30 maýsym kúni Reseı prezıdenti men elbasy N.Á.Nazarbaev arasynda ótken kezdesý barysynda Kenesary hannyń súıegin qaıtarý taqyryby qozǵaldy. A.V.Pýtın Kenesary hannyń bas súıegin qaıtarýǵa kómektesetinin jetkizdi. Bul «óli rıza bolmaı, tiri baıymaıdy» degen ustanymdy berik ustanatyn qazaq úshin qýanyshty jańalyqtardyń biri bolǵany anyq. Qazaqtyń basyna qamyt kıilgenin uǵynǵan Kenesarynyń ult-azattyq kúresi han áýletiniń tarıh sahnasyndaǵy sońǵy tuıaq serpýi edi. Kezinde Kenesary han halyq qoldaýyn jetkilikti deńgeıde ala almasa da, búgingi táýelsiz qazaqtyń qurmetin ıelenip otyr. Táýelsizdik alǵaly qanshama ret han súıegin qaıtarý jaıly belsendiler tarapynan usynystar tastalyp, hattar jazylyp jatyr. Tipti, kezinde Kárim Másimov premer-mınıstr bolyp turǵan shaǵynda Reseı basshylarymen kelissózder júrgizip, osy máseleni kótergen bolatyn. Elimizde bul jolda eńbek etip júrgen «Han Keneni qaıtaraıyq!» qozǵalysy, «Kenesary han» qoǵamdyq qory sekildi uıymdar bar. Sonyń ishinde «Kenesary han» qory 2009 ashylyp, áli kúnge deıin jumysyn toqtatpaı keledi. Qor tóraǵasy Abaǵan Muhtarhan Mamyrbekulynyń aıtýynsha qordyń eń alǵashqy jumysy Reseı prezıdentine hat jazyp, Kenesary hannyń basyn jáne basqa da ultymyzǵa tıesili jádigerlerdi elge qaıtarýdy talap etý bolǵan. Onymen toqtap qalmaı úzdiksiz hattar jazylyp, petıııalar uıymdastyrylǵan.
«2010 jyly derekti fılm túsirýdi qolǵa alyp, 2011 jyly kórermenderge usyndyq. Alys-jaqyn shet elderde halyqaralyq konferenııalar, solardyń birin Qyrǵyzstan Respýblıkasynda ótkizdik. 2021 jyly maýsym aıynda Reseı ókimeti qazaqtyń sońǵy hany Kenesary babamyzdyń bas súıegin qaıtaramyz degen qýanyshty habar aldyq. Bul jańalyq jalǵyz bizge ǵana emes, búkil qazaq jurtyna qýanyshty habar boldy dep esepteımin!» - dedi óz sózinde Abaǵan Muhtarhan myrza.
Alaıda Kenesary hannyń bas súıegi qaıda? Onyń Reseıde ekenin ataqty tarıhshy, ǵalym Á.Marǵulan rastaǵan bolatyn. Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldaryna deıin Sankt Peterbýrg qalasyndaǵy Ermıtajda turǵanyn óz kózimen kórgen eken. Alaıda 1987 jylǵa deıin bas súıek Kýnstkamera mýzeıinde saqtalyp, keıinnen bas súıekpen qosa Kenesary hanǵa tıesili 2 qylysh, quran kitap, han áskeriniń birneshe týy jáne 300-ge jýyq tarıhı jádiger mýzeıden KGB-niń qupııa «ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna» berilgen degen de derek bar. Bul jaıly osy ınstıtýtta 20 jyl dırektor qyzmetin atqarǵan Lıdııa Ahýndova habarlaǵan. Ortalyq 1991 jyly jabylǵan soń, tarıhı jádigerler Reseıdiń Gohranyna tapsyrylýy múmkin. Alaıda, naqty derekter joqtyń qasy. Bas súıekti jáne ózge de jádigerlerdi izdeý jáne naqtylaý úlken eńbekti talap etetini anyq. Degenmen jazýshy Sergeı Markovtyń shamamen 1940 jyldarǵa tıesili jazbalaryna qarasaq han súıeginiń ózindik ereksheligi bar. Bul qujat 2014 jyly Omby qalasynyń muraǵatynan tabylǵan. Qujatta birneshe mańyzdy málimettermen qatar «sultan Kenesary Qasymulynyń ýaqyt óte sarǵaıǵan, mańdaı tusynda patshalyqtyń móri basylǵan bas súıegi saqtalǵan» degen sıpattamasy qosa jazylǵan eken. Iaǵnı 1940 jyldarǵa deıin bas súıektiń Ombyda saqtalǵany anyq. 1987 jyldan keıingi taǵdyry belgisiz bolyp otyr.
Dál osy sekildi bastamalar arqasynda 2016 jyly 6 qazanda Keıki batyrdyń basy elimizge qaıtaryldy. Professor, etnograf Nursan Álimbaı bas súıekti Reseıde qabyldap alyp, elimizge jetkizdi. Torǵaı dalasynda, Amangeldi aýdanynda batyrdyń bas súıegi arýlap jerlengen bolatyn.
Qazaqstannan jan-jaqqa taralyp ketken jádigerlerdiń naqty sanyn eshkim aıtyp bere almaı otyr, tek qana Uly Petr atyndaǵy mýzeıdiń ózinde qazaq salt-dástúrine qatysty 1000-ǵa jýyq eksponat saqtaýly kórinedi. Reseı, Qytaı, Mońǵolııa, Franııa, Ulybrıtanııa, Germanııa, Shveıarııa, Úndistan, AQSh jáne t.b. elderdiń mýzeılerinde qazaq halqyna tıesili artefakttar men qundy qoljazbalar saqtalýda. Mysaly, Franııadaǵy Lývr mýzeıi men Sankt-Peterbýrgtegi Ermıtajda Qoja Ahmet Iaassaýı kesenesine tıesili shamshyraqtar, Úndistanda Táýke hanǵa Ábdirahym hannyń jazǵan haty, Reseıde Shoqan Ýálıhanovtyń jazǵy-qysqy shapandary saqtalýda. Bulardy qaıtarý, árıne, úlken eńbek pen ýaqytty talap etedi. 2000 jyldardyń alǵashqy 10 jyldyǵynda «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda Qazaqstan tarıhyna qatysty izdeý jumystary jasalǵan bolatyn. Sonyń ishinde joǵaryda aıtylyp ótken elderge arnaıy ekspedıııalar jasalyp, Qazaqstan tarıhyna baılanysty 5000-ǵa jýyq qoljazbalardyń kóshirmeleri ákelindi. Bir ǵana Qytaı elinen Qazaq eline qatysty úsh jarym myńǵa jýyq derek tabylǵan eken. Al júzdegen derekter Eýropa memleketteriniń kitaphanalarynan tabyldy. Qoljazbalar ishinde parsy tilindegi «Ýlýs-ı-arba-ıı-Chıngızı», «Sılsıı-as sılatın» sekildi túrki ǵalymdarynyń shyǵarmalary bar. Franııanyń ulttyq kitaphanasynan «Tarıh-ı Týrkestan» kitabyna qol jetkizdik. Florenııa kitaphanasynan «Asrar-Nameng» kitabynnyń kóshirmesin ıemdendik. Al 2008 jyly Altaı taýlarynan tabylǵan shamamen 1500 jyldyq dombyrany 2017 jyly Mońǵolııadan fılologııa ǵylymdarynyń doktory Qarjaýbaı Sartqojauly elimizge ákelgen bolatyn.
Qazaq halqy úshin qazirgi tańda Kenesary súıegin qaıtarý basty maqsatqa aınalyp otyr. «Kenesary hannyń basyn arýlap qoıǵan kúni qazaqtyń rýhy artady» degen qaýeset te el arasynda keńinen taraǵan. Árýaqty rıza etý, qaıtys bolǵan adamnyń tynyshtyǵyn qamtamasyz etý qazaq uǵymynda mańyzdy. Reseı prezıdentiniń «qaıtaramyz» degen sózin estigende ár qazaqtyń qýanǵany sózsiz. Alda kele jatqan 2022 jyly Kenesary Qasymulynyń týǵanyna 220 jyl tolady eken. Aıtýly jyly sátti jumystar júrgizilip, Kenesary hannyń súıegin elge jetkizip, arýlap jer qoınyna tapsyramyz degen senimdemiz.
Áblázimova Marjan
"Adyrna" ulttyq portaly
