Ūltty ūlt etetın ne? Būl sūraqqa bas qatyrmaǧan sanaly adam joq şyǧar. Onyŋ türı ma? Olai dep oilamaimyn. Sebebı syrtqy kelbetı ūqsas ūlttar öte köp. Alataudyŋ arǧy betındegı qyrǧyz aǧaiyn men bergı betındegı qazaqtyŋ kelbetı öte ūqsas. Demek tür ūltty anyqtauşy faktor emes. Bälki ūltty ūlt etetın onyŋ ūlttyq oiyndary, mädenietı, dästürı bolar? Joq, kökpardy tartatyn türkı balasy köp, oiuy bırdei ūlttar da jeterlık. Mädeniet pen ūlttyq oiyndar basty faktor bola almaidy. Onda ūltty ūlt etetın dyn şyǧar? Mümkın emes. Dın ol senım jäne bır senımge negızdelgen san myŋdaǧan ūlttar bar. Milliardtaǧan mūsylmandar men hristiandar türlı ūlttan jasaqtalǧan, sondyqtan bır senım aiasynda, bıraq bır ūlt emes. Endeşe ūltty ül etetın ne? Ol - tıl. Jäne basqa eşteŋe emes. Sondyqtan tıl eŋ maŋyzdy jäne ūltty jasaqtauşy faktor.
Ejelgı Rimde erekşe bır täjıribe bolǧan. Ol qūldardy baǧyndyruǧa qatysty ereje. Onda bylai dep jazylǧan. «Qūldar öz tılınde söilemeuı tiıs, öitkenı olar sol arqyly köterılıstı josparlauy mümkın» degen qaǧida arqyly, är türlı tılde söileitın türlı taipa ökılderın aralastyryp ūstaityn bolǧan. Säikesınşe Rim imperiiasy qūl ielenuşı imperiia retınde tarih sahnasynda eŋ ūzaq ömır sürdı. Olar tıldıŋ bırıktıruşı jäne ūlttyq namysty oiatuşy progresstık küşke ie ekenın bıldı. Būl däleldı «Vavilon mūnarasy» jaily aŋyzymyz da däleldep tūrǧandai. Qūdaiǧa bastar biık mūnaranyŋ negızın qalaǧan san myŋdaǧan adamdy türlı tılde söiletken Jaratuşy olardy toqtata bılgendei, san türlı tılge bölşektenıp, özara tüsınıse almaǧan qoǧam da eŋ soŋǧy nätijelı finişke jetuı ekıtalai.
Jä, jaraidy. Ūltty bırıktıruşı, ūltty ūlt etuşı basty faktor tıl ekenın anyqtap alǧandaimyz. Endı bızdıŋ elımızde sol tıl mäselesı qalai boluda? Özgerıs bar ma? Ümıt basym ba, küdık basym ba?
Memlekettık tılımızdıŋ damuyn bılu üşın, ol tılde qanşa azamat söileitının anyqtau maŋyzdy. Al ol halyq sanaǧynyŋ nätijesımen belgılı bolady. 1999 jyly täuelsızdıgımızdı qalpyna keltırgennen keiın, alǧaşqy halyq sanaǧy öttı. Sanaq boiynşa elımızde 14.9 mln adamnyŋ bary anyqtaldy, onyŋ 7.8 mlny qazaq, al 4.5 mlny orys ūltynyŋ ökılderı boldy. Qalǧandary özge ūlt ökılderı. Iаǧni qazaq tılın bıluşıler sany 7.8 mlnnan aspady degen söz jäne jetı jarym million qazaqtyŋ barlyǧy da qazaq tılın bıldı deuge kelmeidı. Sebebı keŋestık bilıktıŋ tıl saiasaty postkeŋestık elderdıŋ halqyna aian.
2009 jylǧy halyq sanaǧy elımızde halyq sanynyŋ artqanyn körsettı. Halyq sany 16.1 mln boldy, onyŋ 10.3 mlny qazaq bolsa, orys ūltynyŋ ökılderı 3.7 mlndy qūrady. Qalǧany özge ūlt ökılderı. Iаǧni sandyq körsetkış boiynşa da qazaq halqynyŋ sany artty, onyŋ ışınde säikesınşe qoǧamdaǧy qazaq tıldı ortanyŋ da sany artty degen söz.
Qazaq tılınıŋ qoǧamda ülesın arttyruǧa ülken sep bolǧan köşı-qon baǧdarlamasy boldy. Täuelsızdıgımızdı tūǧyrymyzǧa qondyrǧannan keiın, älem elderınen tarihtyŋ qataŋ tepkısımen tarydai şaşylǧan qazaqty qaita jinap, Atajūrtqa köşıru mäselesı qolǧa alyndy. Osy uaqytqa deiın Qazaqstanǧa 1.1 mln qandas qonys audardy. Ärine, olardyŋ 95%-y tek qazaq tılınde söileidı jäne orys tılın bılmeidı. Mıne, atalmyş lep Qazaqstanǧa qazaq tıldı qoǧamnyŋ nyq ornauyna äser ettı. Sebebı köşı-qonnyŋ basty ekı maqsaty boldy, bırınşısı qazaqty tarihi otanyna jinap, demografiiany arttyru bolsa, ekınşısı jetpıs jyldan astam uaqyt boiy taptalyp jatqan tıl mäselesın şeşuge degen qadam bolatyn.
Tıldı üiretu ūzaq prosess. Balanyŋ mektepte qai tılde bılım aluy, onyŋ ereesk ömırındegı negızgı baǧytyn anyqtaidy. Sondyqtan Qazaqstandaǧy mektepterge nazar audarsaq. 2021 jyldyŋ mälımetıne sai elımızde 7440 mektep baryn köremız, onyŋ 75%-ǧa juyǧy qazaq tıldı mektepter bolsa, 25 paiyzǧa juyǧy orys tıldı mektepter. Qalǧan bölıgı özge ūlttarǧa tiesılı. Al mektepte bılım alatyn oquşylar sany 3.4 mln balany qūraidy. Būl degenımız 2.5 mln bala qazaq tılınde bılım alady degendı bıldırıp otyr. Būl sandyq körsetkışte az körınse de, KSRO kezeŋımen salystyrǧanda ondaǧan ese köp. Qazaqtyŋ astanasy äsem Almatyda bır ǧana qazaq mektebı bolyp, qazaq tılınıŋ basyna qara būlt üiırılgen sätterdıŋ kelmeske ketkenınıŋ aiqyn nyşany. Demografiialyq körsetkıştıŋ de jyl saiyn artyp, tıptı 1989 jyldan keiın būzylmaǧan rekordtyŋ 2021 jyly jaŋaryp, bebi-bum bolǧanyn, ömırge kelgen säbidıŋ 85% qazaq otbasynda düniege kelgenın eskersek, onda qazaq tıldı mektepterdıŋ de aldaǧy uaqytta arta tüsetının tüsınu qiyn emes.
Tıl ülken transformasiiaǧa ūşyrap tūruy tiıs. Öitkenı älem damuymen bırge, tıldıŋ de özgerıp otyratyny anyq. Oǧan jaŋa terminder men ǧylymi progresstıŋ jaŋa anyqtamalary enıp otyrmasa, tıl bäsekelestık qabyletınen aiyrylady. Äp-sätte. Sebebı «köşten qalmau» sözı tılge de tıkelei qatysy bar. Sondyqtan tılımızge jaŋa terminderdıŋ enuı tıldıŋ būzyluyna emes, damuyna äser etpek. Būl tūrǧydan arnaiy tıl instituttary jūmys ısteude.
Tılımızdı ǧylym tılıne ainaldyru üşın jasalyp jatqan qadamdar barşylyq. Sonyŋ eŋ ülkenı qazaq tılınıŋ taŋbalanuyn kirillisadan latyn älıpbiıne auystyru. Būl eŋ aldymen ǧylym üşın qajet, sebebı älem latyn tılıne negızdelgen ǧylymmen damuda. Al ekınşı qadam, älemdık klassikterdıŋ tuyndylary käsıbi negızde qazaq tılıne audarylyp jatyr. Jüz bestseller gumanitarlyq sala boiynşa audarylyp, tılımızdı tamaşa tuyndylarmen bır baiytty.
Degenmen joǧarydaǧy körsetkışterge qaramastan, tılge qatysty dau men damai azaiar emes. Sebebı älı de şeşımın tabuǧa tiıs mäseleler köp. Tılımızdı damytuǧa qatysty türlı ūsynystar men oilar aitylyp jatady. Aǧa buynnan bastap, jastarǧa deiın tıldıŋ erteŋıne alaŋdauşylyq sezıledı. Būl quantarlyq jait. Alaida tıl mäselesı qyldan mai suyrǧandai etıp şeşıluı tiıs näzık taqyryp. Tıldı damytudyŋ bır jolyǧ oǧan degen qajettılıktı arttyru. Qyzyl söz emes, qyzu jūmys şeşedı. Sondyqtan älem elderınıŋ täjıribelerı maŋyzdy. Mysaly Baltyq elderın alyp qaraiyq. Tılge degen qūrmet jalpyūlttyq ideologiiaǧa ainalǧan, dei-tūra būl model bızdıŋ memleketımızge kelıŋkıremeidı. Sebebı onyŋ saiasi astary bar jäne qaqtyǧys tudyru qaupı orasan.
Bızge Ūlybritaniianyŋ modelın ūsynu tiımdı bolar edı. Ol qyzmette joǧarylaǧyŋ kelse, tıldı bıluge tiıssıŋ. IELTS-ty aitamyn. «Jaqsy üi, jalaqysy joǧary jūmys, alaŋsyz ömırdı qalasaŋ - aǧylşyn tılın taza bıluge tiıssıŋ» degen jasyryn ūrandy ūstanady. Aǧylşyndyq modeldı körşıles Resei elı de qoldanuda. Mäskeu eŋbek migranttaryn orys tılı men Resei tarihyn bıluge mındetteitın zaŋ qabyldady. «Reseige baryp jūmys ıstegıŋ kelse, ondai talapty orynda» deidı olar.
Qazaqstan da atalmyş joldy taŋdai alady. Äsırese būl bilık tarmaqtary arqyly mansaptyq köterılu kezınde ıske asuy tiıs. Memlekettık zaŋdy bılumen qatar, memlekettık tıldı joǧary deŋgeide meŋgeru jūmysqa qabyldar aldynda basty talap boluy tiıs. Ol Konstitusiiaǧa da sai. Sebebı özıŋ qyzmet etetın halyqtyŋ tılın bılmeu absurd. Būl bıreudıŋ qūqyǧyn şekteu emes, qoǧamdy bırıktıruşı tıl faktorynyŋ rölın aiqyndau. Būl bilıkke qatysty.
Al qoǧamda tıldı damytudyŋ basty joly – memlekettık tılde söileudı sänge ainaldyru. Onyŋ tıkelei joly jastarǧa qyzyqty jobalardy qazaq tılınde şyǧaru. Mysaly än salasynda Dimaştyŋ joly, qazaq tılınıŋ mädeni damuyna äser etude. Myŋdaǧan janküierler Dimaşpen bırlese şyrqau üşın, qazaq tılın üirenıp jatyr. Kino, serial, türlı äzıl jobalary da däl sondai äser bere alady. Būl «tıldı sänge ainaldyru» dep atalady jäne qanşalyqty sondai jobalar köp bolsa, sonşalyqty ony ıske asyru da jyldam bolmaq.
Ashat Kasenǧaliev
«Adyrna» ūlttyq portaly
