq jolǧa qyzmet qylyp, basşylyq qyla almady. Bauyrmaldyq jolynda qalammen qairat etuın beibauyrmaldyq jolyndaǧy ükımet qoş körmeitın boldy. Söitıp, qazaq qalam qairatkerlerınıŋ halınde daǧdarys bolyp, özgerısten būrynǧy qarqyndary qaityp, tartyŋqyrap qaldy», - dep jazdy [10]. Mıne, «bauyrmaldyq – beibauyrmaldyq» antogonizmı Alaş ardagerlerınıŋ eŋbekterınde osyndai män-mazmūn tauyp, zor saiasi-äleumettık jük arqalady. Äsırese körkem şyǧarmalarda «bauyr» sözı kezdesetın frazeologiialyq tırkesterdı, sondai-aq būl ūǧym «jürek» maǧynasyn beretın tūstardy basqa tılderge audaru kezınde qiynşylyqtar tuyndaityny ras. Ǧalymdar da būǧan nazar audara bastady. Aitalyq, qyrǧyz ǧalymy A.Qasieva özınıŋ «Qūtadǧu bılık» poemasyndaǧy antropomorftyq metafora jäne ony aǧylşyn tılıne audarudyŋ erekşelıkterı» atty maqalasynda būl mäselenı egjei-tegjeilı qarastyrǧan [11]. Saiyp kelgende, «bauyr» ūǧymynyŋ san sipatty astary türkı halyqtarynyŋ, onyŋ ışınde qazaqtardyŋ dünietanymdyq daralyǧyn aiqyndauǧa mol septıgın tigızetını sözsız.
Amantai Şärıp
"Zebra" today
Paidalanylǧan ädebietter:
1.Tradisionnoe mirovozzrenie tiurkov Iýjnoi Sibiri. Chelovek. Obşestvo. – Novosibirsk: Nauka. Sib.otd-ie, 1989. – S.70.
2. Monguş Ch. Obriady kak otrajenie tradisionnyh verovanii tuvinsev i hakasov v HIH-HH vv. Avtoreferat dissertasii na soiskanie uchenoi stepeni kandidata istoricheskih nauk. - Tomsk, 2005. – S.25. 3. Katanov N.F. Hakasskii folklor. – Abakan: Hakas kn.iz-vo, 1963. - s.113 4. İranskoe iazykoznanie. İstoriia, etimologiia, tipologiia. – Moskva: Nauka, 1976. – S.74-75. 5. Anohin A.V. Materialy po şamanizmu u altaisev. – Leningrad: İzd-vo RAN, 1924. – S.69. 6. Drevnie obriady, verovaniia i kulty narodov Srednei Azii. – Moskva: Nauka, 1986. – s.160. 7. Epos o Gilgameşe. Perevod İ.M.Diakonova. – Moskva-Leningrad: Nauka, 1961. – S.153. 8. Kramer S. İstoriia nachinaetsia v Şumere. - Moskva: Nauka, 1991. – S.43. 9. Qūnanbaev A. Şyǧarmalary. Ekınşı tom. – Almaty: Jazuşy, 1995. - 170-b. 10.Baitūrsynūly A. Qalam qairatkerlerı jaiynan //Egemen Qazaqstan. 2000 jyl, 5 aqpan (äzırlep, ūsynǧan professor Tūrsynbek Käkışev)7 11. Kasieva A. Antropomorfnaia metafora v poeme «Kutadgu bilik» i osobennosti ee perevoda na angliiskii iazyk// Sosyal Bilimler Dergisi.2006.Sayı: 15, s.139-153.