Kırıspe.
Elımız jaŋa tarihi kezeŋge aiaq basty. Men jyl basyndaǧy halyqqa Joldauymda Qazaqstannyŋ üşınşı jaŋǧyruy bastalǧanyn jariialadym. Osylaişa, bız qaita tüleudıŋ airyqşa maŋyzdy ekı prosesı – saiasi reforma men ekonomikalyq jaŋǧyrudy qolǧa aldyq. Bızdıŋ maqsatymyz aiqyn, baǧytymyz belgılı, ol – älemdegı eŋ damyǧan 30 eldıŋ qataryna qosylu. Atalǧan ekı jaŋǧyru prosesınıŋ de naqty maqsat-mındetterı, basymdyqtary men oǧan jetkızetın joldary bar. Men közdegen jūmystarymyzdyŋ bärı der uaqytynda jäne barynşa tiımdı jüzege asaryna senımdımın. Bıraq, oilaǧanymyz oryndalu üşın mūnyŋ özı jetkılıksız. Maqsatqa jetu üşın bızdıŋ sanamyz ısımızden ozyp jüruı, iaǧni odan būryn jaŋǧyryp otyruy tiıs. Būl saiasi jäne ekonomikalyq jaŋǧyrulardy tolyqtyryp qana qoimai, olardyŋ özegıne ainalady. Ruhani jaŋǧyru tek bügın bastalatyn jūmys emes. Bız Täuelsızdık kezeŋınde būl baǧytta bırneşe auqymdy ıs atqardyq. 2004 jyly «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda Qazaqstan aumaǧyndaǧy tarihi-mädeni eskertkışter men nysandardy jaŋǧyrttyq. 2013 jyly «Halyq – tarih tolqynynda» baǧdarlamasy arqyly älemnıŋ eŋ beldı arhivterınen töl tarihymyzǧa qatysty qūjattardy jüielı türde jinap, zerttedık. Endı osynyŋ bärınen de auqymdy jäne ırgelı jūmystardy bastaǧaly otyrmyz. Men elımız myqty, ärı jauapkerşılıgı joǧary Bırtūtas Ūlt bolu üşın bolaşaqqa qalai qadam basatynymyz jäne būqaralyq sanany qalai özgertetınımız turaly közqarastarymdy ortaǧa saludy jön kördım.I. HHI ǦASYRDAǦY ŪLTTYQ SANA TURALY
Küllı jer jüzı bızdıŋ köz aldymyzda özgerude. Älemde baǧyty älı būlyŋǧyr, jaŋa tarihi kezeŋ bastaldy. Kün sanap özgerıp jatqan dübırlı düniede sana-sezımımız ben dünietanymymyzǧa äbden sıŋıp qalǧan taptauryn qaǧidalardan arylmasaq, köş basyndaǧy eldermen terezemızdı teŋep, iyq tüiıstıru mümkın emes. Özgeru üşın özımızdı myqtap qolǧa alyp, zaman aǧymyna ikemdelu arqyly jaŋa däuırdıŋ jaǧymdy jaqtaryn boiǧa sıŋıruımız kerek. HH ǧasyrdaǧy batystyq jaŋǧyru ülgısınıŋ bügıngı zamannyŋ bolmysyna sai kelmeuınıŋ syry nede? Menıŋşe, basty kemşılıgı – olardyŋ özderıne ǧana tän qalyby men täjıribesın basqa halyqtar men örkenietterdıŋ erekşelıkterın eskermei, bärıne jappai erıksız taŋuynda. Äjeptäuır jaŋǧyrǧan qoǧamnyŋ özınıŋ tamyry tarihynyŋ tereŋınen bastau alatyn ruhani kody bolady. Jaŋa tūrpatty jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – sol ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu. Onsyz jaŋǧyru degenıŋızdıŋ qūr jaŋǧyryqqa ainaluy op-oŋai. Bıraq, ūlttyq kodymdy saqtaimyn dep boiyŋdaǧy jaqsy men jamannyŋ bärın, iaǧni bolaşaqqa senımdı nyǧaityp, alǧa bastaityn qasietterdı de, kejegesı kerı tartyp tūratyn, aiaqtan şalatyn ädetterdı de ūlttyq sananyŋ aiasynda sürlep qoiuǧa bolmaityny aidan anyq. Jaŋǧyru atauly būrynǧydai tarihi täjıribe men ūlttyq dästürlerge şekeden qaramauǧa tiıs. Kerısınşe, zamana synynan sürınbei ötken ozyq dästürlerdı tabysty jaŋǧyrudyŋ maŋyzdy alǧyşarttaryna ainaldyra bılu qajet. Eger jaŋǧyru eldıŋ ūlttyq-ruhani tamyrynan när ala almasa, ol adasuǧa bastaidy. Sonymen bırge, ruhani jaŋǧyru ūlttyq sananyŋ türlı poliusterın qiynnan qiystyryp, jarastyra alatyn qūdıretımen maŋyzdy. Būl – tarlan tarihtyŋ, jasampaz bügıngı kün men jarqyn bolaşaqtyŋ kökjiekterın üilesımdı sabaqtastyratyn ūlt jadynyŋ tūǧyrnamasy. Men halqymnyŋ taǧylymy mol tarihy men yqylym zamannan arqauy üzılmegen ūlttyq salt-dästürlerın aldaǧy örkendeudıŋ berık dıŋı ete otyryp, ärbır qadamyn nyq basuyn, bolaşaqqa senımmen bet aluyn qalaimyn. Būl rette, tūtas qoǧamnyŋ jäne ärbır qazaqstandyqtyŋ sanasyn jaŋǧyrtudyŋ bırneşe baǧytyn atap öter edım.1. Bäsekelık qabılet
Qazırgı taŋda jeke adam ǧana emes, tūtas halyqtyŋ özı bäsekelık qabıletın arttyrsa ǧana tabysqa jetuge mümkındık alady. Bäsekelık qabılet degenımız – ūlttyŋ aimaqtyq nemese jahandyq naryqta baǧasy, ia bolmasa sapasy jönınen özgelerden ūtymdy dünie ūsyna aluy. Būl materialdyq önım ǧana emes, sonymen bırge, bılım, qyzmet, ziiatkerlık önım nemese sapaly eŋbek resurstary boluy mümkın. Bolaşaqta ūlttyŋ tabysty boluy onyŋ tabiǧi bailyǧymen emes, adamdarynyŋ bäsekelık qabıletımen aiqyndalady. Sondyqtan, ärbır qazaqstandyq, sol arqyly tūtas ūlt HHI ǧasyrǧa laiyqty qasietterge ie boluy kerek. Mysaly, kompiuterlık sauattylyq, şet tılderın bılu, mädeni aşyqtyq siiaqty faktorlar ärkımnıŋ alǧa basuyna sözsız qajettı alǧyşarttardyŋ sanatynda. Sol sebeptı, «Sifrly Qazaqstan», «Üş tılde bılım beru», «Mädeni jäne konfessiiaaralyq kelısım» siiaqty baǧdarlamalar – ūltymyzdy, iaǧni barşa qazaqstandyqtardy HHI ǧasyrdyŋ talaptaryna daiarlaudyŋ qamy.2. Pragmatizm
Qanymyzǧa sıŋgen köptegen daǧdylar men taptauryn bolǧan qasaŋ qaǧidalardy özgertpeiınşe, bızdıŋ tolyqqandy jaŋǧyruymyz mümkın emes. Töl tarihymyzǧa, babalarymyzdyŋ ömır saltyna bır sät üŋılıp körsek, şynaiy pragmatizmnıŋ talai jarqyn ülgılerın tabuǧa bolady. Halqymyz ǧasyrlar boiy tuǧan jerdıŋ tabiǧatyn közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, onyŋ bailyǧyn ünemdı, ärı oryndy jūmsaityn teŋdesı joq ekologiialyq ömır saltyn ūstanyp keldı. Tek ötken ǧasyrdyŋ ortasynda, nebärı bırneşe jyl ışınde milliondaǧan gektar dalamyz aiausyz jyrtyldy. Yqylym zamandardan berı ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasyp kelgen ūlttyq pragmatizm sanauly jylda adam tanymastai özgerıp, as ta tök ysyrapşyldyqqa ūlasty. Sonyŋ kesırınen, Jer-Ana jaratylǧannan berı şöbınıŋ basy tūlparlardyŋ tūiaǧymen ǧana taptalǧan dalanyŋ barlyq qūnary qūrdymǧa kettı. Tügın tartsaŋ maiy şyǧatyn myŋdaǧan gektar miialy jerlerımız ekologiialyq apat aimaqtaryna, Aral teŋızı aŋqasy kepken qu medien şölge ainaldy. Osynyŋ bärı – jerge asa nemqūraily qaraudyŋ aşy mysaly. Bız jaŋǧyru jolynda babalardan miras bolyp, qanymyzǧa sıŋgen, bügınde tamyrymyzda bülkıldep jatqan ızgı qasietterdı qaita tületuımız kerek. Pragmatizm – özıŋnıŋ ūlttyq jäne jeke bailyǧyŋdy naqty bılu, ony ünemdı paidalanyp, soǧan säikes bolaşaǧyŋdy josparlai alu, ysyrapşyldyq pen astamşylyqqa, daŋǧoilyq pen kerdeŋdıkke jol bermeu degen söz. Qazırgı qoǧamda şynaiy mädeniettıŋ belgısı – orynsyz sän-saltanat emes. Kerısınşe, ūstamdylyq, qanaǧatşyldyq pen qarapaiymdylyq, ünemşıldık pen oryndy paidalanu körgendılıktı körsetedı. Naqty maqsatqa jetuge, bılım aluǧa, salamatty ömır saltyn ūstanuǧa, käsıbi tūrǧydan jetıluge basymdyq bere otyryp, osy jolda är närsenı ūtymdy paidalanu – mınez-qūlyqtyŋ pragmatizmı degen osy. Būl – zamanaui älemdegı bırden-bır tabysty ülgı. Ūlt nemese jeke adam naqty bır mejege bet tüzep, soǧan maqsatty türde ūmtylmasa, erteŋ ıske aspaq tügılı, eldı qūrdymǧa bastaityn populistık ideologiialar paida bolady. Ökınışke qarai, tarihta tūtas ūlttardyŋ eşqaşan oryndalmaityn eles ideologiialarǧa şyrmalyp, aqyry su tübıne ketkenı turaly mysaldar az emes. Ötken ǧasyrdyŋ basty üş ideologiiasy – kommunizm, faşizm jäne liberalizm bızdıŋ köz aldymyzda küiredı. Bügınde radikaldy ideologiialar ǧasyry kelmeske kettı. Endı aiqyn, tüsınıktı jäne bolaşaqqa jıtı köz tıkken baǧdarlar kerek. Adamnyŋ da, tūtas ūlttyŋ da naqty maqsatqa jetuın közdeitın osyndai baǧdarlar ǧana damudyŋ kögıne temırqazyq bola alady. Eŋ bastysy, olar eldıŋ mümkındıkterı men şama-şarqyn mūqiiat eskeruge tiıs. Iаǧni, realizm men pragmatizm ǧana taiau onjyldyqtardyŋ ūrany boluǧa jaraidy.3. Ūlttyq bıregeilıktı saqtau
Ūlttyq jaŋǧyru degen ūǧymnyŋ özı ūlttyq sananyŋ kemeldenuın bıldıredı. Onyŋ ekı qyry bar. Bırınşıden, ūlttyq sana-sezımnıŋ kökjiegın keŋeitu. Ekınşıden, ūlttyq bolmystyŋ özegın saqtai otyryp, onyŋ bırqatar sipattaryn özgertu. Qazır saltanat qūryp tūrǧan jaŋǧyru ülgılerınıŋ qandai qaterı boluy mümkın? Qater jaŋǧyrudy ärkımnıŋ ūlttyq damu ülgısın bärıne ortaq, ämbebap ülgıge almastyru retınde qarastyruda bolyp otyr. Alaida, ömırdıŋ özı būl paiymnyŋ tübırımen qate ekenın körsetıp berdı. Is jüzınde ärbır öŋır men ärbır memleket özınıŋ derbes damu ülgısın qalyptastyruda. Ūlttyq salt-dästürlerımız, tılımız ben muzykamyz, ädebietımız, joralǧylarymyz, bır sözben aitqanda ūlttyq ruhymyz boiymyzda mäŋgı qaluǧa tiıs. Abaidyŋ danalyǧy, Äuezovtıŋ ǧūlamalyǧy, Jambyldyŋ jyrlary men Qūrmanǧazynyŋ küilerı, ǧasyrlar qoinauynan jetken babalar ünı – būlar bızdıŋ ruhani mädenietımızdıŋ bır parasy ǧana. Sonymen bırge, jaŋǧyru ūǧymynyŋ özı meilınşe könergen, jahandyq älemmen qabyspaityn keibır daǧdylar men ädetterden arylu degendı bıldıredı. Mysaly, jerşıldıktı alaiyq. Ärine, tuǧan jerdıŋ tarihyn bılgen jäne ony maqtan etken dūrys. Bıraq, odan da maŋyzdyraq mäselenı – özıŋnıŋ bırtūtas ūly ūlttyŋ perzentı ekenıŋdı ūmytuǧa äste bolmaidy. Bız ärkım jeke basynyŋ qandai da bır ıske qosqan ülesı men käsıbi bılıktılıgıne qarap baǧalanatyn meritokratiialyq qoǧam qūryp jatyrmyz. Būl jüie jeŋ ūşynan jalǧasqan tamyr-tanystyqty kötermeidı. Osynyŋ bärın egjei-tegjeilı aityp otyrǧandaǧy maqsatym – boiymyzdaǧy jaqsy men jamandy sanamalap, teru emes. Men qazaqstandyqtardyŋ eşqaşan būljymaityn ekı erejenı tüsınıp, baiybyna barǧanyn qalaimyn. Bırınşısı – ūlttyq kod, ūlttyq mädeniet saqtalmasa, eşqandai jaŋǧyru bolmaidy. Ekınşısı – alǧa basu üşın ūlttyŋ damuyna kedergı bolatyn ötkennıŋ kertartpa tūstarynan bas tartu kerek.4. Bılımnıŋ saltanat qūruy
Bılımdı, közı aşyq, kökıregı oiau boluǧa ūmtylu – bızdıŋ qanymyzda bar qasiet. Täuelsızdık jyldarynda qyruar jūmys jasaldy. Bız on myŋdaǧan jasty älemnıŋ maŋdaialdy universitetterınde oqytyp, daiyndadyq. Būl jūmys ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldarynyŋ basynda qolǧa alynǧan «Bolaşaq» baǧdarlamasynan bastaldy. Elımızde öte joǧary deŋgeidegı bırqatar universitetter aşyldy, ziiatkerlık mektepter jüiesı qalyptasty. Basqa da köptegen ıs tyndyryldy. Degenmen, bılımnıŋ saltanaty jalpyǧa ortaq boluǧa tiıs. Onyŋ aiqyn da, būltartpas sebepterı bar. Tehnologiialyq revoliusiianyŋ betalysyna qarasaq, taiau onjyldyq uaqytta qazırgı käsıpterdıŋ jartysy joiylyp ketedı. Ekonomikanyŋ käsıptık sipaty būryn-soŋdy eşbır däuırde mūnşama jedel özgermegen. Bız bügıngı jaŋa atauly erteŋ-aq eskıge ainalatyn, jürısı jyldam däuırge aiaq bastyq. Būl jaǧdaida käsıbın neǧūrlym qinalmai, jeŋıl özgertuge qabılettı, asa bılımdar adamdar ǧana tabysqa jetedı. Osyny bek tüsıngendıkten, bız bılımge bölınetın biudjet şyǧystarynyŋ ülesı jönınen älemdegı eŋ aldyŋǧy qatarly elderdıŋ sanatyna qosylyp otyrmyz. Tabysty boludyŋ eŋ ırgelı, basty faktory bılım ekenın ärkım tereŋ tüsınuı kerek. Jastarymyz basymdyq beretın mejelerdıŋ qatarynda bılım ärdaiym bırınşı orynda tūruy şart. Sebebı, qūndylyqtar jüiesınde bılımdı bärınen biık qoiatyn ūlt qana tabysqa jetedı.5. Qazaqstannyŋ revoliusiialyq emes, evoliusiialyq damuy
Biyl Euraziia qūrlyǧynyŋ ūlan-ǧaiyr aumaǧyn astaŋ-kesteŋ etken 1917 jyldyŋ qazan aiyndaǧy oqiǧaǧa 100 jyl tolady. Küllı HH ǧasyr revoliusiialyq sılkınısterge toly boldy. Būl osy aumaqtaǧy barşa ūlttarǧa meilınşe äser etıp, bükıl bolmysyn özgerttı. Ärbır jūrt tarihtan özınşe taǧylym alady, būl – ärkımnıŋ öz erkındegı şarua. Bıreuge özıŋnıŋ közqarasyŋdy erıksız taŋuǧa eşqaşan bolmaidy. Bızge tarih turaly özderınıŋ subektivtı paiymdaryn tyqpalauǧa da eşkımnıŋ qaqysy joq. Ötken HH ǧasyr halqymyz üşın qasıretke toly, zobalaŋ da zūlmat ǧasyr boldy. Bırınşıden, ūlttyq damudyŋ yqylym zamannan jalǧasyp kele jatqan özımızge ǧana tän joly bırjola küiretılıp, qoǧamdyq qūrylymnyŋ bızge jat ülgısı erıksız taŋyldy. Ekınşıden, ūltymyzǧa adam aitqysyz demografiialyq soqqy jasaldy. Onyŋ jarasy bır ǧasyrdan berı älı jazylmai keledı. Üşınşıden, qazaqtyŋ tılı men mädenietı qūrdymǧa kete jazdady. Törtınşıden, elımızdıŋ köptegen öŋırlerı ekologiialyq apat aimaqtaryna ainaldy. Ärine, tarih tek aqtaŋdaqtardan tūrmaidy. HH ǧasyr Qazaqstanǧa bırqatar igılıkterın de berdı. İndustriialandyrudy, äleumettık jäne öndırıstık infraqūrylymdardyŋ qūryluyn, jaŋa intelligensiianyŋ qalyptasuyn osyǧan jatqyzuǧa bolady. Būl kezeŋde elımızde belgılı bır jaŋǧyru boldy. Bıraq, būl – ūlttyŋ emes, aumaqtyŋ jaŋǧyruy edı. Bız tarihtyŋ sabaǧyn aiqyn tüsınuımız kerek. Revoliusiialar däuırı älı bıtken joq. Tek onyŋ formasy men mazmūny tübegeilı özgerdı. Bızdıŋ keşegı tarihymyz būltartpas bır aqiqatqa – evoliusiialyq damu ǧana ūlttyŋ örkendeuıne mümkındık beretınıne közımızdı jetkızdı. Būdan sabaq ala bılmesek, taǧy da tarihtyŋ temır qaqpanyna tüsemız. Endeşe, evoliusiialyq damu qaǧidasy ärbır qazaqstandyqtyŋ jeke basynyŋ derbes baǧdaryna ainaluǧa tiıs. Bıraq, qoǧamnyŋ evoliusiialyq damuy qaǧida retınde mäŋgı tūmşalanudyŋ sinonimı emes. Sol sebeptı, tarihtyŋ aşy sabaǧyn tüsınıp qana qoimai, özımız künde körıp jürgen qazırgı qūbylystardan oi tüiıp, bolaşaqtyŋ betalysyna qarap, paiym jasai bılu de airyqşa maŋyzdy. Bügınde revoliusiialar öŋın özgertıp, ūlttyq, dıni, mädeni, separatistık perde jamyldy. Bıraq, bärı de, tüptep kelgende, qantögıspen, ekonomikalyq küireumen aiaqtalatynyn körıp otyrmyz. Sondyqtan, älemdegı oqiǧalardy oi elegınen ötkızıp, qorytyndy jasau – qoǧamnyŋ da, saiasi partiialar men qozǧalystardyŋ da, bılım beru jüiesınıŋ de auqymdy dünietanymdyq, ruhani jūmysynyŋ bır bölıgı.6. Sananyŋ aşyqtyǧy
Köptegen problema älemnıŋ qarqyndy özgerıp jatqanyna qaramastan, būqaralyq sana-sezımnıŋ «ot basy, oşaq qasy» aiasynda qaluynan tuyndaidy. Bır qaraǧanda, jer jüzındegı milliardtan astam adam özınıŋ tuǧan tılımen qatar, käsıbi bailanys qūraly retınde japatarmaǧai oqyp jatqan aǧylşyn tılın bızdıŋ de jappai jäne jedel üirenuımız kerektıgı eş däleldeudı qajet etpeitındei. Europalyq Odaqtyŋ 400 millionnan astam tūrǧyny ana tılderı – nemıs, fransuz, ispan, italian nemese basqa da tılderdı syilamai ma? Älde 100 milliondaǧan qytai men indoneziialyqtar, malailar aǧylşyn tılın erıkkennen üirenıp jatyr ma? Būl – bäzbıreulerdıŋ änşeiın qalauy emes, jahandyq älemge erkın kırıgıp, jūmys ısteudıŋ basty şarty. Bıraq, mäsele būǧan da tırelıp tūrǧan joq. Sananyŋ aşyqtyǧy zerdenıŋ üş erekşelıgın bıldıredı. Bırınşıden, ol düiım düniede, Jer şarynyŋ özıŋe qatysty aumaǧynda jäne öz elıŋnıŋ ainalasynda ne bolyp jatqanyn tüsınuge mümkındık beredı. Ekınşıden, ol jaŋa tehnologiianyŋ aǧyny alyp keletın özgerısterdıŋ bärıne daiyn bolu degen söz. Taiaudaǧy on jylda bızdıŋ ömır saltymyz: jūmys, tūrmys, demalys, baspana, adami qatynas täsılderı, qysqasy, barlyǧy tübegeilı özgeredı. Bız būǧan da daiyn boluymyz kerek. Üşınşıden, būl – özgelerdıŋ täjıribesın alyp, eŋ ozyq jetıstıkterın boiǧa sıŋıru mümkındıgı. Aziiadaǧy ekı ūly derjava – Japoniia men Qytaidyŋ bügıngı kelbetı – osy mümkındıkterdı tiımdı paidalanudyŋ naǧyz ülgısı. «Özımdıkı ǧana taŋsyq, özgenıkı – qaŋsyq» dep kerı tartpai, aşyq bolu, basqalardyŋ eŋ ozyq jetıstıkterın qabyldai bılu, būl – tabystyŋ kıltı, ärı aşyq zerdenıŋ basty körsetkışterınıŋ bırı. Eger qazaqstandyqtar jer jüzıne üiden şyqpai, terezeden telmırıp otyryp baǧa beretın bolsa, älemde, qūrlyqta, tıptı ırgedegı elderde qandai dauyl soǧyp jatqanyn köre almaidy. Kökjiektıŋ arǧy jaǧynda ne bolyp jatqanyn da bıle almaidy. Tıptı, bırqatar ūstanymdarymyzdy tübegeilı qaita qarauǧa mäjbürleitın syrtqy yqpaldardyŋ baiybyna baryp, tüsıne de almai qalady.II. TAIаU JYLDARDAǦY MINDETTER
Qoǧamdyq sana jaŋǧyrudyŋ negızgı qaǧidalaryn qalyptastyrudy ǧana emes, sonymen bırge, bızdıŋ zaman synaǧyna laiyqty tötep beruımızge qajettı naqty jobalardy jüzege asyruymyzdy da talap etedı. Osyǧan bailanysty, men aldaǧy jyldarda myqtap qolǧa alu qajet bolatyn bırneşe jobany ūsynamyn. Bırınşıden, qazaq tılın bırtındep latyn älıpbiıne köşıru jūmystaryn bastauymyz kerek. Bız būl mäselege neǧūrlym däiektılık qajettıgın tereŋ tüsınıp, baiyppen qarap kelemız jäne oǧan kırısuge Täuelsızdık alǧannan berı mūqiiat daiyndaldyq. Qazaq tılınıŋ älıpbiı tym tereŋnen tamyr tartatynyn bılesızder. VI-VII ǧasyrlar – erte orta ǧasyr kezeŋı. Būl uaqytta Euraziia qūrlyǧynda ǧylymǧa «Orhon-Enisei jazulary» degen ataumen tanylǧan köne türkılerdıŋ runikalyq jazuy paida bolyp, qoldanyldy. Būl adamzat tarihyndaǧy eŋ köne älıpbilerdıŋ bırı retınde belgılı. V-XV ǧasyrlarda türkı tılı Euraziia qūrlyǧynyŋ asa auqymdy bölıgınde ūltaralyq qatynas tılı boldy. Mäselen, Altyn Ordanyŋ bükıl resmi qūjattary men halyqaralyq hat-habarlary negızınen ortaǧasyrlyq türkı tılınde jazylyp keldı. Halqymyz İslam dının qabyldaǧan soŋ runikalyq jazular bırtındep ysyrylyp, arab tılı men arab älıpbiı tarala bastady. H ǧasyrdan HH ǧasyrǧa deiın, 900 jyl boiy Qazaqstan aumaǧynda arab älıpbiı qoldanyldy. 1929 jylǧy 7 tamyzda KSRO Ortalyq Atqaru Komitetı men KSRO Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ Prezidiumy latyndandyrylǧan jaŋa älıpbi – «Bırtūtas türkı alfavitın» engızu turaly qauly qabyldady. Latyn älıpbiınıŋ negızınde jasalǧan jazu ülgısı 1929 jyldan 1940 jylǧa deiın qoldanylyp, keiın kirillisaǧa auystyryldy. 1940 jylǧy 13 qaraşada «Qazaq jazuyn latyndandyrylǧan älıpbiden orys grafikasy negızındegı jaŋa älıpbige köşıru turaly» zaŋ qabyldandy. Osylaişa, qazaq tılınıŋ älıpbiın özgertu tarihy negızınen naqty saiasi sebeptermen aiqyndalyp keldı. Men 2012 jylǧy jeltoqsan aiynda jariia etken «Qazaqstan-2050» Strategiiasynda «2025 jyldan bastap latyn älıpbiıne köşuge kırısuımız kerektıgın» mälımdedım. Būl – sol kezden barlyq salalarda bız latyn qarpıne köşudı bastaimyz degen söz. Iаǧni, 2025 jylǧa qarai ıs qaǧazdaryn, merzımdı baspasözdı, oqulyqtardy, bärın de latyn älıpbiımen basyp şyǧara bastauǧa tiıspız. Ol kezeŋ de taiap qaldy, sondyqtan bız uaqyt ūttyrmai, būl jūmysty osy bastan qolǧa aluymyz kerek. Bız osynau auqymdy jūmysty bastauǧa qajettı daiyndyq jūmystaryna qazırden kırısemız. Ükımet qazaq tılın latyn älıpbiıne köşırudıŋ naqty kestesın jasauy kerek. Latynşaǧa köşudıŋ tereŋ logikasy bar. Būl qazırgı zamanǧy tehnologiialyq ortanyŋ, kommunikasiianyŋ, sondai-aq, HHI ǧasyrdaǧy ǧylymi jäne bılım beru prosesınıŋ erekşelıkterıne bailanysty. Mektep qabyrǧasynda balalarymyz aǧylşyn tılın oqyp, latyn ärıpterın onsyz da üirenıp jatyr. Sondyqtan, jas buyn üşın eşqandai qiyndyq, kedergıler bolmaq emes. 2017 jyldyŋ aiaǧyna deiın ǧalymdardyŋ kömegımen, barşa qoǧam ökılderımen aqyldasa otyryp, qazaq älıpbiınıŋ jaŋa grafikadaǧy bıryŋǧai standartty nūsqasyn qabyldau kerek. 2018 jyldan bastap jaŋa älıpbidı üiretetın mamandardy jäne orta mektepterge arnalǧan oqulyqtardy daiyndauǧa kırısuımız qajet. Aldaǧy 2 jylda ūiymdastyru jäne ädıstemelık jūmystar jürgızıluge tiıs. Ärine, jaŋa älıpbige beiımdelu kezeŋınde belgılı bır uaqyt kirillisa alfavitı de qoldanyla tūrady. Ekınşıden, qoǧamdyq jäne gumanitarlyq ǧylymdar boiynşa «Jaŋa gumanitarlyq bılım. Qazaq tılındegı 100 jaŋa oqulyq» jobasyn qolǧa alamyz. Onyŋ mänı mynada: 1. Bız tarih, saiasattanu, äleumettanu, filosofiia, psihologiia, mädeniettanu jäne filologiia ǧylymdary boiynşa studentterge tolyqqandy bılım beruge qajettı barlyq jaǧdaidy jasauǧa tiıspız. Gumanitarlyq ziialy qauym ökılderı elımızdıŋ joǧary oqu oryndaryndaǧy gumanitarlyq kafedralardy qaita qalpyna keltıru arqyly memlekettıŋ qoldauyna ie bolady. Bızge injenerler men därıgerler ǧana emes, qazırgı zamandy jäne bolaşaqty tereŋ tüsıne alatyn bılımdı adamdar da auadai qajet. 2. Bız aldaǧy bırneşe jylda gumanitarlyq bılımnıŋ barlyq baǧyttary boiynşa älemdegı eŋ jaqsy 100 oqulyqty ärtürlı tılderden qazaq tılıne audaryp, jastarǧa dünie jüzındegı taŋdauly ülgılerdıŋ negızınde bılım aluǧa mümkındık jasaimyz. 2018-2019 oqu jylynyŋ özınde studentterdı osy oqulyqtarmen oqyta bastauǧa tiıspız. 3. Ol üşın qazırgı audarmamen ainalysatyn qūrylymdar negızınde memlekettık emes Ūlttyq audarma biurosyn qūru kerek. Ol Ükımettıŋ tapsyrysy boiynşa 2017 jyldyŋ jazynan tiıstı jūmystarǧa kırıse bergenı jön. Būl baǧdarlama arqyly nege qol jetkızemız? Eŋ aldymen, jüz myŋdaǧan studentke jaŋa sapalyq deŋgeide bılım bere bastaimyz. Būl – bılım salasyndaǧy jahandyq bäsekege neǧūrlym beiımdelgen mamandardy daiarlau degen söz. Oǧan qosa, jaŋa mamandar aşyqtyq, pragmatizm men bäsekelık qabılet siiaqty sanany jaŋǧyrtudyŋ negızgı qaǧidalaryn qoǧamda ornyqtyratyn basty küşke ainalady. Osylaişa, bolaşaqtyŋ negızı bılım ordalarynyŋ auditoriialarynda qalanady. Bızdıŋ äleumettık jäne gumanitarlyq bılımımız ūzaq jyldar boiy bır ǧana ılımnıŋ aiasynda şektelıp, düniege bır ǧana közqaraspen qarauǧa mäjbür boldyq. Älemnıŋ üzdık 100 oqulyǧynyŋ qazaq tılınde şyǧuy 5-6 jyldan keiın-aq jemısın bere bastaidy. Sol sebeptı, uaqyt ūttyrmai, eŋ zamanaui, taŋdauly ülgılerdı alyp, olardyŋ qazaq tılındegı audarmasyn jasauymyz kerek. Būl – memlekettıŋ mındetı. Ükımet mūny audarmaşy mamandarmen qamtamasyz etu, avtorlyq qūqyq, oqu-ädıstemelık baǧdarlamalar men professorlyq-oqytuşylyq qūramdy belgıleu siiaqty jaittardy eskere otyryp, keşendı türde şeşuı kerek. Üşınşıden, Qazaq «Tuǧan jerge tuyŋdy tık» dep beker aitpaǧan. Patriotizm kındık qanyŋ tamǧan jerıŋe, ösken auylyŋa, qalaŋ men öŋırıŋe, iaǧni tuǧan jerıŋe degen süiıspenşılıkten bastalady. Sol sebeptı, men «Tuǧan jer» baǧdarlamasyn qolǧa aludy ūsynamyn. Onyŋ auqymy ızınşe op-oŋai keŋeiıp, «Tuǧan elge» ūlasady. Mäselen, «Auylym – änım» atty ändı aitqanda, «Tuǧan jerın süie almaǧan, süie alar ma tuǧan elın» dep şyrqaityn edık qoi. Bajailap qarasaq, būl – maǧynasy öte tereŋ sözder. Baǧdarlama nege «Tuǧan jer» dep atalady? Adam balasy – şeksız zerdenıŋ ǧana emes, ǧajaiyp sezımnıŋ iesı. Tuǧan jer – ärkımnıŋ şyr etıp jerge tüsken, bauyrynda eŋbektep, qaz basqan qasiettı mekenı, talai jannyŋ ömır-baqi tūratyn ölkesı. Ony qaida jürse de jüregınıŋ tübınde äldilep ötpeitın jan balasy bolmaidy. Tuǧan jerge, onyŋ mädenietı men salt-dästürlerıne airyqşa ıŋkärlıkpen atsalysu – şynaiy patriotizmnıŋ maŋyzdy körınısterınıŋ bırı. Būl kez kelgen halyqty änşeiın bırıge salǧan qauym emes, şyn mänındegı ūlt etetın mädeni- genetikalyq kodynyŋ negızı. Bızdıŋ babalarymyz ǧasyrlar boiy ūşqan qūstyŋ qanaty talyp, jügırgen aŋnyŋ tūiaǧy tozatyn ūlan-ǧaiyr aumaqty ǧana qorǧaǧan joq. Olar ūlttyŋ bolaşaǧyn, keler ūrpaǧyn, bızdı qorǧady. San taraptan sūqtanǧan jat jūrtqa Atamekennıŋ qarys qadamyn da bermei, ūrpaǧyna miras ettı. Tuǧan jerge degen süiıspenşılık nenı bıldıredı, jalpy, baǧdarlamanyŋ mänı nede? Bırınşı, būl bılım beru salasynda auqymdy ölketanu jūmystaryn jürgızudı, ekologiiany jaqsartuǧa jäne eldı mekenderdı abattandyruǧa basa män berudı, jergılıktı deŋgeidegı tarihi eskertkışter men mädeni nysandardy qalpyna keltırudı közdeidı. Patriotizmnıŋ eŋ jaqsy ülgısı orta mektepte tuǧan jerdıŋ tarihyn oqudan körınıs tapsa igı. Tuǧan jerdıŋ ärbır saiy men qyrqasy, tauy men özenı tarihtan syr şertedı. Ärbır jer atauynyŋ törkını turaly talai-talai aŋyzdar men äŋgımeler bar. Ärbır ölkenıŋ halqyna suyqta pana, ystyqta saia bolǧan, esımderı el esınde saqtalǧan bırtuar perzentterı bar. Osynyŋ bärın jas ūrpaq bılıp ösuge tiıs. Ekınşı, basqa aimaqtarǧa köşıp ketse de tuǧan jerlerın ūmytpai, oǧan qamqorlyq jasaǧysy kelgen käsıpkerlerdı, şeneunıkterdı, ziialy qauym ökılderı men jastardy ūiymdastyryp, qoldau kerek. Būl – qalypty jäne şynaiy patriottyq sezım, ol ärkımde boluy mümkın. Oǧan tyiym salmai, kerısınşe, yntalandyru kerek. Üşınşı, jergılıktı bilık «Tuǧan jer» baǧdarlamasyn jinaqylyqpen jäne jüielılıkpen qolǧa aluǧa tiıs. Būl jūmysty öz betımen jıberuge bolmaidy, mūqiiat oilastyryp, halyqqa dūrys tüsındıru qajet. Tuǧan jerıne kömek jasaǧan jandardy qoldap-qūrmetteudıŋ türlı joldaryn tabu kerek. Būl jerde de köp jūmys bar. Osy arqyly qalalardy kögaldandyruǧa, mektepterdı kompiuterlendıruge, jergılıktı joǧary oqu oryndaryna demeuşılık jasauǧa, muzeiler men galereialar qoryn baiyta tüsuge bolady. Qysqaşa aitqanda, «Tuǧan jer» baǧdarlamasy jalpyūlttyq patriotizmnıŋ naǧyz özegıne ainalady. Tuǧan jerge degen süiıspenşılık Tuǧan elge – Qazaqstanǧa degen patriottyq sezımge ūlasady. Törtınşıden, jergılıktı nysandar men eldı mekenderge baǧyttalǧan «Tuǧan jer» baǧdarlamasynan bölek, bız halyqtyŋ sanasyna odan da maŋyzdyraq – jalpyūlttyq qasiettı oryndar ūǧymyn sıŋıruımız kerek. Ol üşın «Qazaqstanyŋ qasiettı ruhani qūndylyqtary» nemese «Qazaqstannyŋ kielı jerlerınıŋ geografiiasy» jobasy kerek. Ärbır halyqtyŋ, ärbır örkeniettıŋ barşaǧa ortaq qasiettı jerlerı bolady, ony sol halyqtyŋ ärbır azamaty bıledı. Būl – ruhani dästürdıŋ basty negızderınıŋ bırı. Bız – ūlan-ǧaiyr jerı men asa bai ruhani tarihy bar elmız. Ūly Dalanyŋ köz jetkızgısız keŋ-baitaq aumaǧy tarihta türlı röl atqarǧan. Bıraq, osynau ruhani geografiialyq beldeudı meken etken halyqtyŋ tonnyŋ ışkı bauyndai bailanysy eşqaşan üzılmegen. Bız tarihymyzda osynau körkem, ruhani, qasterlı jerlerımızdıŋ bırtūtas jelısın būryn-soŋdy jasaǧan emespız. Mäsele elımızdegı eskertkışterdı, ǧimarattar men köne qalalardy qalpyna keltırude tūrǧan joq. İdeianyŋ tüpkı törkını Ūlytau törındegı jädıgerler keşenın, Qoja Ahmet Iаsaui mavzoleiın, Tarazdyŋ ejelgı eskertkışterın, Beket ata kesenesın, Altaidaǧy köne qorymdar men Jetısudyŋ kielı mekenderın jäne basqa da jerlerdı özara sabaqtastyra otyryp, ūlt jadynda bırtūtas keşen retınde ornyqtyrudy meŋzeidı. Mūnyŋ bärı tūtasa kelgende halqymyzdyŋ ūlttyq bıregeilıgınıŋ myzǧymas negızın qūraidy. Bız jat ideologiialardyŋ äserı turaly aitqanda, olardyŋ artynda basqa halyqtardyŋ belgılı bır qūndylyqtary men mädeni simvoldary tūrǧanyn este ūstauymyz kerek. Tiısınşe, olarǧa özımızdıŋ ūlttyq qūndylyqtarymyz arqyly ǧana tötep bere alamyz. Qazaqstannyŋ qasiettı jerlerınıŋ mädeni-geografiialyq beldeuı – neşe ǧasyr ötse de bızdı kez kelgen ruhani jūtaŋdyqtan saqtap, aman alyp şyǧatyn simvoldyq qalqanymyz ärı ūlttyq maqtanyşymyzdyŋ qainar būlaǧy. Ol – ūlttyq bıregeilık negızderınıŋ basty elementterınıŋ bırı. Sondyqtan, myŋjyldyq tarihymyzda bız alǧaş ret osyndai auqymdy jobany jasap, jüzege asyruǧa tiıspız. Biyl Ükımet jūrtşylyqpen aqyldasa otyryp, jobany äzırleuı kerek. Onda üş mäsele qamtylǧany jön. Naqtyraq aitqanda: 1. Atalǧan «Mädeni-geografiialyq beldeudıŋ» rölı men oǧan enetın oryndar turaly ärbır qazaqstandyq bıluı üşın oqu-aǧartu daiyndyǧyn jürgızu qajet. 2. BAQ osydan tuyndaityn ūlttyq aqparattyq jobalarmen jüielı türde, myqtap ainalysuy kerek. 3. Işkı jäne syrtqy mädeni turizm halqymyzdyŋ osy qasterlı mūralaryna süienuge tiıs. Mädeni maŋyzdylyǧy tūrǧysynan bızdıŋ Türkıstan nemese Altai – ūlttyq nemese qūrlyqtyq qana emes, jahandyq auqymdaǧy qūndylyqtar. Besınşıden, zamanaui älemdegı bäsekelık qabılet – mädeniettıŋ de bäsekelık qabıletı degen söz. AQŞ-tyŋ «qyrǧi-qabaq soǧys» kezındegı tabysynyŋ qomaqty bölıgı Gollivudtyŋ enşısınde. Bız HHI ǧasyrdyŋ jahandyq kartasynda eşkımge ūqsamaityn, derbes orny bar ūlt bolamyz desek, «Jahandaǧy zamanaui qazaqstandyq mädeniet» jobasyn ıske asyruǧa tiıspız. Älem bızdı qara altynmen nemese syrtqy saiasattaǧy ırı bastamalarymyzben ǧana emes, mädeni jetıstıkterımızben de tanuy kerek. Būl joba nenı közdeidı? Bırınşı, otandyq mädeniet BŪŪ-nyŋ alty tılı – aǧylşyn, orys, qytai, ispan, arab jäne fransuz tılderınde söileuı üşın maqsatty ūstanym boluy şart. Ekınşı, ol bügıngı qazaqstandyqtar jasaǧan jäne jasap jatqan zamanaui mädeniet boluǧa tiıs. Üşınşı, mädeni qazynalarymyzdy älem jūrtşylyǧyna tanystyrudyŋ müldem jaŋa täsılderın oilastyru kerek. Mädeni önımderımız tek kıtap türınde emes, ärtürlı multimedialyq täsıldermen de şyqqany abzal. Törtınşı, būǧan auqymdy memlekettık qoldau jasaluy qajet. Syrtqy ıster, Mädeniet jäne sport, Aqparat jäne kommunikasiialar ministrlıkterı jüielı türde, qoian-qoltyq jūmys ısteuı kerek. Besınşı, būl jūmysta şyǧarmaşylyq ziialy qauym, onyŋ ışınde Jazuşylar odaǧy men Ǧylym akademiiasy, universitetter men qoǧamdyq ūiymdar ülken röl atqaruǧa tiıs. Bız zamanaui mädenietımızdıŋ qandai ökılderı älemdık arenaǧa jol tartuy kerektıgın anyqtap aluymyz kerek. Ūlttyq mädenietımızdıŋ ozyq ülgılerın ırıktep alǧannan keiın şetelderde olardy tanystyru räsımderın ötkızemız. 2017 jyl jer jüzıne mädeniet salasyndaǧy qai jetıstıkterımızdı körsete alatynymyzdy aiqyndap alu tūrǧysynan şeşuşı jyl bolmaq. Sodan soŋ bıregei baǧdarlamany 5-7 jylda tyŋǧylyqty jüzege asyramyz. Osylaişa, myŋ jyldyq tarihymyzda töl mädenietımız tūŋǧyş ret älemnıŋ barlyq qūrlyqtaryna jol tartyp, basty tılderınde söileitın bolady. Altynşydan, ūlt maqtanyşy bızdıŋ būrynǧy ötken batyr babalarymyz, danagöi bilerımız ben jyraularymyz ǧana bolmauǧa tiıs. Men bügıngı zamandastarymyzdyŋ jetıstıkterınıŋ tarihyna da nazar audarudy ūsynamyn. Būl ideiany «Qazaqstandaǧy 100 jaŋa esım» jobasy arqyly ıske asyrǧan jön. Elımızdıŋ Täuelsızdık jylnamasy jazyla bastaǧanyna nebärı 25 jyl boldy. Būl – tarih tūrǧysynan qas qaǧym sät desek te, elımız üşın ǧasyrǧa bergısız kezeŋ. Ärine, jasalǧan jūmystardyŋ maŋyzy men auqymyna eşbır kümän joq. Degenmen, osy qyruar ıstı atqarǧan, el damuyna zor üles qosqan azamattardyŋ özderı men olardyŋ tabysqa jetu tarihy ädette qūrǧaq faktıler men sifrlardyŋ tasasynda qalyp qoiady. Şyn mänınde, Qazaqstannyŋ ärbır jetıstıgınıŋ artynda aluan türlı taǧdyrlar tūr. «Qazaqstandaǧy 100 jaŋa esım» jobasy – Täuelsızdık jyldarynda tabysqa jetken, elımızdıŋ är öŋırınde tūratyn türlı jastaǧy, san aluan etnos ökılderınıŋ tarihy. Jobada naqty adamdardyŋ naqty taǧdyrlary men ömırbaiandary arqyly bügıngı, zamanaui Qazaqstannyŋ kelbetı körınıs tabady. Bız «Janyŋda jür jaqsy adam» degen sözdıŋ baiybyna bara bermeimız. Şyn mänınde, Täuelsızdık däuırınde özınıŋ eŋbegımen, bılımımen, önerımen ozyp şyqqan qanşama zamandastarymyz bar. Olardyŋ jürıp ötken joldary – kez kelgen statistikadan artyq körsetkış. Sondyqtan, olardy televiziialyq derektı tuyndylardyŋ keiıpkerıne ainaldyruymyz kerek. Jastar ömırge şynaiy közben qarap, öz taǧdyrlaryna özderı ielık ete alatyn azamattar boluy üşın olarǧa ülgı ūsynuymyz kerek. Qazırgı mediamädeniettı suyryla söileitın «şeşender» emes, ömırdıŋ özınen alynǧan şynaiy oqiǧalar qalyptastyrady. Mūndai oqiǧalardy körsetu būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ basty nysanasyna ainaluǧa tiıs. Būl joba üş mäselenı şeşuge baǧyttalǧany jön. 1. Aqylymen, qolymen, darynymen zamanaui Qazaqstandy jasap jatqan naqty adamdardy qoǧamǧa tanytu. 2. Olarǧa aqparattyq qoldau jasap, tanymal etudıŋ jaŋa multimedialyq alaŋyn qalyptastyru. 3. «100 jaŋa esım» jobasynyŋ öŋırlık nūsqasyn jasau. El-jūrt ūltymyzdyŋ altyn qoryna enetın tūlǧalardy bıluge tiıs.QORYTYNDY
Memleket pen ūlt qūryştan qūiylyp, qatyp qalǧan dünie emes, ünemı damyp otyratyn tırı aǧza ıspettı. Ol ömır süru üşın zaman aǧymyna sanaly türde beiımdeluge qabılettı boluy kerek. Jaŋa jahandyq ürdıster eşkımnen sūramai, esık qaqpastan bırden törge ozdy. Sondyqtan, zamanǧa säikes jaŋǧyru mındetı barlyq memleketterdıŋ aldynda tūr. Synaptai syrǧyǧan uaqyt eşkımdı kütıp tūrmaidy, jaŋǧyru da tarihtyŋ özı siiaqty jalǧasa beretın prosess. Ekı däuır tüiısken ölıara şaqta Qazaqstanǧa tübegeilı jaŋǧyru jäne jaŋa ideialar arqyly bolaşaǧyn baiandy ete tüsudıŋ teŋdessız tarihi mümkındıgı berılıp otyr. Men barşa qazaqstandyqtar, äsırese, jas ūrpaq jaŋǧyru jönındegı osynau ūsynystardyŋ maŋyzyn tereŋ tüsınedı dep senemın. Jaŋa jaǧdaida jaŋǧyruǧa degen ışkı ūmtylys – bızdıŋ damuymyzdyŋ eŋ basty qaǧidasy. Ömır süru üşın özgere bılu kerek. Oǧan könbegender tarihtyŋ şaŋyna kömılıp qala beredı."Egemen Qazaqstan" gazetı
