Auǧanstandy halyqaralyq deŋgeide laŋkestık ūiym dep tabylǧan "Taliban" qozǧalysy tūtas jaulap aldy. 1996-2001 jyly Auǧanstandy öz uysynda ūstaǧan atalmyş toptyŋ adam qūqyǧyn būzuǧa qatysty aqparattar men türlı ūlttardy qudalau turaly faktıler jeterlık. Osyǧan qatysty bız Auǧanstan azamaty, hazar ūltynyŋ ökılı, bügıngı taŋda Türkiiada bılım alyp jatqan Halyqaralyq saiasi-ekonomiia magistrı, Marmara Universitetınıŋ studentı Iаsir Raşidten qysqaşa sūhbat alǧan edık.
- Armysyz Iаsir! Taliban memlekettı tolyq basyp aldy. Nege bilık äskerı qarqyndy qarsylyq körsetken joq, nege tez jeŋılıp qaldy dep oilaisyz? Jalpy būl jeŋılıstıŋ artynda bilıktıŋ satqyndyǧy bar ma?
Iаsir RAŞİD: Jalpy Auǧanstan memleketı qūrylǧannan berı dūrys saiasi jüie qūra almady. Auǧanstan tarihyna nazar audarsaq, är 10-20 jyl saiyn saiasi jüielerdıŋ küireuıne kuä bolamyz. Mysaly, Keŋes qoldaǧan jüie de jiyrma jylǧa juyq uaqyttan keiın qūlap tyndy. Keiın Modjahedter men Taliban rejimı, sodan keiın AQŞ qoldaityn rejim (respublikalyq rejim) da 20 jyldan keiın küiredı. Işkı jäne syrtqy faktorlar jüienıŋ küireuıne sebep boldy dep sanauǧa negız bar. Syrtqy faktor retınde būrynǧy respublikalyq rejimnıŋ küireuınıŋ basty kınäsı AQŞ bolyp tabylady. AQŞ būrynǧy Auǧanstan ükımetın bılmesten, naqty tanymastan tälıbtermen mämıle jasady jäne tälıbterge saiasi zaŋdylyq berdı. Saiasi zaŋdylyq tälıbterdıŋ ūrys alaŋynda da, beibıt kelıssözder kezınde de saiasi jäne äskeri küşın arttyra tüstı. Al ışkı faktorda būl Auǧan saiasatkerlerı, olardyŋ basty kınäsı - qaşqyn prezident Aşraf Ǧani ekenı anyq. Etnikalyq alalauşylyqpen ol respublikanyŋ qūlauyna jol aşty. Ūlttyq opasyzdyq jasaǧan Aşraf Ǧani küireudıŋ basty kınäsı bolyp tabylady. Ol qaşyp ketkennen keiın Talibandar "tūtqynǧa alǧan" 35 million auǧandyqtardyŋ jaǧdaiyna jauapty.
- Auǧanstandaǧy hazarlardyŋ jaǧdaiy "Taliban" bilıgı ornaǧannan keiın qalai özgerdı? Halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy qalai? Hazarlar arasynda bosqyndar sany köp pe?
Iаsir RAŞİD: Hazarlar sany jaǧynan Auǧanstandaǧy üşınşı etnikalyq top bolyp tabylady. Hazarlar el halqynyŋ 20-25% qūraidy. Hazarlar ǧasyrlar boiy eŋ osal halyq boldy. Taliban bilıktı qalpyna keltıre otyryp, hazarlar etnikalyq jäne dıni tūrǧydan köptegen osaldyqtarǧa tap bolady. Hazarlarǧa Talibannyŋ uaqytşa ükımetınen eşqandai üles berılmegen. Eger Talibannyŋ resmi ükımetı olardyŋ uaqytşa ükımetı siiaqty bolsa, onda Hazarlar saiasi qūqyqtarynan aiyrylady. Basqaşa aitqanda, Hazaranyŋ 20 jyldyq saiasi, äleumettık jäne mädeni jetıstıgı tolyq joǧalady.
Bosqyndyq turaly, soŋǧy uaqytta Auǧanstandaǧy barlyq etnikalyq toptar qonys audardy. Oǧan soǧys pen laŋkestık tıkelei ıser ettı. Hazarlar da bükıl älem boiynşa auǧan bosqyndarynyŋ ülken ülesıne ie. Soŋǧy ailarda, Taliban şabuyldary küşeigen saiyn, köptegen hazarlar üilerın tastap ketuge mäjbür boldy. Bıraq naqty statistikalyq mälımetter joq. Menıŋ otbasym qazır Auǧanstanda tūrady. Menıŋ oiymşa, otbasym turaly osy söz jetkılıktı. Ärine, tälıbter bilıktı basyp alǧannan keiın özge hazarlarǧa qysymdy arttyra tüsedı, qazırdıŋ özınde onyŋ aiqyn körınısterı bar.
- Ǧalamtordan türlı fotolar men videolardy baiqap jürmın. Köbınde tälıbter hazar ūltynyŋ körnektı tūlǧalaryna arnalǧan eskertkışterdı, tarihi jäne mädeni oryndardy qiratyp jatyr. Būl qanşalyqty ras?
Iаsir RAŞİD: Är türlı däuırlerde, hazarlardyŋ tarihy men mädenietın tolyq joiuǧa köptegen äreketter jasaldy. Talibandar öz kezegınde Hazarlardyŋ tarihyn joiuǧa tyrysty jäne ony jalǧastyryp jatyr. Mysal retınde 2001 jyly Bamianda Budda müsınderın jaryp jıberuın aitsaq bolady. Būl jalpy adamzatqa ortaq mädeni eskertkış edı, sony özın talqandap tastady. Ärine, osynyŋ özı olardyŋ mädeni oşaqtarǧa qatysty közqarasyn naqty sipattap tūr. Soŋǧy künderı Hazarlarǧa tiesılı Baba Abdul Ali Mazari (Hazarlardyŋ saiasi liderı) müsını men basqa da bırqatar mädeni müsınderdı būzu turaly beinejazbalar tarady. Būl mädeni eskertkışterdı joiudyŋ hazalardyŋ mädenietı men tarihyn qūrtudan basqa eş maqsaty joq.
- Qazır Pandjşerde Ahmad Masud bastaǧan qarsylyq küşterı bar. Olar soŋǧy ūrystarda jeŋılıs tapty. Jalpy qarsylasu qozǧalysyna közqarasyŋyz qalai?
Iаsir RAŞİD: Pandjer turaly qarama-qaişy jaŋalyqtar bar. Talibandar Pandjşerdy tolyq basyp aldy dep mälımdeidı. Bıraq qarsylyq küşterı, provinsiia tolyq qūlaǧan joq degendı aituda. Sondyqtan, bız aldaǧy künderde bolatyn oqiǧalardy kütuımız kerek. Pandjerda jaǧdai kün saiyn kürdelı bolyp barady. Ahmad Masudtyŋ qarsylyǧyna qatysty men onyŋ jas, bılımdı jäne yntaly ekenın aituym kerek. Ol - jastardyŋ jalǧyz ümıtı. Ol ūlttyq jäne halyqaralyq qoldaudy qajet etetın tūlǧa. Men Masud jeŋedı dep ümıttenemın. Al eger ol jeŋıske jetse, basqa saiasi köşbasşylardyŋ qatelıkterın qaitalamaidy dep ümıt artamyn.
- Taliban bilıgı nyq ornady dep oilaisyz ba? Jalpy Auǧanstannyŋ bolaşaǧyna qatysty boljam jasasaŋyz.
Iаsir RAŞİD: "Taliban" uaqytşa ükımetınıŋ jariialanuy būl toptyŋ bilıkte tūraqty bolmaitynyn bıldıredı. Taliban jariialanǧan ükımet etnikalyq, näsıldık, tıldık nemese dındık jaǧynan inkliuzivtı ükımet emes. Būl mäsele narazylyqty arttyrady jäne būl topqa qarsy köterılıster kün ötken saiyn küşeie tüsedı dep aituǧa bolady. Aqyrynda būl toptyŋ ydyrauyna äkeledı. Talibanǧa älı de eldı basqaru jospary qajet. Baǧdarlamany qarjylandyru qajet. Bıraq syrtqy kömek qysqartylǧan soŋ Talibandarda basqa jetkılıktı biudjet joq. Qysqasy, halyqtyŋ saiasi, ekonomikalyq jäne äleumettık jaǧdaiy jaqsy bolmaǧan kezde, olar erıksız narazylyq bıldıretın bolady. Būl köterılıster tälıbterdıŋ belın syndyruy mümkın.
- Sız Qazaqstanda bılım aldyŋyz, qazır Türkiiadasyz. Auǧanstanǧa qaityp baru oiyŋyzda bar ma?
Iаsir RAŞİD: Men endı ǧana magistraturany bıtırdım, ary doktoranturamen jalǧastyrudy şeştım. Bızdıŋ erık är närseden de ülken jäne küştı. Eldegı jaǧdai mülde jaqsy emes, bıraq bız ümıtımızdı mülde joǧaltqan joqpyz. Bızdıŋ ümıtımız - bır künı elge oralyp, halqymyzǧa qyzmet etu.
- Iаsir, sūhbatyŋyzǧa rahmet. Sau bolyŋyz!
Sūhbattasqan Ashat QASENǦALİ
"Adyrna" ūlttyq portaly
