Asan Qaiǧy – qazaqtyŋ jyrauy, körnekı tūlǧa jäne Qazaq handyǧynyŋ qūryluynyŋ negızgı ruhani konsepsiiasyna ainalǧan “Jerūiyq” ılımınıŋ negızın qalauşy.
Negızınde, Asan Qaiǧy qazaqtyŋ bırınşı filosofy ǧana bolyp qoimai, sondai-aq jerdı paidalanudy ūiymdastyru turaly köptegen ūsynys jasaǧan geograf pen topograf ta bolǧan. Ol öz zamanynyŋ bıraz mäselesın şeşudı qolǧa alyp, öz filosofisynyŋ oryndauşysy boldy desek te qatelespeimız. Asan Qaiǧy kelesıdei mäselelerdı qarastyrǧan: aumaqtardy aiqyndau, memlekettık basqaru qaǧidalary men qaǧidattary jäne bırtūtas ūlttyŋ qalyptasu erekşelıkterı. Qazaqtan şyqqan alǧaşqy filosof ataǧyna laiyqty boluynyŋ taǧy bır sebebı – esımınıŋ “qaiǧy” sözımen tırkesuı bolyp tabylady. “Qaiǧy” sözı tereŋ maǧynaly epitet jäne ekınıŋ bırın sipattau üşın qoldanyla bermeiı, būl epitettı köptı köretın, ystyq sezetın jäne aqyldy tūlǧalarǧa qatysty qoldanu oryndy.
Asan Qaiǧynyŋ oilary ekzistensialdy filosofiianyŋ oilaryna negızdelgen, sol üşın ol öz oilaryn “qaiǧy” janrynda jetkızedı. Ömır men tırşılık – osy ekı filosofiialyq kategoriia onyŋ ūstamynynyŋ negızı.
Jerūiyq filosofiiasyna keletın bolsaq: “Ol jerde aştyq pen eşqandai auru-syrqat joq, eşbır jaudyŋ közıne tüspeidı, sonymen qatar Jerūiyq tūrǧyndary dūşpandyq pen öşpendılıktıŋ ne ekenın bıle bermes. Onda tek teŋqūqyqty adamdar men barşaǧa ortaq materialdyq ahualy joǧary tūlǧalar tūrady. Būl memlekette tabiǧi jäne ekologiialyq apattar oryn almaidy, özender men kölder taza suǧa toly, al qūnarǧa toly jerınde jap jasyl qalyŋ şöp ösedı. Bır sözben aitqanda “qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan zaman”.
Bıraq būl oidyŋ negızı tübınde jatyr: “Jerūiyqqa aparar tıke jol joq. Barlyq mūhit-teŋız ben tau-qyrattardy keşıp ötseŋ de, ony tappassyŋ. Tek adam jüregın tärbielegen gumanistık sezımder, materialdyq tūrǧyda artyqşylyqtardan bastartu, öz-özınnıŋ ışındegı januarlyq qūştarlyqtardy basa bılu ızdegen jandy Jerūiyqqa äkele alady.” Iаǧni Jerūiyq degenımız ol kartadan köruge bolatyn, atpen şauyp baratyn jer emes, ol – adamdar öz betterımen ruhani jaŋǧyrtu jolyna şyǧyp, ädıl qoǧamdy qūrudy bastaǧan jer.
Osy oraida aitqym keletın bır oiym kelesı qysqa äŋgımeden şyǧady:
...Qys. Resei. 30-şy jyldar. Aştyq. -30 gradus qatqal. Aulada kedeişıl kiıngen bala bır oram otynmen jügırıp jür, al aula sypyruşy onyŋ artynan quyp barady. Balanyŋ basyna kelgen oi: “Joq, būlai jalǧassa bolmaidy. Men jaqsy otbasynan şyqqanmyn, oqyp jäne öz-özımdı damytqym keledı. Özımnıŋ süiıktı jazuşym Ernest Heminguei sekıldı batyl jäne küştı bolǧym keledı...Aula sypyruşydan qaşqanşa, Kubanyŋ jaǧalauynda otyryp, balyq aulaǧym keledı”... ...Kuba. Ystyq. Şynymen de, özın sūlu qyzdarmen qorşaǧan batyl ärı küştı Ernest Hemingueijaǧalauda rom ışıp otyr. Onyn oiy: “Mynauyn ömır ma?! Halyqqa eşteŋe kerek emes. 24 saǧat boiy adam şydamas ystyq – miym qainap bıtetın boldy. Odan da, salqyn Parijda Andre Morua dosymmen bırge oşaqtyŋ aldynda taŋǧa deiın “mäŋgı” turaly söz talastyryp, fransuzdyq jaqsy bır şarapty ışkenım artyq edı”... ...Parij. Salqyn, apta boiy jaŋbyr qūidy. Andre Morua öz ornynda otyr, koniagynyŋ üşınşı bötelkesı bıtıp barady, tösegınde ekı parijdyq aru jatyr. Onyŋ oilary: “Būl ömır emes. Taza simuliasiia. Qazır suyq Mäskeude bolǧanymda – jaqyn dosym jazuşy Andrei Platonovty tauyp alar edım de, onymen taza orystyn araǧynan bır ūrttap, demde “mäŋgıge” jaqyn bolar edık. Mıne, osy – ömır”... ...Mäskeu. Qys. Qatqal. Aştyq. Andrei Platonov aulada jas balanyŋ artynan quyp oilaǧany: “Saitan alǧyr! Jetıp alsam – ūryp soǧam!”... Būnymen aitqym kelgenı – qazır köp qazaqstandyq jastar şet eldı är türlı äleumettık jelıler men filmder arqyly körıp, “damyǧan”elge ketkısı keledı. Olardyŋ oiynşa “Jerūiyq”sonda bolar?.. Bıraq, joǧaryda aityp ketkenımdei – “Jerūiyq” kartadan tabuǧa bolatyn jer emes, ol - senıŋ ömırın men elındı jaqsyǧa özgertkın keletın jer. Armanyndaǧydai ömır sürgın kele me, sol armanyndy öz ornyndy özgertuden basta da, “Jerūiyqqa” alǧaş bop qadam bas...Ömırınıŋ soŋyna deiın qazaq halqynyŋ taǧdyryn oilaǧan Asan Qaiǧyny memlekettıŋbolaşaǧy mazalady. “Bolaşaq ūrpaq täuelsızdıktı ūstap qala ala ma?”, “Memlekettı nyǧaityp, atadan qalǧan jerdı saqtap qala alady ma?” degen sūraqtar Asan Qaiǧyny tereŋ oiǧa batyrdy degen eşteŋe demeumen bırdei.
Barlyǧyn qorytyndylai kele, Asan Qaiǧynyŋ öleŋ joldarynan sızge bır sūraq qoiaiyn:
...Aqylyna könbegen
Jūrt qadırın ne bılsıŋ?..
Danat Janataev, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymynyŋ kandidaty;
Tölepbergen Arsen, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı,fizika-tehnikalyq fakultetınıŋ magistranty.
Derekközder:
Filosofskie idei kazahskih myslitelei raznyh epoh: Asan Sabit uly (Asan kaigy, XV v.) – pervyi kazahskii jyrau, (scibook.net) Vsio poznaetsia v sravnenii: luchşii rasskaz o tom, chto tam horoşo, gde nas net (fit4brain.com) Asan Qaiǧy: ömırbaiany jäne şyǧarmalary - Qazaqstanjaŋalyqtary | STAN.KZ
