Dästürlı qazaqy ortada tört tülıktıŋ töresı dep airyqşa qasterlenetın jylqynyŋ erekşelıgın, maŋyzdylyǧyn aityp tauysu mümkın emes. Köşpelı türkı halyqtarynyŋ tūrmys-tırşılıgınde jylqy malynyŋ maŋyzy öte zor bolǧany belgılı. Äsırese et pen qymyz öndıru, salt mınu, arba-şanaǧa jegu, halyqtyq sport oiyndary men jarystaryn ötkızude, t.b. jylqy maly erekşe qyzmet atqardy. Qazaq jerı tärızdı ūlan-ǧaiyr keŋıstıktı, onyŋ tabiǧatyna, ystyq-suyǧyna, tau-tasyna beiımdelgen, üiretılgen jylqy malynsyz igeru, äste, mümkın emes ekenı de belgılı. Qazaq ömırınde jylqy mınse – qanat, şöldese – susyn, jese – tamaq, köşse – kölık boldy. Jylqy qusa jauǧa jetetın, qaşsa jaudan qūtqarǧan. Sondyqtan da qymyz – qanym, jylqy – janym dep ataityny da beker emes. Jylqy – jalpy atau. Sonyŋ ışınde tözımdılıgıne, küştılıgıne, myqtylyǧyna, jüirıktıgıne, jürısınıŋ sipatyna jäne dene tūrqyna bailanysty baǧalanatyn attyŋ qazaqy ömırdegı orny erekşe. Bügıngı söztanym aidarynda batyrdyŋ serıgı bolatyn, salt-dästürdıŋ sänı bolatyn, dau-janjaldyŋ aiyp qūny bolatyn, körkem äsemdılık pen erekşe asau mınezdı sipattauǧa negız bolatyn at bolmysyna qatysty tyŋ mälımettermen tanystyrudy jön körıp otyrmyz. Ūsynylǧan barlyq derekter «Qazaqtyŋ etnografiialyq kategoriialar, ūǧymdar men ataularynyŋ dästürli jüiesi» atty ensiklopediiadan (jetekşısı Nūrsan Älımbai) alynyp otyr.
AT – alty jasqa kelgen, denesı tolysyp jetılgen, pıştırılgen, qolǧa üiretılgen, mınıs pen şaruaşylyqta qoldanuǧa jaramdy jylqy. Ony salt mınuge, arba-şanaǧa jeguge, ärtürlı şaruaşylyq jūmystarǧa kölık retınde paidalanǧan. Sonymen bırge aŋşylyqta, barymta men saparlarǧa mınıletın saiat pen joryqqa mınıletın attar arnaiy taŋdalyp, üiretıledı. Ertede «salt atty köşpelilerdıŋ» mädenietinde attyŋ şaruaşylyq jaǧynan bolsyn, ǧūryptyq tūrǧydan bolsyn maŋyzy erekşe boldy. Atty alǧaş mınuge, keiin jegın qūraly retınde paidalanu elaralyq bailanysty küşeittı. Türli tarihi kezeŋderde attardyŋ köptep paidalanyluy qoǧamdyq damudy, halyqtyŋ tūrmysyn, dünietanym aiasy men mädeni deŋgeiin köterdi. Äsırese äskeri jäne şaruaşylyq küş retındegı maŋyzy öte joǧary boldy.
Mınıs kölıgı bolatyn arnaiy atty qūlyn kezınen bastap baptap ösırdı. «Erdi attyŋ estisi teŋeidi» degen ūstanymdy qasterlegen köşpelıler attyŋ este saqtau qabıletı men sezımtaldyǧyn erekşe joǧary baǧalady. Rasynda da, jaqsy at aua raiy men jer relefiniŋ özgeruin, özı üirengen jaiylymdy, eldı mekendi adaspai tauyp alatyn esti januar retınde ülken qūrmetke bölendı. Köşpelıler at boiyna qūlyn kezınen bastap juasytyp, şartty reflekske negizdelgen jaqsy qasietter qalyptastyrudyŋ san aluan täsılderın meŋgerdı. Söitıp, atty minez-qūlqy tūrǧysynan da, fiziologiialyq jaǧynan da köşpelı tırşılıktıŋ talaptaryna sai tärbielep, babyna keltırdı. Dästürlı ortada attary qoldanystyq jäne etnomädeni mänıne qarai töl at, sündet at, betjüzdık at, tūl at jäne t.b. türlerge bölgen.
Qazaqy ortadaǧy äskeri kategoriialar – qolbasşylar, batyrlar, tıptı qarapaiym sarbazdardyŋ özderı de äbden sūryptalyp, synnan ötken attardy mıngen. Abylaidyŋ jiren qasqa arǧymaǧy, Qanjyǧaly Bögenbaidyŋ ükılı torysy, Qarakerei Qabanbaidyŋ qubas torysy, Şapyraşty Nauryzbaidyŋ tory alasy, Uaq Barmaqtyŋ qanatkerı, Kerei Er Jänıbektıŋ kök dönenı, Raiymbektıŋ kökmoinaǧy siiaqty talai joryqtar men jortuyldardyŋ kuäsı bolǧan «er serıkterınıŋ» ataq-daŋqy aŋyzǧa ainalyp, qazaq dalasyna jaiyldy.
Jüirıktık pen tözımdılıktı qatar boiyna sıŋırgen arqaly atty äskeri maqsatqa jäne basqa da joryq nemese jortuyl at retınde paidalandy. Al salqaq töstı, «jal-qūiryǧy qūlaǧynan asqan» deitın, keudelı, küştı atty arystan jal at deidı. Būl jylqynyŋ türı toqpaq jaldy at degen ataumen de belgılı boldy. Ädette, attyŋ osyndai türın köbınese, alys jolǧa paidalandy.
ARǦYMAQ – dene bıtımınıŋ sūlulyǧymen, jüirıktıgımen, ūşqyrlyǧymen, bek alysqa sılter tözımdılıgımen erekşelenetın asyl tūqymdy jylqynyŋ atauy. Airyqşa symbatty arǧymaqtyŋ şoqtyǧy biık, belı qūmai tazynyŋ belındei iılgen, jıŋışkeleu jūmyr moiyndy, kışkeneleu kelgen basy etsız, aiaqtary jıŋışkeleu bolǧanymen küştı ärı ūzyn, kışkene tūiaqtary qūima bolat ıspettes, qūiryq-jaly qysqa, jünı tyqyr bolyp keledı.
ATŪSTAR – qazaq otbasyndaǧy şaŋyraqqa ie bolatyn ūl balaǧa qatysty aitylatyn teŋeu.
BETJÜZDIK AT – jaraǧan, sirek mınıletın at. Syi retınde ūsynylady.
SÜNDET AT – sündetke otyrǧyzylatyn bala mınetın arnauly jylqy.
TŪL AT – qaitys bolǧan kısınıŋ mıngen aty. Ony keide qaraly at dep ataidy. Tūl at jyl boiy mınılmei, bos jüredı. Bır jyldan soŋ marqūmnyŋ asyna soiylady. Atty soiarda da joqtau aitylady.
JALBAS AT – jal-qūiryǧy qalyŋ ärı jer syzardai ūzyn, dene bıtımı tyǧyrşyqtai, şoqtyǧy biık at. Dästürlı ortada qūiryq-jaly tögılgen at qairatty, tözımdı (sondai-aq şaŋyraqtyŋ qūt-berekesı de) sanalady. Mūndai attyŋ qūiryq-jalyn qyrquǧa jol berılmeidı.
ASAU ÜIRETU – üiretilmegen jylqyǧa bas bıldıru. Asau jylqyny üireterde abailamasa, oǧaş minez qylyqtarǧa boi ūryp, tebu, tisteu, tarpu, basymen qaǧu siiaqty, al mıngennen soŋ tulau, möŋku, basyn bauyryna alyp möŋku, alyp qaşu, şalqalai jyǧylu, tık qarǧyp şapşu tärızdı qylyqtar körsetıp, adamdy mertıktıruı mümkın. Öz ısıne myǧym şabandozdar asaudyŋ osyndai qylyqtaryna tözımdılık tanytyp, orynsyz jäbırlep, äsıre köp qamşy üiıruden, zorlyqqa boi aldyrmauy kerek. Asqan şydamdylyq körsetıp, asaudyŋ dymyn qūrtyp üiretedı. Äitpese, üiretu kezınde jäbır körgen asau keiın adam üşın jaǧymsyz qylyqtarǧa daǧdylanyp alady. Er salǧanda jäne mıngende juas bolyp körıngenmen, jürgende auyzdyqqa boi bermei, basyn alyp qaşatyn bas asau, basyna ünemı qamşy üiırse – jasqanşaq, ūstatpaityn qaşaǧan; qasynda qara bolmasa, jalǧyz jürmeitın, qamşyǧa da, jügenge de könbeitin bolyp alady. Asau jylqylar jazǧytūrym jerdıŋ toŋy ketıp, jer busanǧan şaqta üiretıle bastaidy. Asaudy qūryq, arqan nemese būǧalyq salyp ūstap, ernın qamşymen, şylbyrmen şūralap tūryp ertteidı. Sonan soŋ, ekı jaq üzeŋgını bır-bırıne qosaqtap bailaidy. Şabandoz şu asauǧa mıngen kezde tulai jöneledı. Üiretuşı aduyn arpalysta qybyn tauyp, qūlap qalmaudyŋ amalyn jasaidy, ekı aiaǧyn asaudyŋ qoltyǧyna tyǧyp, taqymyn qysyp, erdıŋ qasynan ūstap bekem otyrady. Şamasy kelse kelesı qolymen asaudyŋ basy men şabyna auyrtpaityndai etıp qamşy salyp, asaudyŋ qimylyn örşıtıp, dymyn qūrtady. Asau alysqa şauyp, dymy qūryp şarşaǧan soŋ, bastapqy aryny basylyp qalady. Osydan keiın jylqy maly mınıske, jegın qūraldaryna jeguge, jük artuǧa bırtındep köndıge beredı. Asau üiretu bır jaǧynan er jıgıtke de syn.
ATQA MINGESU – bır atqa ekı adamnyŋ (keide üş bala) bırınıŋ artyna bırı qosarlana mınuı. Iаǧni ekı adamnyŋ bırı erge, ekınşısı attyŋ sauyryna jaidaq mınedı. Mıngesu täsılı köbınese jaugerşılık, köş kezınde jäne t.b. qysyltaiaŋ jaǧdaida attyŋ jetıspeuıne bailanysty qoldanyldy. Alysyraq jolda er artyna mıngesken adam astyna köpşık, tulaq nemese tösenış salady. Mıngesken kezde üzeŋgıge aiaǧyn salyp nemese qarǧyp ta mıne beredı. Alys jolda mıngesetın attyŋ beldılıgı men qondylyǧy eskerıledı.
Bıreudıŋ artyna mıngesu dästürlı ortada keleŋsız jaǧdai retınde sanaldy. Sondyqtan mümkındıgınşe bedelge nūqsan keledı dep atqa mıngespeuge tyrysty. At üstındegı adamnyŋ aldyna taǧy bır adamnyŋ mıngesuın aldyǧa alu dep ataidy. Būlai köbınese jas balalardy alyp jürgen. Atqa mıngen adamnyŋ aldyna nemese artynda adamdy köldeneŋ salyp alyp jürudı öŋgeru dep ataidy. Būl ädette jaugerşılık zamanynda tūtqynǧa tüsken nemese qylmysker adamdy alyp jüru üşın qoldanylǧan täsıl.
AT ARQANDAU – mınıs atyn taŋ atqanşa jaiyluyna mümkındık beretın şaǧyn aumaqqa qaǧylǧan qazyqqa arqan taǧyp bekıtu täsılı. Ol üşın auyldan alys emes suǧa jaqyn, şöbı bıtık, kökmaisa jer taŋdalady. Ūry-qarydan saqtanu maqsatynda ondai jer jürgınşı jolynan aulaq, közden tasa, qaltarys aumaqta boluy tiıs. At arqandaityn jerdı basqa maldan qoridy. At arqandaudy, sondai-aq saiaq jüretın nemese böten üiırden äkelgen atty jersındıru üşın de qoldanady. At arqandau üşın qazyqtyŋ ainalsoǧyna arqannyŋ bır ūşyn bekıtıp, ekınşı ūşyn attyŋ basyna kiılgen noqtaǧa bailaidy nemese aldyŋǧy ekı aiaǧyn tūsaidy. Keide attyŋ aldyŋǧy bır aiaǧyn ǧana bailap qoiady.
AT ARQAN JER – halyqtyq ölşem. Radiusy şamamen at arqannan ekı ese ūzyn aumaqtyŋ mölşerın bıldıretın bırlık. Ol orta eseppen diametrı 40-50 adym şeŋberdıŋ mölşerın bıldıredı. Ädette bırneşe atty bır-bırıne jaqyn arqandau ürdıske ainalǧandyqtan at arqandyqqa aumaǧy edäuır ülken, oty bıtık jer taŋdalynady. Attar bırıne-bırı jetpeitındei mölşerde arqandalady.
AT SUYTU – mınıs atyn dūrys paidalanu erejelerınıŋ bırı. Onyŋ mänı – ūzaq joldan, mınısten (sondai-aq jük tasudan, arba tartudan) soŋ busanyp tūrǧan attyŋ demın aldyryp, terın bastyru. Eger suyq mausym bolsa, busanyp kelgen atty qoraǧa kırgızıp, tızgınmen qaŋtaryp (jem, suǧa jolatpas üşın), aiyl-tartpasyn bosatyp, jabulap nemese erın alyp, toqymyn sol küiınde qaldyryp, tartpamen bostau tartady. Äbden terı keuıp, entıgın basqan soŋ er-toqymyn alyp otqa qoiady. Eger atty osyndai kütımge almai suytuy dūrys bolmasa, iaǧni jürıp kele salysymen bırden er-toqymy alynsa, at arqasyn jel köterıp, onyŋ saldary jauyr örşuge alyp keledı. Jäne attyŋ demı basylmai bırden su ışkızu nemese ottatu türlı aurulardy qozdyruy mümkın.
JASYǦYN JIBITU – jylqy tülıgın kütıp-baǧuda qoldanylatyn amal. Dalanyŋ qatqyl qysynan aryqtap şyqqan jylqynyŋ «jasyǧyn jıbıtu» üşin jaŋa köktegen qyzǧaldaq, raŋ otyna jaiady. Sonda mal köbeksıp, tez äldenedi.
JAŊBYRLYQ
AT BAILAR – käde türı. Küieu jıgıt qalyŋdyǧynyŋ auylyna tūŋǧyş barǧanda oryndalatyn räsım. Jüirık nemese jorǧa at mınıp, serıkterımen qyzdyŋ auylyna jaqyndap kelgen küieu auylǧa jarty şaqyrym qalǧanda atynan tüsıp, ony joldastarymen auylǧa qarai jetektetıp jıberedı de, özı sol jerde qalady. Joldastary auylǧa küieu jıgıttıŋ kelgenın habarlap, atyn qalyŋdyqtyŋ tuǧan äpkesıne ne jaqyn tuystarynyŋ bırıne beredı. Attyŋ tızgının ūstaǧan adam mındettı türde qyz bolu kerek jäne ol küieu jıgıtten at bailar kädesın talap etedı. Küieu jıgıt ekınşı ret kelgende onyŋ kiız üiı auylǧa jaqyn tıgıledı jäne «şatyr baiǧazy» kädesı alynady. At bailar kädesı retınde mata nemese jaǧaly kiım berıluı mümkın. Būl käde Oŋtüstık Qazaqstanda «köpşık qystyrar» dep te atalady. Būdan soŋ, auyl äielderı, qyzdary men jıgıtterı küieudı qarsy aluǧa şyǧady. Qalyŋdyqtyŋ özı, äkesı men şeşesı auylda qalady.
JELQUYQ – jügen-qūryq timei, mınıs körmegenıne bıraz bolǧan asau jylqynyŋ atauy. Mūndai attar joryq kezınde asa tözımdı bolyp keletındıgıne bailanysty keibır jaǧdaida mınıske paidalanbai erkın qoia beredı. At bapkerlerı men synşylar jaqsy at bolatyn qūlyn-taidy erterek tanyp, tek dönen şyǧaryp baryp üiretse jauǧa mıner myqty at bolady dep eseptegen. Sondai-aq kökke äbden toiyp, jūnttai bolǧan, şiryǧyp, jarap, jelıgıp tūrǧan barlyq jylqy ataulyǧa da jelquyq ūǧymyn (jelquyq baital, jelquyq aiǧyr, t.b.) qoldana beredı.
JAŊBYRLYQ – jylqynyŋ sauyryndaǧy oiystau jerı, suaǧary. Jaŋbyrlyq maldyŋ bitimi men symbatyn, dene bölikteri men süiek bitisin, būlşyq etiniŋ az-köptigin (oiazdyǧy men tolysuy) körsetedı. Aryp tityqtaǧan jylqynyŋ san etiniŋ sailyǧy men sauyryndaǧy jaŋbyrlyǧy «qazylyp», iaǧni oiazdalyp, oiys bolyp körınedı. Al qoŋdanǧanda (semırgende) jaŋbyrlyǧy oiys bolmai, tegıstele bastaidy. Sondyqtan qoŋdanǧan jylqy turaly at jaŋbyrlyǧyn japty, jaŋbyrlyǧy jabyq dep aitady.
JELIS – aiaŋnan jyldam, şabystan baiau at jürısınıŋ bır türı. Jelıstıŋ böken jelıs, sary jelıs, jorǧa jelıs, bülkek jelıs degen türlerı bar. Şapqanda at tez şarşaityndyqtan alys jolda atty ünemı jeldırtumen jürıs öndıredı.
ATBAILAR – dästürlı ortada qyz bala degen ūǧymnyŋ tūspaldap atauy. «Äkeniŋ at bailary – qyz balasy, şyraq jaǧary – ūly» deidı halyq mätelınde.
AT BASYNDAI ALTYN − dästürlı ölşem atauy. Metaforalyq obrazdyq teŋeu. Öte ülken, kölemdı, qymbat zattyŋ mölşerın beineleidı.
AT KEKILINE (QŪIRYǦYNA) ÜKI TAǦU – baiyrǧy magiialyq tüsınıkten tuyndaǧan saqtandyru üşın jasalatyn şara. Qazaqtar qalyŋ köpşılık jinalǧan oryndarǧa barǧan kezde attaryn ükımen sändeidı. Ükınıŋ bır şoq mamyq aralasqan qauyrsynynyŋ keibır taldaryna boiau jaǧyp äsemdep, qauyrsynnyŋ qaraqūsynan şoqtap jıp bailap, ony attyŋ kekılıne bailaidy. Ükını köbınese bäigege qosylatyn jüirık, jorǧa attarǧa, iaǧni symbatty, müsındı, jürısı erekşe attarǧa köz ben tıldıŋ sūǧy timesın degen nietpen bailaidy. Ūzatylǧan qyz, qaiyn jūrtyna barǧan küieu, jas kelın mıngen attardyŋ kekılıne ükı bailau magiialyq saqtandyru funksiiasyn atqarumen bırge, at mıngen adamnyŋ da osy şaraǧa tıkelei qatysy bar ekendıgın aiǧaqtaityn belgı ıspettes.
AT KEKILIN KESU – qazaqy ortadaǧy ädettık qūqyqtyq qatynasty retteitın ǧūryptyq mänı bar ürdıstıŋ atauy. Adamaralyq, tıptı ruaralyq qatynastar müldem üzıldı degendı bıldıretın ǧūryptyq şara. Būndai qūbylysqa bırden-bır sebepker adam ölımı boldy. Qūnyker (kısı öltıruşı) jaq pen qūn talap etuşı (kısısı ölgen) jaqtyŋ eşbır bıtımge, toqtamǧa kele almasa, taraptar ekı aralaryna ūzyn ala arqan tastap, bır şetke ölgen jıgıttıŋ mıngen atyn älemıştep, tūldap äkelıp bailaidy. Eger qūn talap etuşı jaq qūnykerdıŋ tölegen qūnyna kelıse almasa, at kekılın kesu arqyly «janǧa – jan, qanǧa – qan» degen kek aluǧa köşkendıgı turaly belgı beredı. Ol üşın kekılı kesılgen attyŋ şolaq kekılın şoqtap, tübınen buyp tastaidy. At kekılın kesudıŋ taǧy bır türı – aǧaiyn-tuys, qūda-jegjat, dos-jaran arasynda «betke salyq, süiekke taŋba» tüsse nemese bır bırıne «keşpes jamandyq» jasasa, kınälauşy – uäjı oryndy jaq qarsy jaqtyŋ ışındegı aiypkerdıŋ mınıp jürgen atynyŋ kekılın kesıp äketedı.
AT QŪIRYǦYN KESISU / ÜZU – jaqyn syilastyq, dostyq, keibır jaǧdaida, tıptı tuysqandyq qatynastaǧy adamdardyŋ arasyndaǧy bailanystyŋ erekşe sebeptermen müldem üzılgendıgın bıldıretın ūǧym. At qūiryǧyn kesısudıŋ «at kekılın kesu» dep atalatyn ürdısten aiyrmaşylyǧy – mūnda bır-bırın aiypqa jyǧu nemese qūn daulau maqsaty qoiylmaidy. Öitkenı at qūiryǧyn kesısuge sebepker faktorlar köbınese, moraldyq-etikalyq sipatta bolyp keledı. Qarsy taraptar auyldyŋ, keibır jaǧdaida, bükıl ru-qauymnyŋ igı jaqsylarynyŋ aldynda özınıŋ uäjın aitady. Iаǧni aradaǧy bıtıspes dauǧa ainalǧan renıştıŋ naqty sebepterı aiǧaqtalynady. Bıraq ol sebepterdıŋ moraldyq-etikalyq saldary auyrlyǧyn basa körsetuge tyrysady. Aiyptaudyŋ tüpkı mänı – aiyptaluşynyŋ ata-baba jolynyŋ prinsipterı men normalarynan müldem auytqyǧandyǧyn däleldeu. Uäjı oryndy adam özın jäbırledı dep tapsa, ol otbasymen basqa jaqqa köşıp ketedı. Tıptı osyndaida basqa ruǧa kırme bolyp sıŋıp ketetın jaǧdailar da ūşyrasty. Taraptardyŋ bır-bırınen ırgesın müldem aulaqqa salu ürdısın at qūiryǧyn kesısu dep ataidy. Osyndai jaitqa bailanysty ara aǧaiyn ortaǧa aralasyp, qarsy jaqtardy bıtıstıruge, tatulastyruǧa tyrysady. Derekterge qaraǧanda, ara aǧaiynnyŋ köp küş saluynyŋ nätijesınde arazdasqandardyŋ basym köpşılıgı özara tıl tabysyp, tatulasyp otyrǧan.
AT QŪIRYǦYNA TAŊU (BAILAU) TAǦU – baiyrǧy dästürlı qūqyqtyq jazanyŋ eŋ auyr türı, auyr qylmys jasaǧan aiypty dep tanylǧan adamdy at qūiryǧyna bailap öltıru. Erterekte mūndai jazaǧa dästürlı ortada qauymnyŋ (ru, äulet, ata) abyroiyna nūqsan keltırgen, dästürlı qatynas normalaryna jat, öreskel äreketke barǧan aiypkerler kesıldı. Mūndai jaza biler sotynyŋ şeşımımen jüzege asty. Iаǧni at qūiryǧyna bailap öltıruge būiyrylǧan. Osy jazaǧa säikes qylmyskerdıŋ aiaq-qoly asau attyŋ qūiryǧyna bailandy. Jaza meilınşe auyr bolǧanymen, ata-baba jolynyŋ ılkımdı prinsipterı men normalaryn saqtaudyŋ ädettık qūqyqtyq tiımdı täsılderdıŋ bırı boldy.
«Jasyŋnan maldy baǧa bıl…»
Al, aq tılek, aq tılek,
Atqa toqym sal bılek.
Atqa da jaqsy şaba bıl,
Jasyŋnan maldy baǧa bıl.
Önege, öner taba bıl,
Aimaǧyŋa jaǧa bıl.
Atqa mındıŋ, aq jol bolsyn.
Asqar-asqar taudan öt,
Aǧyny qatty sudan öt.
İt tūmsyǧy batpaityn,
Irgesı biık nudan öt.
Aidyn-şalqar kölden öt,
Jetı yqylym elden öt.
Qūs qanatyn taldyrǧan,
Qu meken şölden öt!
Jolsyz jerde jol basta,
Jaugerlık bolsa qol basta.
Säigülıgıŋ sai bolsyn,
Tılegım osy äu basta
Ämin, Allahakbar!
Jortar attyŋ toǧy igi
At erindi keler, er mūryndy keler.
***
Jalǧyz şapqan at jüirik.
***
Tūlpardyŋ öz tūiaǧy özine däri.
***
Soqyr atqa, qotyr at üiir.
***
Tūlpardyŋ izi bitpeidi, tūiaǧy ketpeidi.
***
Azynaǧan aiǧyrdyŋ üiirin kör.
Menmensingen jigittiŋ üiin kör.
***
Bie köp bolsa, qūlyn köp.
***
Jüirik toqtyǧyn bildirmes,
Jomart joqtyǧyn bildirmes.
***
Jortar attyŋ toǧy igi.
***
Käri boz qartaiǧanda jorǧa şyǧarady.
***
Syryn bilmegen attyŋ syrtynan jürme.
***
Atyŋ jaqsy bolsa, būl dünieniŋ pyraǧy,
Qatynyŋ jaqsy bolsa, būl dünieniŋ şyraǧy.
***
Aryq atqa qamşy jau, jyrtyq üige tamşy jau.
***
Jaqsy at aldynan sürinbei, artynan sürinedi.
***
Atyŋdy jürip tūrǧanda qamşyla.
***
Jaqsy aiǧyrdyŋ üiirin at jaqtaidy.
***
Atpen oinaǧan taidyŋ
arqasy keter.
***
Tūlpardyŋ ottauy bir bolsa da, jusauy basqa.
***
Enesi tepken qūlynnyŋ eti auyrmas.
***
Köbeŋ minis kötermeidi, mästek jüris kötermeidi.
***
Jaqsy attyŋ tisin aşpa, jaqsy kisiniŋ jasyn sūrama.
***
Jaman da bolsa jylqy jasyǧy.
***
Aiǧyrdy neden salsaŋ, atty sonan minersiŋ.
***
Jylqyly elde jau köp, jataq elde dau köp.
***
Jylqy maldyŋ patşasy, tüie maldyŋ qasqasy.
Sız bılesız be?
YRYMDAR MEN TYIYMDAR
– At üstınde üzeŋgıge şırenıp otyruǧa bolmaidy, at aiaq asty ürıkse jyǧyluy mümkın;
– Üzeŋgıge aiaqty ötkızuge bolmaidy, jyǧylsa atqa süiretılıp ketuı
mümkın;
– Atty üidıŋ beldeuınen nemese esıktıŋ tūtqasynan bailamaidy, sebebı ürkıp ketse üidı qiratuy mümkın;
– Bailauly tūrǧan at qūiryǧyn köterıp tüsırse, alys jolǧa şyǧudyŋ belgısı dep sanalǧan;
– Bailauly attar bır-bırımen qasysyp tūrsa, sapardyŋ sättı bolǧany;
– Jylqyny bögde bıreuge satqanda, noqta, şylbyryn, jügenımen beruge tyiym salady jäne de ony özı alyp qalady, sebebı yryzdyq bırge ketedı dep senedı;
– Attyŋ basynan sabamaidy, attyŋ sūsy men küşı basynda bolady;
– Asqa soiylǧan attyŋ basyn biık jartasqa qoiady
"Ana tılı" gazetı.
