Auyl ekonomikasyn köteru mümkındıgınıŋ eŋ basty baǧyty – suarmaly jerlerdı paidalanu. Bızde 2 mln 400 myŋ gektar suarmaly jer bar. Sonyŋ 40 paiyzy osy şirek ǧasyr ışınde ainalymnan şyǧyp qaldy, ol jerden önım alu mümkındıgınen aiyryldyq. Ol jerler batpaqtandy, su jetpei şöleittendı, azyp-tozdy. Mysaly, būryn Şudyŋ suy Moiynqūmǧa deiın jetetın. Ol Asparanyŋ töŋıregınen asa bere tausylyp qalyp jatyr.
Bızdegı sudyŋ basym bölıgın syrttan keletın 4 özen qamtamasyz etedı. Syrdariia özenınıŋ suy Qyrǧyzstanda bastalyp, Täjıkstan men Özbekstan arqyly oŋtüstıkke jetedı. Suaruǧa su zäru kezde olar bızdı şömışten qysady, özderınen artylǧanyn ǧana beredı. Özenderdıŋ suyn paidalanudy retke keltıretın halyqaralyq kelısımşarttarǧa Özbekstan men Qytai memleketterı qol qoimai otyr. Elımızdegı su közderı kölemı jetkılıksız bola bastaǧanyna qaramastan, bız osy resursty ünemdı ärı ūqypty paidalanuǧa da beiım emespız.
Suarmaly jerdı saqtap qaluǧa barynşa tyrysqanymyz jön. Bır ǧana mysal. Suarmaly jerdıŋ bır gektary tiımdı paidalanylsa, bır otbasyn asyraidy. Sonda 1 mln 400 myŋ gektar jer 1,4 mln otbasynyŋ ömır süruın qamtamasyz etedı. 1,4 mln otbasy degenımız 5 mln adamdy qūraityny anyq. Al 3 mln bolsa, onda eŋ azy 10 million adamǧa künkörıs bolady. Osy tūrǧyda suarmaly jerlerdı qalpyna keltırude memleket tarapynan qoldau älı de öz deŋgeiınde bolmai tūr dep oilaimyn. Öitkenı, onyŋ asa qūndy ekenın eşkım naqty sezıne almai keledı. 2020 jylǧa deiıngı kezeŋdı qamtityn memlekettık baǧdarlamanyŋ suǧa qatysty bölıgınde «pälen gektar suarmaly jerdı qalpyna keltıru kerek, oǧan mynadai kölemde qarjy jūmsalady» degendei bap, ne tarmaq jazylmaǧan. Būl atalǧan salaǧa degen közqarastyŋ jetkılıksız ekenın körsetedı. Bız mūnaiymyz, astyǧymyz, kömırımız bar dep maqtanaiyq, bıraq halyqty toiyndyru, jūmyspen qamtu kerek bolsa, suarmaly jerlerdı tolyq qalpyna keltırıp, tiımdı paidalanuǧa basa köŋıl bölgenımız jön. Oǧan qosa tyŋ jerlerden, özen-kölderdıŋ jaǧalarynan jaŋa suarmaly alqaptar aşuymyz kerek. Sondai mümkındıktı jasai alsaq, ülken jetıstıkke qol jetkızemız jäne halqymyzdyŋ bıraz bölıgın jūmyspen jäne tabyspen qamtamasyz etemız.
Osyndai kezde Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınde suarmaly jer mäselelerımen ainalysatyn bölım, tıptı suarmaly jerdıŋ jaǧdaiyn jetık bıletın mamandardyŋ joqtyǧy da oilanatyn mäsele.
Keŋes ökımetı kezınde mynadai bır saiasat bolǧan edı. Qant qyzylşasyn egıp ösıru syrttan satyp alǧannan tiımsız ekenın körıp-bılıp otyrsa da, halyqty jūmyspen qamtu üşın qant qyzylşasyn ekken bolatyn. Ol kezdegı ökımet te aqymaq bolmaǧan ǧoi. Endı, şirek ǧasyr ışınde bızdıŋ eldegı qant qyzylşasy egılgen jer kölemı 43,6 myŋ gektar ornyna 2,7 myŋ gektarǧa deiın, iaǧni 16 ese azaidy. Bügınde qant şyǧaruǧa qajet şikızat – qant qyzylşasy eldegı şyǧarylyp jatqan qanttyŋ 3 paiyzyna ǧana jetedı. Qalǧan şikızat – Kuba trostnigı. 10 jyldai qant qyzylşasynyŋ är gektaryna 80 myŋ teŋgeden berılıp tūrǧan subsidiianyŋ da qyzylşa egıstıgın molaituǧa septıgı timedı.
Köptegen öŋırlerde suarmaly jerlerdı qalpyna keltıretın bolsaq, ol auyldardyŋ tūrǧyndary ırı qalalarǧa, äsırese Astanaǧa köşpeidı, özderınıŋ auyldary kentke, kentterı qalaǧa ainalady. Bügıngı taŋda tūrǧyndardyŋ az jyldar ışınde tolassyz köşıp keluı elordamyzǧa ülken qysym jasap otyrǧany jasyryn emes. Osy jaǧynyŋ bärın eseptep, ömır süruımız kerek.
Auyz sudy ünemdı paidalanudyŋ nätijelı äreketterge sai boluy bırşama jaqsardy. Al aǧyndy sudy paidalanu baǧytynda önımdılık pen tiımdılık az, bıraq sudy köp şyǧyndaityn daqyldardyŋ kölemın bırtındep qysqartyp, olardy endı kökönıs, maily jäne jem-azyq önımderıne auystyru qajet.
Eldegı strategiialyq qūjattar men baǧdarlamalarda, Elbasy sözderınde el damuynyŋ basym baǧyttary körsetıledı. Bızde basym baǧyt retınde äuelı tūrǧyn üi qūrylysy, odan keiın jol qūrylysy belgılenedı. Menıŋ pıkırımşe, elımızdıŋ aldaǧy ūzaq merzımdegı basym baǧyty auyl şaruaşylyǧyn damytu, sol arqyly agroönerkäsıptık keşennıŋ barlyq salalaryn örkendetu, äsırese suarmaly jer kölemın arttyru, onyŋ önımdılıgıne basa köŋıl bölu boluy tiıs. Olai topşylauyma sebep bükıl älemde azyq-tülık tapşylyǧy jyl sanap ülken problemaǧa ainaluda, adamdardyŋ kedeilıgınen jäne qoljetımdı tamaq önımderınıŋ tapşylyǧynan mäsele tym tereŋdep bara jatyr. Osy oraida būl baǧyt qai memlekette bolsa da eŋ basty basymdyqqa ie bolǧany jön.
"Egemen Qazaqstan" gazetı
Myrzageldı KEMEL, ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory
