QazAqparat - Älemdı şarpyǧan jahandyq daǧdarystyŋ bır salasy «valiuta soǧysy» retınde de sipattalady. Şyndyǧynda dünienıŋ qarjy jüiesıne üstemdık etıp kelgen dollarǧa qarsy «soǧys» soŋǧy bırneşe jyl boiy köptegen memlekettıŋ kün tärtıbınde tūr.
Valiuta sarapşylary dollardyŋ älemdık üstemdıgın sonau jyldary alǧaş ret arab tübegınde aǧytylǧan mūnaidyŋ älemdık naryqqa şyǧuymen bailanystyrady. AQŞ-tyŋ alpauyt kompaniialary arab mūnaiyn älemdık naryqqa şyǧaru üşın onyŋ barrelın dollarmen satudy ūsynypty-mys. Sodan bastap «kök qaǧazdyŋ» älemdı jaulap alu missiiasy bastalǧan. Ärine mūny terıske şyǧara almaitynymyz da bar. Öitkenı mūnai älı künge dollarmen satylady. «Qara altyn» baǧasy qūldyrasa, ūlttyq valiutadan da degbır ketetını sol, bır jaǧynan.
Jalpy dollarsyzdandyru - ekonomikaǧa dollardyŋ qatysuyn şektep, ūlttyq valiutaǧa basymdyq beru. Būl Qazaqstan Ükımetınıŋ de, Ūlttyq bankınıŋ de bırneşe jyl boiy nysanaly türde atqaryp kele jatqan jūmysy. Ärine, naryqtyŋ aşyqtyǧy, şeteldık investisiia, halyqaralyq sauda mäselesı būl jūmysty qiyndata tüsetını anyq. Degenmen sol sūraq - Qazaqstandaǧy qarjy naryǧynyŋ negızgı retteuşısı bolyp tabylatyn Ūlttyq bank ūlttyq valiuta üşın ne ıstep jatyr? El ekonomikasyn «kök qaǧazdan» tazartyp, dollarǧa täueldılıkten qūtyla alamyz ba? Onyŋ qandai joldary bar? Jauap ızdep körelık.
«Teŋge - dollar» degende Ūlttyq banktıŋ eŋ bırınşı atqaratyn şaruasy - dollarsyzdandyru. Teŋgedegı tūraqtylyqtyŋ bır faktory, rettegış qūral, şeteldık valiutany el aumaǧynda qoldanystan şyǧaru maqsatynda jürgızıletın şaralar, iaǧni, osy dedollarizasiia. Al ekonomikany dollarsyzdandyru üşın eŋ aldymen eldıŋ sanasyn dollarsyzdandyru qajet. Jūrt «teŋgenıŋ tılınde» söileuı kerek. Qarapaiym halyqtyŋ «teŋge tılımen» söileuı üşın eltūtqalarynyŋ esep-qisaby teŋgemen tügendeluı tiıs. Mūny Ūlttyq banktıŋ töraǧasy Daniiar Aqyşev eskertken edı. Memlekettık organdardyŋ mälımdemelerı men aqparattarynda şeteldık valiutadaǧy ekvivalentterdı paidalanuǧa tyiym salu turaly söz qozǧaǧan. Olimpiada jüldegerlerıne berıletın aqşalai syilyqty da teŋgemen belgıleu kerektıgın, būnyŋ sanadan dollardy şyǧaruǧa septıgı zor ekenın aitqan-dy. Teŋgege senım sonda artady. Bıraq aituyn aitty-au, eleu, eskeru jaǧy baiaǧy jartas qalpy.
Soŋǧy 18 jyldan bergı eŋ tömengı infliasiia 2013 jyly tırkelıptı. Dollardyŋ dümpuı bolǧan 2015 jyly äjeptäuır ösken. Biylǧy qaŋtar-aqpanda 7,6 % qūraǧan. Mamandar biyl jyldyq infliasiia osy deŋgeide saqtalyp, 8 paiyzdan aspaidy dep otyr.
Al dollarmen nesie bermeu siiaqty şaralar - äkımşılık sipattaǧy şaralar. Olar sözsız kömektesedı. Öitkenı halyqtyŋ basqa, valiutany qoldanuyna alǧyşarttar osylai qalyptasady. Äkımşılık tyiym bolsa, alǧyşart qalyptaspaidy degen söz. Demek qazır Qazaqstan ekonomikasyn dollarsyzdandyruǧa barlyq mümkındık jasalǧan. Valiuta baǧamy erkın ainalymda, qataŋ nesielık saiasat jürgızılıp jatyr. Eŋ bastysy, Ükımet Bas bankke erkındık berıp, tızgındı özıne ūstatty. Sarapşynyŋ sözıne sensek, mūndai mümkındık barda infliasiiamen kürestı sättı jürgızuge bolady. İnfliasiiamen küres jaqsy jürgızılse, dollarsyzdandyru şaralary bırtındep özı-aq alǧa basady.
Būl bügıngı tırlık. Bastauyna keleiıkşı. Bızdıŋ ekonomikamyzǧa nege dollar dendep enıp alǧan? Sarapşynyŋ sözın eskerıp, qalyptasqan jaǧdaidy saralai kele bır-aq jauap taptyq. Valiutalyq saiasat o bastan jauapty jürgızılmegen. Ūlttyq valiutaǧa köşken kezden-aq aqşa-nesie saiasatyna bekem bolǧanda bügıngı saldar mūndai bolmas edı. Valerii Polhovskii TMD-nyŋ barlyq elderı osy küidı keşıp otyrǧanyn, būrynǧy KSRO aumaǧynda «kök qaǧazdyŋ» qaupın alystan aŋdap, valiuta saiasatyn jauapty jürgızgen Resei men Pribaltika elderı ǧana ekenın aitady. Osynyŋ arqasynda Reseide ara-tūra bolǧan tūraqsyzdyq pen 1998 jylǧy defolt kezınde de rublge degen senımge selkeu tüsken joq, şarua şatqaiaqtamady deidı.
Endı saldarmen küresıp otyrǧan bızdıŋ elge ne ıstemek kerek?
Ūlttyq valiutanyŋ salmaǧyn bırtındep, jan-jaqty arttyra beru ǧana qalady. Sonda bügınge deiın dollarsyzdandyru aiasynda qolǧa alynǧan negızgı jūmys infliasiia men nesie saiasaty töŋıregınde örbıp otyr. Jūrttyŋ sanasyn dollarsyzdandyru da bırtındep jasaluda. Būl ärine derbes ekonomikalyq saiasat jürgızetın egemen el üşın azdyq etedı. Bırqatar elder bolaşaqta AQŞ valiutasyna bailanysty tuyndaityn problemalardyŋ aldyn aluǧa tyrysyp jatyr. Mäselen, Resei dollarlyq aktivterge salynatyn salymdy qysqartyp, altynǧa basymdyq berdı. Būl arada banktegı depozit qana emes, jinaqtauşy mehanizmderdıŋ basqa tarmaqtary - qazynalyq qorlar, qūndy qaǧazdar ūlttyq valiutamen qūiyluy qajet. Bızde ırı kompaniialar men memlekettık ırı qorlar syrtqy saudadaǧy kelısımder üşın de kapitaldy dollarmen saqtauǧa mäjbür. Būǧan Ūlttyq bank qanşa qūralyn ıske qossa da pärmenı jürmeidı. Sebebı ışkı saudada teŋgemen esep aiyryssaq ta, syrtqy sektordaǧy alys-berıs «kök qaǧazben» jasalady. Demek ekonomikany dollardyŋ dauylynan tolyqtai qorǧauǧa därmen joq degen söz.
Osy oraida Elbasynyŋ özı ekonomikany dollardyŋ yqpalynan şyǧaru üşın balama valiuta qajettıgın aitqan bolatyn. Bäzbıreuler sonyŋ bır tetıgı retınde Euraziialyq ekonomikalyq odaqqa ortaq valiuta engızudı ūsyndy. Sarapşymyz Valerii Polhovskii bolsa, būnyŋ ekıūdai, asyǧuǧa bolmaityn mäsele ekenın aitady. Sebebı odaq elderınde şikızat eksportyna täueldılık joǧary. Sol sebeptı de är memlekettıŋ öz valiutasy bolǧany tiımdı. Jan qysylyp, mūryn ūşyna kelgende ärkım öz valiutasyn devalvasiiaǧa ūşyratyp, biudjet şyǧynyn qysqartyp, äleumettık şielenısterdıŋ aldyn alady. Al ortaq valiuta engızu üşın odaqqa müşe memleketterdıŋ bäsekege qabılettılıgı bır-bırıne jeteqabyl boluy kerek. Bäsekege qabılettılıgınde aitarlyqtai aiyrmaşylyq bolsa, älsız eldıŋ salyq salu bazasy, biudjet tabysy tömendeidı, qaryzdanady. Saldarynan ekonomikalyq-äleumettık ahual uşyǧady. Būny künı bügın Euroodaq ta däleldep otyr.
Endı atqarylǧan naqty ısterge keleiık. Auqymdy jospardyŋ alǧaşqy satysy -teŋgenıŋ qoldanystaǧy salmaǧyn arttyru. Tapsyrma alǧan boida ıske kırısken bankirler bırden osydan bastady. Satylymǧa şyǧarǧan kez kelgen mülık (jer telımı, üi, päter, avtokölık) qūnyn dollarmen körsetuge, şeteldık valiutamen nesie beruge tyiym salyndy. Teŋgemen aşylǧan depozitterdıŋ paiyzdyq mölşerlemesın 9%-dan 14%-ǧa deiın köterdı. Al şeteldık valiutalarmen aşylǧan depozitterdıŋ paiyzdyq mölşerlemesı 4,5%-dan 2%-ǧa deiın tüstı. Sebebı teŋgemen saqtalatyn qūraldardyŋ tabystylyǧy joǧary boluy tiıs. Sondai-aq ūlttyq valiutamen aşylǧan depozitterdegı kepıldendırıletın soma mölşerın arttyrdy. Qazır memleket bank bankrottyqqa ūşyraǧan jaǧdaida salymşylarǧa 5 mln teŋgeden 10 mln teŋgege deiıngı somany qaitarady. Iаǧni, adamdarǧa kapitalyn şeteldık valiutamen emes, töl teŋgemen saqtau tiımdı boluy kerek. Osy şaralardyŋ nätijesınde teŋgemen aşylǧan depozitter kölemı artty. Būl sözımızdı jaqynda bas bankir Daniiar Aqyşev däiektedı. Biylǧy qaŋtar-aqpan ailarynda teŋgemen saqtalatyn depozitterdıŋ jalpy kölemı 0,3 paiyzǧa ösıp, şeteldık valiutanyŋ depozitterı 11,5 paiyzǧa azaiǧan.Būdan bölek, teŋgenı erkın ainalymǧa jıbergennen keiın teŋgemen depozit aşqan salymşylarǧa valiuta baǧamynyŋ aiyrmasyn öteu mehanizmı äzırlendı. Būl sanatqa ekınşı deŋgeilı bankterde 2015 jyldyŋ 18 tamyzyna deiın aşylǧan jäne şotta qalǧan somasy 1 mln teŋgeden asatyn depozitter ılıktı. Şarty boiynşa är salymşy depozittı qaita resımdegennen keiın kemı bır jyl tiıspei, bankte saqtauǧa mındettelgen edı. Künı bügınge deiın atqarylǧan bar şaruanyŋ bas-aiaǧy osy. Būl ekonomikany «kök qaǧazdyŋ» qūrsauynan şyǧaruǧa jetkılıktı me? Būǧan bız emes käsıbi sarapşy baǧa bersın. Halyqaralyq Forex Club kompaniialar tobynyŋ sarapşysy Valerii Polhovskii: «Atqarylyp jatqan būl şaralardyŋ barlyǧy halyqtyŋ ūlttyq valiutaǧa degen senımın küşeitu şaralary. Eger teŋgege senım bolmasa, ekonomikany dollarsyzdandyrudan tük şyqpaidy. Ekonomikalyq agentter senımdı, balama valiuta ızdei bastaidy. Öitkenı kez kelgen ekonomikalyq jüiege barlyq talap pen sūranysqa jauap bere alatyn valiuta kerek. Dollarsyzdandyrumen küresu üşın teŋgege senımdı küşeitu qajet. Būny qalai jasau kerek? Eŋ qarapaiym täsılı - infliasiia. Ekonomikalyq jüiedegı infliasiia prosesı baqylauda bolsa aqşa bırlıgı özınıŋ barlyq funksiiasyn atqara bastaidy. Ol qūnnyŋ ölşemı, ainalym qūraly, jinaqtau qūraly bolady. Ekonomikada infliasiia joǧary bolǧanda aqşa būl rölderdı atqara almaidy. Sondyqtan bırınşı infliasiiamen küresu kerek. Qazır Ūlttyq bank teŋgege basymdyq berıp, ainalymdaǧy salmaǧyn arttyru saiasatyna köşkenın eskersek, būl däl osy mäselenı şeşe alady. Eger retteuşı infliasiiany rettep, tömen deŋgeide ūstai alatynyn körsetse, bırtındep teŋgege degen senım küşeiedı» - deidı. İnfliasiia - azyq-tülık pen körsetıletın qyzmetter qūnynyŋ qymbattauy. Iаǧni qymbatşylyq. Sol sebeptı eldegı baǧany bır qalypta ūstau maŋyzdy. Obaly neşık, Ükımettıŋ jaǧy talmai aityp jatatyny osy. Prezidenttıŋ özı būl ıstı äkımderge qataŋ tapsyrǧan. Būl tūrǧyda atqaruşy bilık qam-qareketsız emes. Küş salu arqyly jaǧdaidy uşyǧudan aman alyp qalyp otyr. Alaida ekonomikanyŋ jaǧdaiy ūzyn arqan, keŋ tūsauǧa salyp, senımdı otyruǧa mümkındık bermeidı. İnfliasiianyŋ qaterı töngen saiyn tötep beretındei senımdı otyru üşın ışkı naryqtyŋ qajettılıgın tolyqtai özımız öteuımız qajet. Azyq-tülık pen tūrmysqa qajettı tauarlardan bastap otandyq önımnıŋ ülesın arttyru - ışkı infliasiiany baqylauda ūstaudyŋ eŋ bırınşı tetıgı. Köp aqsap jatqanymyzben, bızde būǧan mümkındık jetkılıktı. Sonymen salystyrar bolsaq, soŋǧy jyldary Qazaqstandaǧy infliasiia deŋgeiı baiau ösken. Kestege köz jügırtıŋız
İnfliasiia deŋgeiı
Soŋǧy 18 jyldan bergı eŋ tömengı infliasiia 2013 jyly tırkelıptı. Dollardyŋ dümpuı bolǧan 2015 jyly äjeptäuır ösken. Biylǧy qaŋtar-aqpanda 7,6 % qūraǧan. Mamandar biyl jyldyq infliasiia osy deŋgeide saqtalyp, 8 paiyzdan aspaidy dep otyr.
Al dollarmen nesie bermeu siiaqty şaralar - äkımşılık sipattaǧy şaralar. Olar sözsız kömektesedı. Öitkenı halyqtyŋ basqa, valiutany qoldanuyna alǧyşarttar osylai qalyptasady. Äkımşılık tyiym bolsa, alǧyşart qalyptaspaidy degen söz. Demek qazır Qazaqstan ekonomikasyn dollarsyzdandyruǧa barlyq mümkındık jasalǧan. Valiuta baǧamy erkın ainalymda, qataŋ nesielık saiasat jürgızılıp jatyr. Eŋ bastysy, Ükımet Bas bankke erkındık berıp, tızgındı özıne ūstatty. Sarapşynyŋ sözıne sensek, mūndai mümkındık barda infliasiiamen kürestı sättı jürgızuge bolady. İnfliasiiamen küres jaqsy jürgızılse, dollarsyzdandyru şaralary bırtındep özı-aq alǧa basady.
Būl bügıngı tırlık. Bastauyna keleiıkşı. Bızdıŋ ekonomikamyzǧa nege dollar dendep enıp alǧan? Sarapşynyŋ sözın eskerıp, qalyptasqan jaǧdaidy saralai kele bır-aq jauap taptyq. Valiutalyq saiasat o bastan jauapty jürgızılmegen. Ūlttyq valiutaǧa köşken kezden-aq aqşa-nesie saiasatyna bekem bolǧanda bügıngı saldar mūndai bolmas edı. Valerii Polhovskii TMD-nyŋ barlyq elderı osy küidı keşıp otyrǧanyn, būrynǧy KSRO aumaǧynda «kök qaǧazdyŋ» qaupın alystan aŋdap, valiuta saiasatyn jauapty jürgızgen Resei men Pribaltika elderı ǧana ekenın aitady. Osynyŋ arqasynda Reseide ara-tūra bolǧan tūraqsyzdyq pen 1998 jylǧy defolt kezınde de rublge degen senımge selkeu tüsken joq, şarua şatqaiaqtamady deidı.
Endı saldarmen küresıp otyrǧan bızdıŋ elge ne ıstemek kerek?
Ūlttyq valiutanyŋ salmaǧyn bırtındep, jan-jaqty arttyra beru ǧana qalady. Sonda bügınge deiın dollarsyzdandyru aiasynda qolǧa alynǧan negızgı jūmys infliasiia men nesie saiasaty töŋıregınde örbıp otyr. Jūrttyŋ sanasyn dollarsyzdandyru da bırtındep jasaluda. Būl ärine derbes ekonomikalyq saiasat jürgızetın egemen el üşın azdyq etedı. Bırqatar elder bolaşaqta AQŞ valiutasyna bailanysty tuyndaityn problemalardyŋ aldyn aluǧa tyrysyp jatyr. Mäselen, Resei dollarlyq aktivterge salynatyn salymdy qysqartyp, altynǧa basymdyq berdı. Būl arada banktegı depozit qana emes, jinaqtauşy mehanizmderdıŋ basqa tarmaqtary - qazynalyq qorlar, qūndy qaǧazdar ūlttyq valiutamen qūiyluy qajet. Bızde ırı kompaniialar men memlekettık ırı qorlar syrtqy saudadaǧy kelısımder üşın de kapitaldy dollarmen saqtauǧa mäjbür. Būǧan Ūlttyq bank qanşa qūralyn ıske qossa da pärmenı jürmeidı. Sebebı ışkı saudada teŋgemen esep aiyryssaq ta, syrtqy sektordaǧy alys-berıs «kök qaǧazben» jasalady. Demek ekonomikany dollardyŋ dauylynan tolyqtai qorǧauǧa därmen joq degen söz.
Osy oraida Elbasynyŋ özı ekonomikany dollardyŋ yqpalynan şyǧaru üşın balama valiuta qajettıgın aitqan bolatyn. Bäzbıreuler sonyŋ bır tetıgı retınde Euraziialyq ekonomikalyq odaqqa ortaq valiuta engızudı ūsyndy. Sarapşymyz Valerii Polhovskii bolsa, būnyŋ ekıūdai, asyǧuǧa bolmaityn mäsele ekenın aitady. Sebebı odaq elderınde şikızat eksportyna täueldılık joǧary. Sol sebeptı de är memlekettıŋ öz valiutasy bolǧany tiımdı. Jan qysylyp, mūryn ūşyna kelgende ärkım öz valiutasyn devalvasiiaǧa ūşyratyp, biudjet şyǧynyn qysqartyp, äleumettık şielenısterdıŋ aldyn alady. Al ortaq valiuta engızu üşın odaqqa müşe memleketterdıŋ bäsekege qabılettılıgı bır-bırıne jeteqabyl boluy kerek. Bäsekege qabılettılıgınde aitarlyqtai aiyrmaşylyq bolsa, älsız eldıŋ salyq salu bazasy, biudjet tabysy tömendeidı, qaryzdanady. Saldarynan ekonomikalyq-äleumettık ahual uşyǧady. Būny künı bügın Euroodaq ta däleldep otyr.
Aqbota Küntuǧanqyzy
