Babash Ábilqasymuly – Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynda jarty ǵasyrdaı qyzmet etip, bar sanaly ǵumyryn qazaq tili biliminiń tyń taqyryptaryn zertteýge arnaǵan eńbekterimen belgili biregeı ǵalym. Ǵalymnyń esimi qazaq baspasóziniń tarıhy jáne qazaq ádebı tiliniń tarıhyn zerttegen tulǵa retinde belgili. Budan bólek zertteýleri túrkitaný salasyna da arnalady. Ǵalymnyń basty ereksheligi – zertteý nysanyna alǵan XVII ǵ. jazba eskertkishteriniń, XVIII-XIX ǵǵ. jazba úlgileriniń tilin taldaýda Máskeý, Qazan, Tashkent, Orynbor kitaphanalary men murajaılarynda arab grafıkasymen saqtalǵan qoljazbalary men nusqalaryn izdep taýyp, túpnusqadan oqıdy, qazaq tiline qanshalyqty jaqyn ekenin dáleldeıdi. Ǵalymnyń qazaqtyń jazba dúnıelerine qatysty jınaǵan barlyq qoljazbalary men nusqalary keıingi zertteýshilerge, shákirtterine qundy zertteý materıal bolǵany sózsiz. Ǵalymnyń osy jınaǵan materıaldarynyń ishinde XVII ǵasyrda Ábilǵazy bahadúr hannyń «Shajara-ı túrk» (Túrki shejiresiniń) jazba eskertkishiniń qazaq tiliniń tarıhyn zertteýde orny erekshe boldy.
Atalmysh jazba eskertkishtiń avtory Ábilǵazy hannyń óz shyǵarmasynyń kirispesinde jazǵan «... bul kitapty bes jasar bala túsinetindeı túrki tilinde jazdym» degen eskertpesi jaıynda túrkitanýshylardyń arasynda ártúrli pikir boldy. «Túrki shejiresiniń» tilin zerttegen orys zertteýshileri A.N.Kononov, A.M.erbak, S.I.Ivanov Ábilǵazy murasynyń tili qarapaıym, túsinýge jeńil, arab jáne parsy sózderin shektep qoldanǵan degen tujyrymdar jasaǵanmen, ózbek ádebı tiliniń eskertkishi retinde qarastyrǵan. Otandyq túrkitanýda «Túrki shejiresin» zertteý nysanyna alǵan professor Babash Ábilqasymov orys ǵalymdarynyń pikirlerindegi «hıýa turyǵyndarynyń tili», «shaǵataı tili», «ózbek tili» degen termınderine taldaý jasaı kelip, shyǵarmanyń ózbek ádebı tiline qatysy joq ekendigin dáleldeıdi. Ǵalym «Túrki shejiresiniń» ózge ortaǵasyr shaǵataı tilinde jazylǵan jazba eskertkishterden ereksheligin fonetıka-orfografııalyq, leksıka-frazeologııalyq, grammatıkalyq turǵydan jan-jaqty taldaý jasaý arqyly shyǵarmanyń qypshaq tilinde jazylǵan degen tujyrymǵa keledi. Zertteý nátıjesi tolyqqandy dálirek, naqtyraq bolý úshin arab grafıkasynan habarym bar bolǵandyqtan bolar, ustazym «Túrki shejiresindegi» arab, parsy tilinen engen kirme qabatyn arnaıy zertteýdi tapsyrady. Zertteýden buryn «Shejireniń» baspa nusqasyn ustatyp, oqytady. Alǵashqy ret birden kóz júgirtip oqý qıyn boldy. Birte-birte kózim úırene bastady. Rasymen de, shyǵarma tili jeńil, stıli jatyq eken, qazirgi qazaq tilinde kezdesetin frazeologızmder de, maqal-mátelder de jetkilikti. Ony keıin 183 betten turatyn «Túrki shejiresi» mátinindegi barlyq sózderdi jınaqtap, áriptesim G. Mamyrbekpen sózdigin qurastyrý barysynda kóz jetkizdik. Birer mysal keltireıik:
ÚMID ÚZGENDIN SOŃ ﮏﻧﻮﺴ ﻥﻴﺪﻧﺎﻜﺯﻮﺍ ﺩﻴﻤﺍ - úmit úzgennen soń, kúder úzgennen soń. Chynǵyz han qaıta qaıta elchi ıiberdi ıarashaıyn deb Oń han ıarashmady ıarashmaqlyqdyn úmid úzgendin soń atlandy (47, 6). Shyńǵys han dostasaıyn dep qaıta-qaıta elshi jiberdi, biraq Oń han kelisimge kelmedi, bitimgershilikten úmit úzgen soń (Shyńǵys han) attandy.
HOSh KÓRDI ﻯﺪﺮﻮﻜﺶﻮﺧ - durys kórdi, jón kórdi. Bir aı ashny hár ýaqytda hahlasaq ıermiz amma bir aı kúndúz ash ıemesmiz amma keche ıermiz tediler muny hám hosh kórdi (75, 2). “ bir aı tamaqty qaı ýaqytta qalasaq (sol kezde) jermiz, biraq bir aı kúndiz tamaq jemeı, tek keshke jeımiz”, - dedi, buny da (bul sózdi de Shyńǵys han) durys kórdi.
HUDAIǴA SALÝ ﻢﻴﺪﻟﺎﺴ ﻪﻐﻳﺍﺪﺧ - qudaıǵa tapsyrý. Iigirma ýıǵurnyń hech qaısysyny óltúrmedi men qaracha halqym birlán ıaman bolman hárkim ıamanlyq qylsa any hudaıǵa saldym (151, 5). Jıyrma uıǵyrdyń eshqaısysyn óltirmedi, men qarasha halqymmen jaman bolmaspyn, kim de kim jamandyq qylsa, ony qudaıǵa tapsyrdym.
Ǵalymnyń taǵy bir ereksheligi ózge túrkitanýshylarǵa uqsamaıtyn «Túrki shejiresiniń» tolyq mátinin arab grafıkasynan kırıll grafıkasyna qazaq tiliniń dybystyq ereksheligine jaqyndatyp transkrıpııalaýy. Sebebi arab álipbıinde daýysty dybystardyń úsh-aq túri bolǵandyqtan, túrki tilderindegi barlyq daýystylar osy úsh tańbaǵa syıdyrylǵan. Biraq bul daýystylardy túrkitanýshylar mátin transkrıpııalaýda árqalaı paıdalanady. Mysaly, A.N. Kononov Ábilǵazynyń «Túrikmen shejiresinen» alynǵan mysaldar men mátinderdi berýde ózbektiń qazirgi sóıleý tiline jaqyndatyp transkrıpııalaǵan. S.N. Ivanov Ábilǵazynyń «Túrki shejiresin» kırıll tańbasymen bergende akademııalyq (radlovskaıa) transkrıpııany qoldanǵan. Al ózge ózbek, tatar t.b. túrkitanýshy ǵalymdar eskertkishter mátinin óz tilderine jaqyndatyp transkrıpııalaıdy. Ustazym transkrıılaýdaǵy osyndaı ala-qulalyqty boldyrmas úshin jeńildetilgen (ýproennaıa) transkrıpııany basshylyqqa alady. «Túrki shejiresiniń» tili qypshaq tiline jaqyn ekenin dáıektegen ǵalym mátindi qazaq tiliniń áripterine salyp transkrıpııalaıdy: ﺍ tańbasyn ornyna qaraı a, á, e áriptermen, ﺐ tańbasyn b, p áriptermen, ﻙ tańbasyn g, k áriptermen berdik. ﻭ tańbasyn o, u, ú, ó áripteriniń bireýimen tańbalaıdy. ﻯ tańbasyn birde ı, birde y, i áripterimen (sózdiń jýan-jińishkeligine oraı) beredi. Al ﺝ tańbasy birde ch-ny, birde j dybysyn belgileıdi eken, yńǵaıyna qaraı solaı qoldanǵanyn aıtady.
Mysaly, Qara hannyń uluǵ hatunydyn uǵul boldy kórikli aı kúndin artuq úch keche kúndúz anasyny emmedi hár keche anasynyń túshige kirib aıtur erdi eı ana bolǵyl ágár musylman bolmasań ólsem ólermin seniń emchekińizni emmen teb...
Biz de sózdik ázirleýde Ustazymyzdyń «Shejire» mátinin transkrıpııalaýdaǵy prınıpin ustanyp, qazaq tiline jaqyndatyp berdik. Mysaly: býrýn emes burun, kóchýb emes kóchúb, týtýldý emes tutuldu, bır kýnı emes bir kúni, oltýrýb emes olturub t.b. Budan bólek ǵalym «Túrki shejiresiniń» mátinin transkrıpııalap qana qoımaı, qazaq tiline aýdarady. Shyǵarma tilinde kezdesetin qıyn sózderdi, kirme sózderdi, jer-sý ataýlaryn qazirgi qazaq qoǵamynyń túsinigine laıyqtap beredi. Bul ǵalymnyń aýdarmadaǵy uqyptylyǵyn bildiredi.
Osylaısha professor Babash Ábilqasymovty «Túrki shejiresiniń» tilin tyń tujyrymdarymen jan-jaqty sóz etken, jazba eskertkishterdiń tilin zertteýdiń úlgisin kórsetken USTAZ dep bilemiz.
Ulaǵatty ustazymyz bıyl 90 jasqa tolyp otyr. Ustazymyzdy mereıli kúnimen quttyqtaı otyryp, maǵynaly ómirine zor densaýlyq, otbasyna amandyq tileımiz!
Seıitbekova Aınur Atashbekqyzy,
A.Baıtursynuly atyndaǵy
Til bilimi ınstıtýty Til tarıhy
bóliminiń meńgerýshisi,
fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty
