Säuırdıŋ ekınşı jartysynda COVID-19 infeksiiasyna qarsy jappai vaksina salu bastalady. Osyǧai orai «QazAqparat» HAA ärbır ekpe aluşy bıluı tiıs negızgı erejeler men normalardy mamannyŋ aituymen yqşamdap berıp otyr.
Būl erejelerdı bızge Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ qoǧamdyq densaulyq saqtau ūlttyq ortalyǧy basqarma töraǧasynyŋ orynbasary, medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty, epidemiolog Ainagül Quatbaeva tüsındırdı.
1. Vaksina salǧyzuşy öz statusyn anyqtauy kerek
«Eŋ aldymen sız arnaiy qauıp-qater toptaryna jatpaityn adam bolsaŋyz özıŋızdıŋ ucheskelık därıgerıŋızge telefon arqyly habarlasasyz. Ol sızdıŋ statusyŋyzdy anyqtaidy. Eger sız bırınşı şeptegı qauıp-qater tobyna jatpaityn qarapaiym tūrǧyn bolsaŋyz, vaksinanyŋ qosymşa partiiasy kelgenge deiın sızdı tızımge alady. Qazır emdık mekemelerde jergılıktı halyqtyŋ sanyna qarai jospar jasalyp jatyr. Sol jospar boiynşa kezegıŋız kelgende sızdı şaqyrady. Telefon arqyly nemese WhatsApp habarlama arqyly bailanysqa şyǧady. Vaksina alǧysy kelgender qoŋyrau kütıp otyrmai, därıgerge özderı habarlasuǧa bolady. «Osy künge deiın eşkım habarlasqan joq. Statusymdy bıleiın dep edım» dep män-jaidy tüsındıresız».
2. Kelısılgen uaqyttan keşıkpeŋız
«Tızımdegı kezegıŋız kelgende mamandar habarlasyp, ekpenıŋ künı men uaqytyn aitady. Sızdıŋ būl kezdegı eŋ basty mındetıŋız – kelısılgen uaqyttan keşıkpei baru. Sebebı, osynşa eŋbekpen kelgen vaksinany ysyrap etuge bolmaidy. Keşıkpeu nege maŋyzdy? Öitkenı vaksinany aşqannan keiın 2 saǧattyŋ ışınde egılıp qoiuy kerek. Eger 2 saǧattan artyq uaqyt ötıp ketse, ol vaksinany bız avtomatty türde joiuǧa mındettımız. Iаǧni, qūtysymen bırge arnaiy dezinfeksiialyq preparatqa salynyp, joiylady. Vaksinasiiaǧa kelgen azamttardyŋ bärı auyrmaǧan, denı sau boluy kerek. Üiden şyǧarda deneŋız del sal bolyp, basyŋyz auyryp, baltyryŋyz syzdaǧanyn baiqasaŋyz, sozylmaly aurularyŋyzdyŋ örşu kezeŋı osy sätke säikes kelıp qalsa, därıgerge jaǧdaiyŋyzdy aityp, kelısılgen uaqytta bara almaitynyŋyzdy eskertuıŋız kerek. Vaksinasiia erıktı ekenın de ūmytpau kerek. Eger qalamasaŋyz, därıger habarlasqan kezde daiyn emes ekenıŋızdı aityp bas tarta alasyz».
3. Vaksina aluşy qandai qūjattarǧa qol qoiady?
«Vaksinasiia jasaudyŋ aldynda öz erkımen ekpe salynyp jatqany turaly qolhat alynady. Iаǧni, ekpe aluşy bır qūjatqa ǧana qol qoiady. Onyŋ aldynda därıger osy jūqpanyŋ ne üşın öte auyr ötetının, onyŋ aldyn aludyŋ eŋ tiımdı joly vaksina salu ekenın tüsındırıp aitady. Vaksina alǧanda qandai qauıp-qater bar, vaksina almaǧanda qandai qauıp-qater bar ekenı aitylady. Sonyŋ bärı aitylǧannan keiın adam öz taŋdauyn aityp, qolhatqa qolyn qoiady. Sodan keiın baryp medisinalyq tekseruden ötedı».
4. Därıgerdıŋ sūraqtaryna oilanyp, şynaiy jauap berıŋız
«Ädeiı qaitalap aityp jatyrmyn, ekpe aluǧa barǧan adamnyŋ sol sätte densaulyǧynda kınärat bolmauy kerek. Därıgerler ekpe aluşynyŋ mındettı türde medisinalyq qaraudan ötkızedı. Normativtık-qūqyqtyq aktılerımızde vaksina aluǧa kelgen adamdarǧa qoiylatyn arnaiy sūraqtardyŋ tızımı bar. Būl sūraqtar mındettı türde qoiylady jäne olardyŋ öz retı belgılengen. Osy sūraqtarǧa şynaiy jauap beru kerek. Allergiiasy bar adamdarǧa teoriialyq tūrǧyda vaksina saluǧa bolady. Sondyqtan spesifikalyq sūraqtar qoiu arqyly är adamǧa individualdy türde vaksina qoiuǧa bolatynyn nemese bolmaitynyn anyqtaimyz. Sozylmaly aurlary bolǧan nauqastarǧa da arnaiy sūraqtar qoiyp, ol syrqatynyŋ örşu kezeŋı bar-joǧyn anyqtaimyz. Ärine, dene qyzuyn, yqtimaldyǧy joǧary auru belgılerın, denenıŋ börtuın eskeremız. Mūrnyn qarap, tamaǧyndaǧy badamşa bezderınıŋ küiın tekseremız. Közıne qaraimyz. Iаǧni közge körınıp tūrǧan dene müşelerınde qandai da bır özgerıstıŋ bar-joǧy qaralady. Jürek-qantamyr, ökpe tynys joldarynyŋ jäne t.b. jüieler aurulary boiynşa esepte tūrǧan adamdar özınıŋ jaqsy küide jürgenın aityp kelse, därıgerler jüregı men ökpesın tyŋdaidy. Osyndai medisinalyq qarau arqyly vaksinasiiaǧa kelgenderdıŋ aǧzasynda belgılı bır vaksinasiiaǧa kerı körsetkışter anyqtalyp jasta, onyŋ bärı medisinalyq qūjattaryna jazylyp körsetıledı. Medisinalyq kerı körsetkış uaqytşa nemese tübegeilı boluy mümkın. Vaksinasiia uaqytymen qatar keluınıŋ äserınen bolatyn ärtürlı asqynulardyŋ aldyn alyp, odan saqtandyrudyŋ bırden-bır joly osy».
5. Ekpe bölmesınde nenı eskeru qajet?
«Būdan keiın maman ekpe aluşynyŋ ambulatoriialyq kıtapşasyna vaksinasiia aluşynyŋ osy därıgerge kelgen mezettegı jaǧdaiyn tübegeilı sipattap jazyp, osy mezette qajettı vaksinanyŋ atyn körsetıp, osy vaksina aluǧa qarsy körsetkışterı joq ekendıgın negızge ala otyryp – rūqsat etetındıgı turaly jazba qaldyrady. Sodan keiın ǧana barlyq qaǧazyn ūstatyp, egu bölmesıne jıberedı. Mūnda ekpe saluşy mamandar – medbikeler ambulatoriialyq kartaǧa medisinalyq tekseru jasaǧan därıgerdıŋ ne dep jazǧanyn mūqiiat türde oqidy. Ol jerde azamattyŋ qai künı, qai saǧatta kelgenı, dene temperturasy men medisinalyq qarauda anyqtalǧan statusyn rastaityn mälımetterı jazylady. Ambulatorlyq kartadaǧy kelgen azamatqa körsetılgen uaqyt pen datasy jäne «Vaksina jasauǧa rūqsat etıledı» degen jazyluy kerek. Eguşı medbike osy kartaǧa qarauy kerek».
6. Medisinalyq tekseru qorytyndysy bır künge ǧana jaramdy
«Bıraq egu bölmesıne bara jatqan jolda jūmysyŋyzǧa şūǧyl şaqyryp qalyp, kıre almai ketuıŋız mümkın. Kelesı kelgende qaitadan därıgerdıŋ qarauynan ötesız. Ol mındettı. Sol üşın medisinalyq baqylaudan ötken uaqyt ambulatorialyq kartada naqty jazylady. Egu bölmesındegı medbike ambulatoriialyq kartadaǧy uaqyttyŋ eskırgenın körse, statusyŋyzdy naqtylauǧa qaita därıgerge jıberedı. Öitkenı keşegı bolǧan densaulyq jaǧdaiyŋyz ben bügıngı densaulyq jaǧdaiyŋyz säikespeuı äbden mümkın. Keşe därıgerge qaralǧanda sau boǧanyŋyzben, bır künnıŋ ışınde köşede virus jūqtyrǧan adammen kezdeisoq kontaktıge tüsuıŋız mümkın. Sondyqtan erteŋınde därıgerge barmastan bırden egu bölmesıne kelseŋız, özıŋızge de, basqalarǧa da qauıp töndıresız degen söz. Bızdıŋ medbikeler ol jaǧyn jaqsy bıledı. Ondaiǧa jol berılmeuı kerek. Onyŋ bärın kışkentai balalarǧa vaksina salǧan kezde mūqiiat tüsındırıp aitamyz. Ol tärtıptı eguge jauapty mamandar jatqa bıledı jäne eresek azamattardy egu barysynda da sol taktika ıske asyrylady».
7. «Sputnik V» iyq būlşyq etıne salynady
«Sputnik V» vaksinasy iyqtyŋ delta tärızdes būlşyq etıne egıledı. Ol 2 etapta salynady. Bırınşı jäne ekınşı etaptyŋ arasynda 21 kün ötuı kerek. Al belgılı bır jaǧdaimen 21 künnen asyryp alsaŋyz, 60 künge deiın uaqytyŋyz bar. Iаǧni, ekı etaptyŋ arasynda 60 künge deiın aralyqqa jol berıledı. Soŋǧy zertteu jūmystarynyŋ qorytyndysy bırınşı jasaǧan vaksinadan keiın aǧzada paida bolǧan antidenelerdıŋ immundyq qabıletı 60 kün boiy joǧary deŋgeide saqtalatynyn körsettı». Älı de bolsa, ǧylymi jūmystardyŋ jalǧasuyna bailanysty, ekı vaksinanyŋ aralyǧy 60 künnen assa, qaitadan bırınşı etaptan bastau kerektıgı ǧylymi tūrǧydan däleldengen joq».
8. Qazaqstan aumaǧynda kornavirusqa qarsy aqyly vaksinalau zaŋdastyrylmaǧan
«Pandemiianyŋ kezınde būl vaksina arnaiy Ükımet tarapynan bölıngen aqşaǧa satyp alynyp otyr. Sol üşın vaksinalauǧa şaqyrylǧan azamattardyŋ barlyǧyna tegın jasalady. Al eger bıreu «Bızdıŋ mekememızde eşqandai kerı äserı joq, tiımdılıgı joǧary keremet aqyly vaksina bar» dese, oilanuyŋyz kerek. «Būl qaidan kelgen batpan qūiryq? Sol mezette qūzyrly organdarǧa habarlasyp, anyq-qanyǧyn bılıp berıŋız» dep qyzyǧuşylyq bıldıruıŋız qajet. Koronavirusqa qarsy aqyly türde vaksina salu elımızde zaŋdastyrylmaǧan. Basqa vaksinalardy aqyly salǧyzuǧa bolady. Bıraq koronavirus vaksinasyn aqyly türde salu zaŋdastyrylmaǧan. Sebebı ükımet tarapynan ortalyqtandyrylǧan jüiemen, tekseruden ötken, kümänsız vaksinany alyp otyrǧandyqtan ol memlekettık medisina mekemelerınde ǧana aqysyz jasalu qarastyrylǧan. Bügıngı taŋda aqyly türde vaksinasiialaudy ūiymdastyru vaksinasiiamen qamtamasyz etıletın adamdardy joǧary deŋgeide qamtuǧa kerı äserın tigızedı jäne vaksinanyŋ epidemiologiialyq ahualǧa tiımdıgın tömendetedı».
9. Qandai mekemeler vaksina saluǧa qūzyrly?
«Vaksina eguge rūqsaty bar mekemelerdıŋ tızımın jergılıktı densaulyq saqtau basqarmalardyŋ saittarynan qarauǧa, al ol jerden qarauǧa mümkındıgıŋız bolmasa, uchaskelık därıgerıŋızden bıle alasyz. Elımızde vaksinalau jasamaityn emhana joq deuge bolady. Emhanalardyŋ barlyǧynda vaksinalau būrynnan jasalady. Tıptı jaraqat punktınde de vaksina salynady. Stasionarlar men oŋaltu ortalyqtarynda ǧana jasalmaidy. Qajet bop jasta, jergılıktı basqarmanyŋ şeşımımen ol mekemelerdı de jabdyqtauǧa bolady. Bügıngı künı elımızde 600-den astam egu punkterı daiyndalǧan. Sanitarlyq-epidemiologiialyq qadaǧalau qyzmetınıŋ ökılderı ekpe jasaityn punkterdıŋ nūsqaularǧa säikestıgın monitoringtep otyrady. «Sputnik V» -18 gradusta saqtaluy kerek. Eŋ bırınşı osy temperaturalyq tızbek saqtaluy qadaǧalanady».
10. Kışı medisinalyq personal vaksina sala almaidy
«Normativtık-qūqyqtyq aktılerımız boiynşa, oqyǧan, üirengen, arnaiy rūqsaty bar medisina qyzmetkerlerı ǧana vaksinasiia jasai alady. Kışı medisinalyq personal vakina sala almaidy. Qarapaiym tılmen aitsaq, tehnichkalardyŋ vaksina jasauǧa qūqyǧy joq. Negızınen medbikeler jasaidy. Därıger de jasauy mümkın. Bıraq köbıne jylyna bır ret emtihan tapsyryp, qolyna rūqsat qaǧaz alǧan medbikeler jasaidy.
11. Vaksina alǧan adam neşe saǧat jūmystan bosatylady?
«Vaksina erıktı türde salynatyn bolǧandyqtan, mekemelerdıŋ basşylaryn habardar etıp jatyrmyz. Eger ülken mekeme bolsa, ol jerdıŋ özınde egu punkterın ūiymdastyru tapsyrylyp jatyr. Ekpe alǧannan keiın qyzmetker jarty saǧat otyryp, tübegeilı jūmysyna kırısıp kete beredı. Vaksina alyp bolǧannan keiın auyr jūmys ıstemeu kerek degen talap joq. Jūmys beruşı üige jıberemın dese, ony özı şeşedı. Bızdıŋ tarapymyzdan ondai nūsqau berılmeidı.
12. Ekpe salatyn mamannyŋ mındetı
«Eŋ bırınşı medbike kelgen adamnyŋ amublatoriialyq kartasyn qarap, aty-jönın naqtylaidy. Ol mälımetterdıŋ kelgen kısınıŋ töl qūjatyna säikes boluy da közdelgen. Baǧana aitqanymdai, ambulatoriialyq kartadaǧy mälımetter vaksina aluşynyŋ bügıngı künındegı jaǧdaiyna sai keluı qajet. Sosyn baryp medbike vaksinany şyǧarady. 3 ml-lık bır qūtyny 5 adamǧa 0,5 ml dozadan egemız. Eŋ bırınşı kelgen adamnyŋ közınşe qūtynyŋ syrtyna qabyrǧa saǧattaǧy uaqyt pen data jazylady. -18 gardus suyqtan şyǧarylǧan vaksina medbikenıŋ alaqanynda 2-3 minuttyŋ ışınde eridı. Ekınşıden bastap besınşı adam kelgenge deiın qūtynyŋ syrtyndaǧy uaqyt pen qabyrǧa saǧatyndaǧy uaqyt salystyrylyp otyryrlady. Ekı saǧattan bır minut ta asyp ketken bolsa, jaŋa qūty äkeludı talap etuı kerek. Öitkenı qūty aşylaǧannan keiın 2 saǧat ışınde vaksina salynyp bıtuı kerek.
13. Vaksina bır rettık şprispen egıledı
«Medbikenıŋ qolynda qolǧap, betınde maska boluy kerek. Vaksina bır rettık şprispen salynady. Medisinalyq stolǧa qoiyp, keluşınıŋ qolyn daiyndaidy. Qolyn daiyndap bolǧanşa özın-özı bloktaityn nemese özdıgınen deformasiiaǧa ūşyraityn şpris paidalanylyp jatqanyn aitady. Vaksinany inemen tartudyŋ aldynda qūtynyŋ qalpaǧyn şeşedı. Qalpaǧyn şeşken kezde ornyn bır ret sprittık salfetkamen sürtıp alady. Bır qūtyda 3 ml vaksina bar. Sonda 0,5 millilitrden degende 6 doza bolady. Bıraq bız 5 adamǧa ǧana jasaimyz. Öitkenı är dozany tartqan saiyn şpris ışınde aua qalmas üşın bolymsyz porsiiasyn şyǧaryp otyrylady. Ol şyǧarylǧan azdaǧan mölşerınıŋ syrtqy ortaǧa eşqandai qaupı joq. Auada qalsa da, jerge tüsse de ziian keltırmeidı. Oǧan qosymşa egu punkterınde tazalau öŋdeu jūmystaryna da köp köŋıl bölınedı.
14. Ekpeden keiın 30 minut mamandardyŋ baqylauynda bolyŋyz
«Doza şpriske tartylǧannan keiın medbike qolyna taǧy bır spirttık salfetkany alyp, iyqtyŋ ine salatyn jerın sürtedı. Osydan keiın ekpe salynady. Ekpe salynǧannan keiın ine kırgen orynǧa bakteriia tüsıp ketpeuı üşın plastyr japsyruǧa bolady. Bıraq ony uaqytşa jasau kerek nemese spirttık salfetkamen basyp tūruǧa da bolady. Ornynan qozǧap, ary-berı sürtudıŋ qajet joq. Vaksinasiialaudan keiın azamattyŋ jaǧdaiyn kaita sūrap, vaksinasiia turaly mälımetter qajettı medisinalyq qūjattarǧa jäne kompiuterlık derekter jüiesıne engızıledı. Salyp bolǧannan keiın medbike keluşınıŋ jaǧdaiyn sūrauǧa mındettı, sebebı vaksinasiiadan keiıngı jaǧdaiy da qajettı mälımet, ol da qūjatqa mınettı türde jazylady. 1-2 minut ötkennen keiın qoldy tüsırıp, kelesı bölmede 30 minut kütu kerek. Vaksina salynǧan adamdardyŋ ekpe alǧanyn rastaityn qaǧazdan jasalǧan beidj taǧamyz. Keibır memleketter bılezık taǧyp, tūmarşa ılıp jatady. Onyŋ bärı de belgılengen tärtıpke bailanysty. Vaksina alǧan adam almaǧan adammen qarym-qatynasta bolmaidy. Ekı top bölek-bölek kütuı kerek. Eŋ bırınşı būl bügıngı küngı äleumettık distansiia talaby, sonymen qatar vaksina aluǧa kelgen azamattarymyzdyŋ psihologiialyq jaǧdaiyn da oilastyruymyz qajet. Iаǧni, vaksina alǧan adamnyŋ auzynan şyqqan ärbır söz egılmegen adamǧa är türlı äser etuı mümkın. Keibır äzılqoi jastar ädeiı qorqytyp aituy mümkın degendei. Ekpeden keiın keluşı 30 minut kütıp baryp, tysqa şyǧady. Odan erte ketuge rūqsat bermeimız».
15. Mamandar sızdı 3 kün boiy qaşyqtan baqylaidy
«Üi jaǧdaiynda medisina qyzmetkerlerı künıne bır ret habarlasyp, jaǧdaiyn sūraidy. Beineqoŋyrau arqyly da bailanysqa şyǧuy mümkın. Üige baryp vaksina salu qarastyrylyp jatqan joq. Eger ondai ötınış bolsa, individualdy türde jergılıktı medisinalyq mekemenıŋ qadaǧalauymen, rūqsatymen jasaluy kerek. Bügınde ondai qajettılık tuyndap otyrǧan joq. Qajettılık tuyndap jatsa, jan-jaqty oilastyrylyp baryp şeşım qabyldanady».
16. Koronaviruspen auyrǧan adamǧa 6 ai boiy vaksina saluǧa bolmaidy
«Ǧalymdar kornavirus infeksiiasy jūqqannan keiın paida bolatyn antideneler 3-6 aidyŋ arasynda tügel joiylatynyn däleldı. Iаǧni virus jūqtyryp auyrǧan adam 6 aiǧa deiın vaksina saldyra almaidy. 6 ai ötkennen keiın ǧana saldyruy kerek. Qazırgı mälımet boiynşa osyndai talap bar.
17. 18-ge tolmaǧandar nege vaksina salǧyza almaidy?
«Jüktı äielderge jäne jasy 18-ge tolmaǧan adamdardyŋ vaksina aluǧa mümkındıgı joq. Sebebı olar vaksina synaǧyna qatysqan erıktıler qataryna alynǧan joq. Zertteu barysynda olarǧa vaksina salynyp, tekserılgen joq. Söz soŋynda Ainagül Quatbaeva özınıŋ vaksina salǧyzǧanyn aitty.
«Menıŋ özım vaksina saldyrǧandar qataryna jatamyn. Men vaksina salasynda jūmys ıstep jürgen adam bolǧandyqtan, özımnıŋ otbasyma qoljetımdı vaksinanyŋ bärın salǧyzuǧa tyrysamyn», - dedı epidemiolog.
