30 mausym künı Resei prezidentı men elbasy N.Ä.Nazarbaev arasynda ötken kezdesu barysynda Kenesary hannyŋ süiegın qaitaru taqyryby qozǧaldy. A.V.Putin Kenesary hannyŋ bas süiegın qaitaruǧa kömektesetının jetkızdı. Būl «ölı riza bolmai, tırı baiymaidy» degen ūstanymdy berık ūstanatyn qazaq üşın quanyşty jaŋalyqtardyŋ bırı bolǧany anyq. Qazaqtyŋ basyna qamyt kiılgenın ūǧynǧan Kenesarynyŋ ūlt-azattyq küresı han äuletınıŋ tarih sahnasyndaǧy soŋǧy tūiaq serpuı edı. Kezınde Kenesary han halyq qoldauyn jetkılıktı deŋgeide ala almasa da, bügıngı täuelsız qazaqtyŋ qūrmetın ielenıp otyr. Täuelsızdık alǧaly qanşama ret han süiegın qaitaru jaily belsendıler tarapynan ūsynystar tastalyp, hattar jazylyp jatyr. Tıptı, kezınde Kärım Mäsımov premer-ministr bolyp tūrǧan şaǧynda Resei basşylarymen kelıssözder jürgızıp, osy mäselenı kötergen bolatyn. Elımızde būl jolda eŋbek etıp jürgen «Han Kenenı qaitaraiyq!» qozǧalysy, «Kenesary han» qoǧamdyq qory sekıldı ūiymdar bar. Sonyŋ ışınde «Kenesary han» qory 2009 aşylyp, älı künge deiın jūmysyn toqtatpai keledı. Qor töraǧasy Abaǧan Mūhtarhan Mamyrbekūlynyŋ aituynşa qordyŋ eŋ alǧaşqy jūmysy Resei prezidentıne hat jazyp, Kenesary hannyŋ basyn jäne basqa da ūltymyzǧa tiesılı jädıgerlerdı elge qaitarudy talap etu bolǧan. Onymen toqtap qalmai üzdıksız hattar jazylyp, petisiialar ūiymdastyrylǧan.
«2010 jyly derektı film tüsırudı qolǧa alyp, 2011 jyly körermenderge ūsyndyq. Alys-jaqyn şet elderde halyqaralyq konferensiialar, solardyŋ bırın Qyrǧyzstan Respublikasynda ötkızdık. 2021 jyly mausym aiynda Resei ökımetı qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesary babamyzdyŋ bas süiegın qaitaramyz degen quanyşty habar aldyq. Būl jaŋalyq jalǧyz bızge ǧana emes, bükıl qazaq jūrtyna quanyşty habar boldy dep esepteimın!» - dedı öz sözınde Abaǧan Mūhtarhan myrza.
Alaida Kenesary hannyŋ bas süiegı qaida? Onyŋ Reseide ekenın ataqty tarihşy, ǧalym Ä.Marǧūlan rastaǧan bolatyn. Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldaryna deiın Sankt Peterburg qalasyndaǧy Ermitajda tūrǧanyn öz közımen körgen eken. Alaida 1987 jylǧa deiın bas süiek Kunstkamera muzeiınde saqtalyp, keiınnen bas süiekpen qosa Kenesary hanǧa tiesılı 2 qylyş, qūran kıtap, han äskerınıŋ bırneşe tuy jäne 300-ge juyq tarihi jädıger muzeiden KGB-nıŋ qūpiia «ǧylymi-zertteu institutyna» berılgen degen de derek bar. Būl jaily osy institutta 20 jyl direktor qyzmetın atqarǧan Lidiia Ahundova habarlaǧan. Ortalyq 1991 jyly jabylǧan soŋ, tarihi jädıgerler Reseidıŋ Gohranyna tapsyryluy mümkın. Alaida, naqty derekter joqtyŋ qasy. Bas süiektı jäne özge de jädıgerlerdı ızdeu jäne naqtylau ülken eŋbektı talap etetını anyq. Degenmen jazuşy Sergei Markovtyŋ şamamen 1940 jyldarǧa tiesılı jazbalaryna qarasaq han süiegınıŋ özındık erekşelıgı bar. Būl qūjat 2014 jyly Omby qalasynyŋ mūraǧatynan tabylǧan. Qūjatta bırneşe maŋyzdy mälımettermen qatar «sūltan Kenesary Qasymūlynyŋ uaqyt öte sarǧaiǧan, maŋdai tūsynda patşalyqtyŋ mörı basylǧan bas süiegı saqtalǧan» degen sipattamasy qosa jazylǧan eken. Iаǧni 1940 jyldarǧa deiın bas süiektıŋ Ombyda saqtalǧany anyq. 1987 jyldan keiıngı taǧdyry belgısız bolyp otyr.
Däl osy sekıldı bastamalar arqasynda 2016 jyly 6 qazanda Keikı batyrdyŋ basy elımızge qaitaryldy. Professor, etnograf Nūrsan Älımbai bas süiektı Reseide qabyldap alyp, elımızge jetkızdı. Torǧai dalasynda, Amangeldı audanynda batyrdyŋ bas süiegı arulap jerlengen bolatyn.
Qazaqstannan jan-jaqqa taralyp ketken jädıgerlerdıŋ naqty sanyn eşkım aityp bere almai otyr, tek qana Ūly Petr atyndaǧy muzeidıŋ özınde qazaq salt-dästürıne qatysty 1000-ǧa juyq eksponat saqtauly körınedı. Resei, Qytai, Moŋǧoliia, Fransiia, Ūlybritaniia, Germaniia, Şveisariia, Ündıstan, AQŞ jäne t.b. elderdıŋ muzeilerınde qazaq halqyna tiesılı artefakttar men qūndy qoljazbalar saqtaluda. Mysaly, Fransiiadaǧy Luvr muzeiı men Sankt-Peterburgtegı Ermitajda Qoja Ahmet Iаassaui kesenesıne tiesılı şamşyraqtar, Ündıstanda Täuke hanǧa Äbdırahym hannyŋ jazǧan haty, Reseide Şoqan Uälihanovtyŋ jazǧy-qysqy şapandary saqtaluda. Būlardy qaitaru, ärine, ülken eŋbek pen uaqytty talap etedı. 2000 jyldardyŋ alǧaşqy 10 jyldyǧynda «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda Qazaqstan tarihyna qatysty ızdeu jūmystary jasalǧan bolatyn. Sonyŋ ışınde joǧaryda aitylyp ötken elderge arnaiy ekspedisiialar jasalyp, Qazaqstan tarihyna bailanysty 5000-ǧa juyq qoljazbalardyŋ köşırmelerı äkelındı. Bır ǧana Qytai elınen Qazaq elıne qatysty üş jarym myŋǧa juyq derek tabylǧan eken. Al jüzdegen derekter Europa memleketterınıŋ kıtaphanalarynan tabyldy. Qoljazbalar ışınde parsy tılındegı «Ulus-i-arba-ii-Chingizi», «Silsii-as silatin» sekıldı türkı ǧalymdarynyŋ şyǧarmalary bar. Fransiianyŋ ūlttyq kıtaphanasynan «Tarih-i Turkestan» kıtabyna qol jetkızdık. Florensiia kıtaphanasynan «Asrar-Nameng» kıtabynnyŋ köşırmesın iemdendık. Al 2008 jyly Altai taularynan tabylǧan şamamen 1500 jyldyq dombyrany 2017 jyly Moŋǧoliiadan filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Qarjaubai Sartqojaūly elımızge äkelgen bolatyn.
Qazaq halqy üşın qazırgı taŋda Kenesary süiegın qaitaru basty maqsatqa ainalyp otyr. «Kenesary hannyŋ basyn arulap qoiǧan künı qazaqtyŋ ruhy artady» degen qaueset te el arasynda keŋınen taraǧan. Äruaqty riza etu, qaitys bolǧan adamnyŋ tynyştyǧyn qamtamasyz etu qazaq ūǧymynda maŋyzdy. Resei prezidentınıŋ «qaitaramyz» degen sözın estıgende är qazaqtyŋ quanǧany sözsız. Alda kele jatqan 2022 jyly Kenesary Qasymūlynyŋ tuǧanyna 220 jyl tolady eken. Aituly jyly sättı jūmystar jürgızılıp, Kenesary hannyŋ süiegın elge jetkızıp, arulap jer qoinyna tapsyramyz degen senımdemız.
Äbläzımova Marjan
"Adyrna" ūlttyq portaly
