Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ ūiymdastyruymen 2021 jyldyŋ 25 mausym künı saǧat 14:00-de filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Älımhan Jünısbektıŋ «Singarmologiia ili neizvestnyi singarmonizm» atty zertteu eŋbegınıŋ tanystyrylymyna arnalǧan onlain formattaǧy döŋgelek üstel öttı dep habarlaidy "Adyrna" ūlttyq portaly.
Ǧylymi apparatymen (fonemalar men allofondar) erekşelenetın fonologiia jaŋsaq tüsınıktıŋ arqasynda barlyq älem tılderınıŋ dybystyq jüiesın taldaudyŋ ämbebap ädısı sanalyp keldı. Zertteu eŋbegı jahandyq eurosentrizmnıŋ qūrsauynda jatyp, fonetika salasynda būryn soŋdy köterılmegen, özgeşe jaŋa tūjyrymdardy köpşılıkke tanystyrdy.
Älemnıŋ türkıtanuşy ǧalymdaryna kıtaptyŋ orys tılındegı nūsqasyn jäne aǧylşyn, türık tılderındegı annotasiiasyn taratu jūmystary būǧan deiın jürgızıldı. Döŋgelek üstel eŋbektıŋ ǧylymi jaŋalyǧyn talqylap, jan-jaqty negızdeu maqsatynda ötkızıldı.
Jiynǧa Noǧai, Batys Sıbır, Europa, Aziia elderınıŋ körnektı türkolog ǧalymdarynan özge Halyqaralyq qazaq tılı qoǧamynyŋ öŋırlerdegı müşelerı jäne şeteldegı ökılderı, äleumettık media jäne BAQ ökılderı qatysty.
Jiyn soŋynda mynadai qarar qabyldandy:
Jiyndy Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ Prezidentı, QR ŪǦA Qoǧamdyq ǧylymdar bölımşesınıŋ Töraǧasy, QR ŪǦA korrespondent müşesı, filol. ǧyl. doktory Erden Qajybek jürgızdı. Ǧalym Älımhan Jünısbek kıtaby turaly alǧysözınde: «Qadırlı ärıptester, būl köpten berı oida jürgen mäsele edı. Bügın endı osyny köpşılıktıŋ aldyna talqyǧa saluǧa täuekel etıp otyrmyz»,- dep bastady.Tılder tuystyq jäne tiptık erekşelıkterıne qarai toptasatyndyǧy belgılı. Morfologiiasy bölek (flektivtı, aggliutinativtı) tılderdıŋ fonetikasyna kelgende bırdei jüielenuı qisynǧa kelmeitındıgı barlyq ǧylymdy oilandyrady. Onlain formattaǧy halyqaralyq jiynǧa Başqūrstanan, Qyrǧyzstannan, Türkiiadan, Hakkasiiadan, Tatarstannan, Chuvaşiiadan, Äzırbaijannan belgılı tılşı ǧalymdar men türkıtanuşylar qatysty. Atap aitqanda Türkiia Tıl Akademiiasynyŋ Prezidentı, Prof., Dr. Gürer Gülsevin myrza Älımhan Jünısbektı arnaiy qūttyqtap, aituly jaŋalyǧy üşın alǧys aitty. Türkologiia institutynyŋ direktory, professor (Qyrǧyzstan) Qadyraly Qoŋqobai, Amerikandyq türkıtanuşylar assosiasiiasynyŋ Prezidentı (AQŞ), Nazarbaev Universitetı «Qazaq tılı jäne türkologiia» kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, professor Iýlai Şämılūly, İzmir universitetınıŋ professory Mūstafa Öner siiaqty belgılı türkıtanuşylar, Iаsaui universitetı Türkologiia institutynyŋ direktory, Prof., Dr. Bülent Bairam, elımızdıŋ jetekşı universitetı Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Anar Salqynbai syndy ǧalymdar da qatysty. Tılşı mamandar būl zertteu eŋbegıne ǧalym Älımhan Jünısbektıŋ qazaq tılıne ǧana qosqan ülesı emes, tūtas türkı älemı üşın jaŋalyq dep baǧa berdı.
Ǧylymi apparatymen (fonemalar men allofondar) erekşelenetın fonologiia jaŋsaq tüsınıktıŋ arqasynda barlyq älem tılderınıŋ dybystyq jüiesın taldaudyŋ ämbebap ädısı sanalyp keldı. Zertteu eŋbegı jahandyq eurosentrizmnıŋ qūrsauynda jatyp, fonetika salasynda būryn soŋdy köterılmegen, özgeşe jaŋa tūjyrymdardy köpşılıkke tanystyrdy.
Türkı tılderı eurosentrizmnen arylyp, türkısentrizmge bet būruy tiıs. Tipı bölek tılderdıŋ dybys jüiesınde de aiyrmaşylyqtar bolady. Älekeŋnıŋ būl zertteuı osynyŋ tüiının şeşıp otyr. Jalpy būl zertteu eŋbegı türkologiiada ǧana emes, jalpy tıl bılımınde ülken jaŋalyq bolyp otyr. Mūny qazaq ǧalymy Älımhan Jünısbek aşyp otyrǧany maqtanyş. Singarmologiia – qazaq tılınıŋ (türkı tılderınıŋ) dybystyq qūramy men dybystardyŋ qyzmetın zertteitın türkologiianyŋ salasy. Osylaişa qazaq tılınıŋ zamanaui teoretikalyq fonetikasy eurosentrizm tüpkılıktı şeşpegen qazaq (türkı) tılınıŋ fonetika mäselelerınıŋ tüiının tüiındep, singarmologiialyq taldau arqyly fonetikanyŋ tolyq beinesın jasauǧa qol jetkıze alady.
Älemnıŋ türkıtanuşy ǧalymdaryna kıtaptyŋ orys tılındegı nūsqasyn jäne aǧylşyn, türık tılderındegı annotasiiasyn taratu jūmystary būǧan deiın jürgızıldı. Döŋgelek üstel eŋbektıŋ ǧylymi jaŋalyǧyn talqylap, jan-jaqty negızdeu maqsatynda ötkızıldı.
Jiynǧa Noǧai, Batys Sıbır, Europa, Aziia elderınıŋ körnektı türkolog ǧalymdarynan özge Halyqaralyq qazaq tılı qoǧamynyŋ öŋırlerdegı müşelerı jäne şeteldegı ökılderı, äleumettık media jäne BAQ ökılderı qatysty.
Jiyn soŋynda mynadai qarar qabyldandy:
- Qazaq fonetikasy teoriialyq jäne praktikalyq jaǧynan euroözektık baǧytty ūstanyp kelgenı belgılı. Onyŋ özınıŋ sebepterı boldy, eŋ aldymen bızge orys-qazaq älıpbi ülgısı küşpen taŋyldy, odan tuyndaǧan bögde emıle-erejeler basty qaǧidaǧa ainalyp, mektepten bastap, joǧary oqu oryndarynyŋ baǧdarlamasyna endırıldı, oqulyqtar men oqu-qūraldary osy ülgımen qalyptasty. Osynyŋ saldarynan qazaq tılınıŋ fonetika-grammatikalyq qūramynda köptegen qaişylyqtar paida boldy. Älımhan Jünısbektıŋ ūsynyp otyrǧan teoriialyq şeşımınen keiın joǧaryda atalǧan mäseleler barlyq deŋgeide qaita qaraluy kerek.
- Kezınde Aqymet Baitūrsynūly negızın qalaǧan tıl ǧylymyn özınıŋ ūlttyq arnasyna qaita tüsıru jūmystary Bılım jäne ǧylym ministrlıgı deŋgeiınde qolǧa alynyp, osy baǧyttaǧy zertteulerge memlekettık tapsyrys nemese memlekettık tapsyrma türınde granttar bölıngenı jön.
- Zertteulerdıŋ nätijesı boiynşa qazaq tılınıŋ akademiialyq grammatikasy, qazaq tılınıŋ dybys jüiesı, ondaǧy basty zaŋdar, älıpbi men emle erejelerı, doktorantura men postdoktoranturaǧa oqytylatyn ǧylymi fonetika, fonologiia, morfonologiia, fonosemantika kursy joǧarǧy oqu oryndarynyŋ oqulyqtary men oqu qūraldary, baǧdarlamalary men sillabustary jäne mektep oqulyqtary qaita qaraluy tiıs.
- Ündesım zaŋy tübı bır jalpy türkıge ortaq bolǧandyqtan türkı älemınıŋ ǧalymdary qauymdasyp ortaq jūmystar, diahrondy jäne sinhrondy zertteuler, türlı tanymdyq ǧylymi şaralardy qolǧa alǧany jön dep esepteimız.
- Türkı tılderınıŋ ündesım zaŋyn tek qana fonetika-fonologiialyq qūbylys türınde ǧana emes – basty tıldık keŋ auqymdaǧy grammatikalyq buyn – tübır – söz – söilem – mätın qūrauşy, qūrastyruşy, rettestıruşı, türlendıruşı basty kategoriia deŋgeiınde jan-jaqty, keşendı zertteu obektısıne ainaldyrǧan abzal.
