Özındık tarihyn ışıne bügıp, belgılı bır tūlǧanyŋ ömırınen habar beretın qūlpytas san ǧasyrlar boiy jer astynda saqtalyp kelgen.
Osyǧan orai, Äzıret Sūltan memlekettık tarihi-mädeni qoryq-muzeiınıŋ qyzmetkerlerı Iаsaui ızımen ǧylymi-tanymdyq ekspedisiiasy aiasynda Abai auylyna baryp, tarihi orynmen tanysty.
Syry men jūmbaǧy mol qūlpytas 2018 jyly Abai auylynyŋ tūrǧyny Dosjan Qydyrälievtıŋ aulasynan tabylǧan. Atalǧan jaittan üi ielerı habardar bolǧan soŋ bırden köne jazulardy oqityn arnaiy mamandarǧa habar bergen. Arab, parsy, köne şaǧatai tılderınıŋ bılgırı, Qazaqstan Mūsylmandary Dıni basqarmasy Ǧūlamalar keŋesınıŋ müşesı, belgılı dıntanuşy Zärıpbai Orazbaiūly syndy ǧalymdar bastaǧan top qūlpytas betındegı mätınge tıldık zertteu jürgızıp, arab ärıpterımen kufi ülgısınde: «Būl qabır Mūhammed Nūran Bab» degen jazu baryn anyqtaǧan.
Qūlpytastar ädette zirat basyna qoiylatyny belgılı. Osyǧan orai, Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ arheolog ǧalymdary Näpıl Bazylhan jäne Nūrbolat Bögenbaevtyŋ jetekşılıgımen arheologiialyq qazba jūmystary jürgızılgen. Ǧalymdar eskertkıştı osy aimaqtyŋ baiyrǧy atauyna bailanysty «Äldibastau äuliesı» dep ataǧan.
Arheologiialyq qazba jūmystarynyŋ nätijesınde osy jerden ūzyndyǧy – 4 m, enı – 1,65 m, qabyrǧasynyŋ biıktıgı – şamamen 2 metrge juyq qūrylys bolǧany belgılı bolady. Eskertkıştıŋ qabyrǧalaryn jaqyn maŋdaǧy Kökbūlaq özenınıŋ jūmyr tastarymen qiiuyn kelıstırıp, arasyn saz balşyqpen bekıtıp qalaǧan.
Qazba jūmystary barysynda metaldan, süiekten, qyştan, şynydan jasalǧan bırqatar arheologiialyq artefaktıler tabyldy. «Tabylǧan zattai aiǧaqtarǧa ǧylymi zertteuler jürgızu nätijesınde būl eskertkış şamamen X-XI ǧasyrlarda qazaq dalasynda ömır sürgen özı ūsta, ärı dıni-aǧartuşylyq qyzmet atqarǧan «Mūhammed Nūran Bab» atty äuliege arnalǧan eskertkış degen qorytyndy jasauǧa mümkındık berdı», deidı ǧalymdar.
Qazba jūmystary barysynda atalǧan aimaqtan būlaq közı şyǧyp, sudyŋ köterıluı ary qarai zertteuge kedergı bolǧan. Äitse de jer astynan arşylǧan türlı jädıgerler men qūrylys nysandarynyŋ ırgetasy köptegen tyŋ mälımetterge jol aşty.
Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, qūlpytastyŋ tık tūruy atalǧan aimaqta qabır jatqandyǧyn aŋǧartady.
«Qūlpytas qabırdıŋ basyna qoiylady. Būl eskertkıştı älı de tereŋırek zertteu qajet. Menıŋ pıkırımşe, «Mūhammed Nūran Babtyŋ» qabırı qūlpytastyŋ astynda 1,5-2 metr tereŋdıkte jatqan boluy mümkın. Ökınışke qarai, būlaqtyŋ közı aşylyp, su aryq siiaqty tolyp aǧyp jatyr. Qūlpytas ornatylǧan tūlǧa ūstalyqpen ainalysqan boluy mümkın. Sebebı, qazba oryndaryna qarap öte erekşe ärı auqymdy jūmys jürgızılgen peştıŋ ornyn baiqadym. Būl mäselelerdı saralai kele, baptyŋ qabırı ūstahanasynyŋ janyna ornalastyrylǧan nemese şäkırtterı ūstazynyŋ qūrmetıne qabır janynda ūstalyq ısın jalǧastyrǧan dep paiymdauǧa bolady. Peştıŋ ülgısı men ainalasynan şyqqan qaldyqtarǧa qarap temır qorytatyn orny bolǧanyn da baiqauǧa bolady. Bızdı taŋ qaldyrǧany arheologiiada tek tastan qalanǧan peştıŋ mūndai ülgısı bırınşı ret kezdesıp otyr, ärı özennıŋ jūmyr tastarynan örıp öte tamaşa jasaǧan», deidı belgılı arheolog-ǧalym, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Marat Tūiaqbaev.
Rasynda, atalǧan eskertkıştı qazu barysynda ǧalymdar köne tös pen şala qorytylǧan temırdıŋ bırneşe bölıkterın tapqan. Nūran babanyŋ bolattan qūiyp jasaǧan tösı öte berık ärı salmaqty eken. Eŋ qyzyǧy mūndai baiyrǧy tös Qazaqstanda alǧaş ret tabylyp otyr deidı ǧalymdar. Töstıŋ betındegı aiqyş-ūiqyş balǧa ızderınen ūstanyŋ ūzaq jyldar boiy paidalanǧanyn bırden baiqauǧa bolady. Äsırese qandai bır zattardy teskende ūrylǧan, tesılgen ızderı tös betınde anyq saqtalǧan.
Aŋyz-äŋgımelerge süiensek babtardyŋ, sol siiaqty dıni tūlǧalardyŋ är türlı süiıktı käsıpterı bolǧan. Arystan bab, Laşyn bab, Qarǧa bab, Ysqaq bab, Jüsıp ata, Säduaqas ata syndy tūlǧalardyŋ bırı qūs baptaumen, al bırı qasapşylyqpen, kelesısı jüzım, bau-baqşa ösırumen ainalasyp, halyqtyŋ ıltipat-qūrmetıne bölene jürıp käsıbıne säikes laqap atqa ie bolǧan.
Bab sözınıŋ arab tılınde «esık, qaqpa» iaǧni dınnıŋ qaqpasyn aşuşy degen maǧyna beredı. Sondyqtan alǧaş ret Bab esımı jazylǧan qūlpytastyŋ tabyluy ülken jaŋalyq bolyp otyr. «Äldibastau äuliesı» eskertkışınen 100-150 metr qaşyqtyqta jergılıktı halyq aiaq asty etpei, äulielerdıŋ tabany tigen qasiettı oryn dep qūrmet tūtatyn şaǧyn töbeşık bar. Auyl qariialarynyŋ aituynşa, dınge qarsy ateistık közqaras ornaǧanǧa deiın däl osy jerde jūma saiyn jan-jaqtan halyq jinalyp namaz oqityn, al astynda zıkır salyp, auru-syrqaulardy şıldege salatyn oryn bolypty.
Köneköz qariialar qadır tūtyp qasterlegen, bügıngı auyldastary da közdıŋ qaraşyǧyndai qorǧap otyrǧan töbenı körgen tarihşy-ǧalymdar üiındını belgılı bır dıni ǧimarattyŋ orny bolǧan dep tūjyrymdauda.
Abai auylyndaǧy jerasty qyluetıne ūqsas būl üiındınıŋ syrtqy kelbetı Türkıstan qalasyndaǧy Qūmşyq ata qyluetıne ūqsas. Iаsaui ılımın jalǧastyrǧan sopylardyŋ dıni räsımder ötkızuıne arnalǧan Qūmşyq ata meşıtı ekı bölmelı, ūzynşa kelgen, enı tar dälızdı, şyǧa berısınde esıgı bar üŋgır qūrylys. Qyluet şarşy pışındı şikı kırpışterden qalanyp, töbesı şatyrly kümbezben kömkerılgen. Oǧan ırgeles diametrı 2,5 metr jäne biıktıgı 2 metrdei döŋgelek pışındı üi kümbezdelıp jabylǧan. Dälızı iırlı kelgen, onyŋ negızgı qūrylysy küidırılgen kırpışten qalanyp, kümbezben kömkerılgen.
«Al myna jerdegı jerasty qyluetınıŋ üstıne kesekten qalap meşıt tūrǧyzylypty. Bälkım būl «Mūhammed Nūran Babtyŋ» däuırınde salynǧan nysan bolsa kerek. Naqtysy zertteu jūmystarynan keiın belgılı boluy tiıs», deidı arheolog Marat Qymyzūly.
Abai auylynan tabylǧan jūmbaǧy mol «Äldibastau äuliesı» eskertkışı jaily zertteu, zerdeleu jūmystary älı de jürgızılıp jatyr.
Aita ketsek, aŋyz-äŋgımeler boiynşa Qoja Ahmet Iаsauidıŋ ülken babasy İftihar şaiyq Tülkıbas audanynda Äulietöbede jerlengen. Jaugerşılık zamanda atqa qonyp, qolyna qaru alǧan İftihar şaiyq mūsylman äskerın basqaryp, jaudy qazırgı Äulietöbenıŋ janyna deiın quyp kelıptı. Jaumen alysyp jaralanǧan äulie jan tapsyrar aldynda terıskeiden keletın jauǧa qarsy türkınıŋ basy retınde qorǧan bolu üşın ülken töbenıŋ basyna jerleudı ösiet etıptı. Sodan bastap atalǧan jer Türkıbasy äulie, Äulietöbe atalǧan eken. Qazırgı audan atauynyŋ negızgı tüp tarihy da Türkıbasy atauymen, iaǧni Qoja Ahmet Iаsauidıŋ babasymen tyǧyz bailanysty, deidı mamandar.
© egemen.kz
