Babaş Äbılqasymūly – Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynda jarty ǧasyrdai qyzmet etıp, bar sanaly ǧūmyryn qazaq tılı bılımınıŋ tyŋ taqyryptaryn zertteuge arnaǧan eŋbekterımen belgılı bıregei ǧalym. Ǧalymnyŋ esımı qazaq baspasözınıŋ tarihy jäne qazaq ädebi tılınıŋ tarihyn zerttegen tūlǧa retınde belgılı. Būdan bölek zertteulerı türkıtanu salasyna da arnalady. Ǧalymnyŋ basty erekşelıgı – zertteu nysanyna alǧan XVII ǧ. jazba eskertkışterınıŋ, XVIII-XIX ǧǧ. jazba ülgılerınıŋ tılın taldauda Mäskeu, Qazan, Taşkent, Orynbor kıtaphanalary men mūrajailarynda arab grafikasymen saqtalǧan qoljazbalary men nūsqalaryn ızdep tauyp, tüpnūsqadan oqidy, qazaq tılıne qanşalyqty jaqyn ekenın däleldeidı. Ǧalymnyŋ qazaqtyŋ jazba dünielerıne qatysty jinaǧan barlyq qoljazbalary men nūsqalary keiıngı zertteuşılerge, şäkırtterıne qūndy zertteu material bolǧany sözsız. Ǧalymnyŋ osy jinaǧan materialdarynyŋ ışınde XVII ǧasyrda Äbılǧazy bahadür hannyŋ «Şajara-i türk» (Türkı şejıresınıŋ) jazba eskertkışınıŋ qazaq tılınıŋ tarihyn zertteude orny erekşe boldy.
Atalmyş jazba eskertkıştıŋ avtory Äbılǧazy hannyŋ öz şyǧarmasynyŋ kırıspesınde jazǧan «... būl kıtapty bes jasar bala tüsınetındei türkı tılınde jazdym» degen eskertpesı jaiynda türkıtanuşylardyŋ arasynda ärtürlı pıkır boldy. «Türkı şejıresınıŋ» tılın zerttegen orys zertteuşılerı A.N.Kononov, A.M.Şerbak, S.İ.İvanov Äbılǧazy mūrasynyŋ tılı qarapaiym, tüsınuge jeŋıl, arab jäne parsy sözderın şektep qoldanǧan degen tūjyrymdar jasaǧanmen, özbek ädebi tılınıŋ eskertkışı retınde qarastyrǧan. Otandyq türkıtanuda «Türkı şejıresın» zertteu nysanyna alǧan professor Babaş Äbılqasymov orys ǧalymdarynyŋ pıkırlerındegı «hiua tūryǧyndarynyŋ tılı», «şaǧatai tılı», «özbek tılı» degen terminderıne taldau jasai kelıp, şyǧarmanyŋ özbek ädebi tılıne qatysy joq ekendıgın däleldeidı. Ǧalym «Türkı şejıresınıŋ» özge ortaǧasyr şaǧatai tılınde jazylǧan jazba eskertkışterden erekşelıgın fonetika-orfografiialyq, leksika-frazeologiialyq, grammatikalyq tūrǧydan jan-jaqty taldau jasau arqyly şyǧarmanyŋ qypşaq tılınde jazylǧan degen tūjyrymǧa keledı. Zertteu nätijesı tolyqqandy dälırek, naqtyraq bolu üşın arab grafikasynan habarym bar bolǧandyqtan bolar, ūstazym «Türkı şejıresındegı» arab, parsy tılınen engen kırme qabatyn arnaiy zertteudı tapsyrady. Zertteuden būryn «Şejırenıŋ» baspa nūsqasyn ūstatyp, oqytady. Alǧaşqy ret bırden köz jügırtıp oqu qiyn boldy. Bırte-bırte közım üirene bastady. Rasymen de, şyǧarma tılı jeŋıl, stilı jatyq eken, qazırgı qazaq tılınde kezdesetın frazeologizmder de, maqal-mätelder de jetkılıktı. Ony keiın 183 betten tūratyn «Türkı şejıresı» mätınındegı barlyq sözderdı jinaqtap, ärıptesım G. Mamyrbekpen sözdıgın qūrastyru barysynda köz jetkızdık. Bırer mysal keltıreiık:
ÜMID ÜZGENDIN SOŊ ﮏﻧﻮﺴ ﻥﻴﺪﻧﺎﻜﺯﻮﺍ ﺩﻴﻤﺍ - ümıt üzgennen soŋ, küder üzgennen soŋ. Chynǧyz han qaita qaita elchı iıberdı iaraşaiyn deb Oŋ han iaraşmady iaraşmaqlyqdyn ümıd üzgendın soŋ atlandy (47, 6). Şyŋǧys han dostasaiyn dep qaita-qaita elşı jıberdı, bıraq Oŋ han kelısımge kelmedı, bıtımgerşılıkten ümıt üzgen soŋ (Şyŋǧys han) attandy.
HOŞ KÖRDI ﻯﺪﺮﻮﻜﺶﻮﺧ - dūrys kördı, jön kördı. Bır ai aşny här uaqytda hahlasaq iermız amma bır ai kündüz aş iemesmız amma keche iermız tedıler mūny häm hoş kördı (75, 2). “ bır ai tamaqty qai uaqytta qalasaq (sol kezde) jermız, bıraq bır ai kündız tamaq jemei, tek keşke jeimız”, - dedı, būny da (būl sözdı de Şyŋǧys han) dūrys kördı.
HŪDAIǦA SALU ﻢﻴﺪﻟﺎﺴ ﻪﻐﻳﺍﺪﺧ - qūdaiǧa tapsyru. İıgırma uiǧūrnyŋ hech qaisysyny öltürmedı men qaracha halqym bırlän iaman bolman härkım iamanlyq qylsa any hūdaiǧa saldym (151, 5). Jiyrma ūiǧyrdyŋ eşqaisysyn öltırmedı, men qaraşa halqymmen jaman bolmaspyn, kım de kım jamandyq qylsa, ony qūdaiǧa tapsyrdym.
Ǧalymnyŋ taǧy bır erekşelıgı özge türkıtanuşylarǧa ūqsamaityn «Türkı şejıresınıŋ» tolyq mätının arab grafikasynan kirill grafikasyna qazaq tılınıŋ dybystyq erekşelıgıne jaqyndatyp transkripsiialauy. Sebebı arab älıpbiınde dauysty dybystardyŋ üş-aq türı bolǧandyqtan, türkı tılderındegı barlyq dauystylar osy üş taŋbaǧa syidyrylǧan. Bıraq būl dauystylardy türkıtanuşylar mätın transkripsiialauda ärqalai paidalanady. Mysaly, A.N. Kononov Äbılǧazynyŋ «Türıkmen şejıresınen» alynǧan mysaldar men mätınderdı berude özbektıŋ qazırgı söileu tılıne jaqyndatyp transkripsiialaǧan. S.N. İvanov Äbılǧazynyŋ «Türkı şejıresın» kirill taŋbasymen bergende akademiialyq (radlovskaia) transkripsiiany qoldanǧan. Al özge özbek, tatar t.b. türkıtanuşy ǧalymdar eskertkışter mätının öz tılderıne jaqyndatyp transkripsiialaidy. Ūstazym transkrisilaudaǧy osyndai ala-qūlalyqty boldyrmas üşın jeŋıldetılgen (uproşennaia) transkripsiiany basşylyqqa alady. «Türkı şejıresınıŋ» tılı qypşaq tılıne jaqyn ekenın däiektegen ǧalym mätındı qazaq tılınıŋ ärıpterıne salyp transkripsiialaidy: ﺍ taŋbasyn ornyna qarai a, ä, e ärıptermen, ﺐ taŋbasyn b, p ärıptermen, ﻙ taŋbasyn g, k ärıptermen berdık. ﻭ taŋbasyn o, ū, ü, ö ärıpterınıŋ bıreuımen taŋbalaidy. ﻯ taŋbasyn bırde i, bırde y, ı ärıpterımen (sözdıŋ juan-jıŋışkelıgıne orai) beredı. Al ﺝ taŋbasy bırde ch-ny, bırde j dybysyn belgıleidı eken, yŋǧaiyna qarai solai qoldanǧanyn aitady.
Mysaly, Qara hannyŋ ūlūǧ hatūnydyn ūǧūl boldy körıklı ai kündın artūq üch keche kündüz anasyny emmedı här keche anasynyŋ tüşıge kırıb aitūr erdı ei ana bolǧyl ägär mūsylman bolmasaŋ ölsem ölermın senıŋ emchekıŋıznı emmen teb...
Bız de sözdık äzırleude Ūstazymyzdyŋ «Şejıre» mätının transkripsiialaudaǧy prinsipın ūstanyp, qazaq tılıne jaqyndatyp berdık. Mysaly: burun emes būrūn, köchub emes köchüb, tutuldu emes tūtūldū, bir kuni emes bır künı, olturub emes oltūrūb t.b. Būdan bölek ǧalym «Türkı şejıresınıŋ» mätının transkripsiialap qana qoimai, qazaq tılıne audarady. Şyǧarma tılınde kezdesetın qiyn sözderdı, kırme sözderdı, jer-su ataularyn qazırgı qazaq qoǧamynyŋ tüsınıgıne laiyqtap beredı. Būl ǧalymnyŋ audarmadaǧy ūqyptylyǧyn bıldıredı.
Osylaişa professor Babaş Äbılqasymovty «Türkı şejıresınıŋ» tılın tyŋ tūjyrymdarymen jan-jaqty söz etken, jazba eskertkışterdıŋ tılın zertteudıŋ ülgısın körsetken ŪSTAZ dep bılemız.
Ūlaǧatty ūstazymyz biyl 90 jasqa tolyp otyr. Ūstazymyzdy mereilı künımen qūttyqtai otyryp, maǧynaly ömırıne zor densaulyq, otbasyna amandyq tıleimız!
Seiıtbekova Ainūr Ataşbekqyzy,
A.Baitūrsynūly atyndaǧy
Tıl bılımı instituty Tıl tarihy
bölımınıŋ meŋgeruşısı,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
