Almaty qalasy äkımdıgı janyndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı boiynşa qalalyq komissiianyŋ müşelerı Qūltaev T.S, Ospanov N.M "Saiasi repressiia qūrbandaryn aqtau mäselelerı boiynşa Almaty qalalyq komissiiasynyŋ" jūmysy jaily aityp berdı.
Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy Jarlyǧymen Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūrylǧan bolatyn. Artynşa būl komissiianyŋ jūmysyn dūrys jürgızu üşın ädısnamalyq komissiia jasaqtaldy. Memlekettık komissiianyŋ ortalyq keŋsesı Nūr-Sūltan qalasyna ornyqty. Onyŋ töraǧasy QR-nyŋ hatşysy Q.Köşerbaevtyŋ būiryǧymen qazırgı uaqytta respublikada on bır jūmys toby eŋbek etu üstınde. Sonymen qatar, är oblys ortalyǧynda jūmys toptary jasaqtalǧan. Üstımızdegı jyldyŋ säuırınde Almatyda da respublikanyŋ barlyq öŋırındegıdei qala äkımdıgı janynan saiasi repressiia qūrbandaryn aqtau mäselelerı boiynşa qalalyq komissiia qūryldy. Onyŋ töraǧasy – qala äkımınıŋ orynbasary E.Babaqūmarov bolyp tabylady. Qalalyq komissiia 9 toptan tūrady. Onyŋ qūramynda 51 tarihşy ǧalymdar jūmys ısteude. Bügıngı künge saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı jönındegı qalalyq komissiianyŋ tört otyrysy ötkızıldı. Olardyŋ barlyǧy, eldegı epidemiologiialyq jaǧdaiǧa bailanysty, onlain formatta atqaryldy.
Säuır aiynyŋ 1 jūldyzynda ötken bırınşı jiynda komissiianyŋ 2021 jylǧa arnalǧan jūmys jospary pysyqtaldy. Onda komissiia jūmysynyŋ basty maqsaty keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryna qatysty tarihi ädıldıktı qalpyna keltıru ekendıgı atalyp kettı. 7 mamyr künı qalalyq komissiianyŋ ekınşı otyrysy ötkızıldı. Onda jūmys toby basşylarymen sūqbat barysynda mūraǧat közderı men basqa da materialdardy jinau, zerdeleu boiynşa negızgı baǧyttar aiqyndaldy. Söz alǧan Komissiia töraǧasynyŋ orynbasary, Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ kafedra meŋgeruşısı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, dosent Bauyrjan Janǧūttin quǧyn-sürgın türlerın, quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ sanattaryn naqtylau jäne jinaqtalǧan aqparat tızbesın qalyptastyru boiynşa jūmys jürgızılıp jatqanyn baiandady. Otyrysty qorytyndylaǧan qalalyq komissiia töraǧasy, Almaty qalasy äkımınıŋ orynbasary Erjan Babaqūmarov repressiiaǧa ūşyraǧan azamattarǧa bailanysty barlyq aqparatty jinaudyŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı. Onyŋ nūsqauyna sai komissiia müşelerıne quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardy eske aluǧa arnalǧan bıryŋǧai sait, sondai-aq Almaty aumaǧynda qamau oryndarynyŋ interaktivtı kartasyn qūru mümkındıgın pysyqtau tapsyryldy.
Mausym aiynyŋ 21 jūldyzy künı qalalyq komissiianyŋ üşınşı otyrysy ötkızıldı. Kün tärtıbınıŋ basty mäselesıne bailanysty baiandama jasaǧan Qalalyq komissiia töraǧasynyŋ orynbasary, tarih ǧylymdarynyŋ doktory B. Janǧūttin ızdeu şaralaryn ūiymdastyru üşın student jastar arasynan erıktıler toptaryn qūru mäselesın köterdı. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryna qatysty tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıru jönındegı jūmys täsılderı boiynşa jūmys toptarynyŋ jetekşılerı Ş. Zabih, M. Gubaidullina, A. Qūdaibergenova, N. Alpysbaeva, B. Qabduşev, G. Nūrymbetova, G. Mūqanova, T. Qūltaev, Z. Tölenova tyŋdaldy. Olar qalalyq komissiianyŋ ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızulerı üşın barlyq mekemelerdıŋ jaǧdai jasap jatqanyn, ǧalymdarǧa barlyq memlekettık, qalalyq jäne arnaiy arhivterdıŋ qoljetımdı bolyp jatqanyn aityp rizalyqtaryn bıldırıp jatty. Komissiia töraǧasy qajettılıkke sai Nūr-Sūltan jäne Mäskeu qalalaryna ıssaparlar ūiymdastyru mäselelerın de qarastyruǧa bolatynyn aitty.
2021 jylǧy 1 qazanda qalalyq komissiianyŋ törtınşı otyrysy öttı. Is-şaraǧa qalalyq komissiianyŋ barlyq 9 jūmys tobynyŋ, «Ruhani jaŋǧyru «jobalyq keŋsesı»» KMM basşylary qatysty. Onda toptardyŋ zertteu jūmystarynyŋ barysy, sondai-aq ǧalymdardyŋ jūmysyn ūiymdastyru, mūraǧattardan qajettı qūjattardy alu, ǧylymi jinaqtardy, ǧylymi-zertteu ıssaparlaryn daiyndau boiynşa aǧymdaǧy mäseleler qaraldy. Qalalyq komissiia töraǧasynyŋ orynbasary, tarih ǧylymdarynyŋ doktory B.Janguttin saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau boiynşa tūlǧalar men jaŋa sanattardy anyqtau boiynşa jūmystyŋ aldyn ala nätijelerı, jobalar, ızdestıru jäne ǧylymi qyzmet turaly baiandama jasady. Otyrys jūmysynda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau boiynşa zertteu jūmystary turaly baiandaǧan jūmys toptarynyŋ jetekşılerı Ş. Zabih, M.Gubaidullina, A. Öteǧalieva, N. Alpysbaeva B. Kabduşev, g. Nūrymbetova, g. Mūqanova, T. Qūltaev, Z. Tölenova söz söiledı.
Qalalyq komisiianyŋ jūmys toptary ärtürlı baǧytta qyzmet atqarady. Mäselen, 1 top müşelerı ūjymdastyru (kollektivizasiia) jyldary şarualardyŋ narazylyǧy nätijesınde Qazaqstanda bolǧan 372 köterılıstı basu kezınde sotsyz jäne tergeusız atylyp ketken jandardy, sonymen bırge sottan tys jäne sot organdarmen osy köterılıske qatysqany men jaqtaǧany üşın repressiiaǧa ūşyraǧandardy aqtau mäselesın qarastyrady. Ekınşı top Qazaqstanǧa küştep deportasiialanǧan halyqtar men arnaiy qonystarda jazasyn ötegender arasynda kezdesetın reabilitasiialanbaǧan qūrbandardy aqtaumen şūǧyldanady. Üşınşı top kulaktardy, bailardy, jartylai feodaldardy jäne şarualardy aqtau mäselesın qarastyrady. Osy oraida bai-kulaktarǧa bailanysty da sūraqtar köp ekenın aita ketkenımız jön. Olardyŋ arasynda da aqtauǧa keletınderı jäne kelmeitınderı bar, sırä. Komissiia ışınde osy mäselenı jan-jaqty zertteu üşın arnaiy top qūrylǧan. Joǧaryda qoiylǧan sūraqqa naqty jauapty solar beredı.
1916-1930 jyldary memlekettıŋ jazalau aksiialary men bilıktıŋ türlı saiasi küşteu kampaniialary jäne aşarşylyq saldarynan Qazaqstannan ketuge mäjbür bolǧan bosqyndar tarihyn zerdeleu, aqtau problemasyn zertteu komissiiamyzdyŋ 4 jūmys tobyna tapsyrylǧan. 5 top şarualarǧa bailanysty bolşeviktık-stalindık saiasi nauqan qūrbandaryn aqtau mäselesımen şūǧyldanady. 6 top NKVD-nyŋ GULAG-taǧy 26 lagerınde jazasyn ötep, bıraq reabilitasiialanbaǧan qazaqstandyqtardy, intelligensiia ökılderın, qūrbandardy jäne zardap şekkenderdı aqtau jūmystarymen ainalysady. 7 top Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı men territorialdyq tūtastyǧy üşın küresken, halyqtyŋ, qoǧamdyq jäne saiasi ūiymdardyŋ boi köterulerıne qatysuşylardy, sonymen bırge qyzmettık, ǧylymi, mädeni jäne basqa sferalarda osyndai ideialary üşın memlekettık qudalaular men repressiialarǧa ūşyraǧan azamattardy aqtaumen şūǧyldanady. 9 top dästürlı dınbasylar ökılderın aqtau mäselelerın zerdeleidı. Aita ketetın jait, elımız täuelsızdık alǧannan keiıngı 1991–1993 jyldary däl osyndai komissiia qūrylǧan bolatyn. Onda deportasiiaǧa ūşyraǧan azamattardy, sodan keiın ūjymdastyru, industralialandyru jyldarynda şäiıt bolǧan jäne 1932-1933 jyldardaǧy aşarşylyqtan qyrylǧan adamdardy aqtau mäselesı tūrǧan edı. Al bızdıŋ komissiianyŋ negızgı jūmysy – saiasi qūrbandardyŋ barlyǧyn tüpkılıktı aqtau bolyp tabylady. Ärbır top öz jūmystarynyŋ negızgı nätijelerın Respublikalyq ofis ūiymdastyrǧan seminarlarda baiandap basqa öŋırde attas problemalarmen ainalysyp jürgen ärıptesterımen täjıribe bölısude.
Özımız qyzmet atqaratyn 8 top turaly naqtyraq aita keteiık. Bızdıŋ top Almaty qalasy äkımdıgı janyndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı boiynşa qalalyq komissiianyŋ 1939-1945 jyldary faşistık Germaniia, Finliandiia jäne basqa da Europa elderınde äskeri tūtqynda bolǧan qazaqstandyq äskeri tūtqyndardy, sondai-aq Türkıstan legionynda uaqytşa bolǧan qazaqstandyqtardy aqtauǧa qatysty zertteu jürgızedı, qorytyndy jäne ūsynystar daiyndaidy. Ol degenımız nemısterdıŋ qolyna tūtqynǧa tüsken jauyngerlerdıŋ barlyǧy tolyǧymen aqtalady degen söz emes. Sebebı olardyŋ ışınde türlı äskeri qylmys jasaǧan adamdar da bolǧan. Iаǧni aqtauǧa jatpaityn da adamdar bar. Mäselen, aitaiyq, 1944 jyly elımızge nemıs äskerlerınıŋ tapsyrmasy boiynşa Gurev (qazırgı Atyrau) oblysyndaǧy Jylyoi audanyna diversanttar tüsırılgen bolatyn. Vermahtyŋ olardy mūnda jıbergendegı basty jospary – halyqty Sovet ökımetıne qarsy köteru bolatyn. Qazaqstanǧa kelgen soŋ olardyŋ köbı NKVD, iaǧni ışkı ıster halyq komissariatynyŋ qyzmetkelerınıŋ qolyna özderı berılgen edı. Bıraq olardyŋ ışınde Keŋes ükımetımen küresemın degen adamdar da boldy. Sonyŋ bırınıŋ, laqap aty Älihan Aǧaev degen adamnyŋ, oiy öz rulastaryn köterıp, Keŋes ükımetın joiuǧa äreket jasau edı. Şaiqas barysynda ol şäit boldy. Alaida, basqa äreketterın bylai qoiǧanda, ol jergılıktı kolhozdyŋ brigadirı Baijan Ataǧozievtıŋ qanyn moinyna jükteuı sebeptı aqtaluǧa kelmeitın boluy kerek dep oilaimyz.
Jalpylai aitsaq, Keŋes odaǧy kezınde Ūly Otan soǧysyna qatysqan adam sany 35 millionnan assa, onyŋ 5 millionnan astamy tūtqynda bolǧan. Iаǧni ärbır jetınşı adam türlı jaǧdailarǧa bailanysty tūtqynǧa tüsken. Tūtqynnan qaşqandary, qūtylyp ketkenderı de bolǧan, partizandarǧa qosylyp ketkenderı jäne bar. Qaitadan keŋes äskerıne qosylǧandary da boldy. Solardyŋ anyq-qanyǧyn bıluge qatysty sūraqtar soǧys aiaqtalǧannan keiın qoiyla bastaǧan. Iаǧni «sen qandai jaǧdaida tūtqynǧa tüstıŋ, qalai qūtyldyŋ nemese nemısterge qyzmet ettıŋ be, mysaly, Türkıstan legionynda solardyŋ antyn qabyldadyŋ ba, solarmen bırge soǧystyŋ ba?» degen tergeuler jürgızılgen. Sol sebeptı, özınıŋ kınälı emestıgın däleldei almaǧan azamattar türmege otyrǧyzylyp, jazasyn ötedı. Olardyŋ arasynda basynda atu jazasyna kesılıp, bıraq artynan ūzaq jyldarǧa abaqtyǧa süŋgıtılgenderı de kezdesedı. Soǧystan keiıngı jyldary, tek qana Qaraǧandy lagerınıŋ özıne bır kezderı 2 millionnan asa adam otyrǧyzylǧan degen derek bar. Solardyŋ bıraz bölıgın soǧys jyldary nemıs tūtqynynda bolǧan azamattar qūrady.
Bız qalalyq komissiia bolǧandyqtan Almatyǧa qatysty materialdarǧa köbırek köŋıl bölemız. Jūmysymyz endı qyza bastady. Qazırdıŋ özınde soǧys jyldary nemısterdıŋ qolyna tüsken 500-den asa almatylyqqa bailanysty materialdar taptyq. Olar ärqaisysy türlı jaǧdaiǧa bailanysty tūtqynǧa tüsken. Köbınıŋ taǧdyry öte auyr bolǧan. Körmegen azaptary joq. Olardyŋ osyndai küige tüsuıne sol kezdegı keibır partiia-sovet jäne äskeri basşylarynyŋ qatelıkterı zardabyn tigızgenın de aita ketkenımız jön. Qazaqstanda, naqty aitsaq Aqmolada, qūrylǧan 106 diviziianyŋ taǧdyry būl sözımızge naqty mysal bola alady. Ol jönınde bızdıŋ tobymyzdyŋ müşesı, körnektı tarihşylarymyzdyŋ bırı Q.Aldajūmanov öz eŋbekterınde jazyp jür. 1942 jyldyŋ mamyr aiynda Ukraina aumaǧyndaǧy soǧys qimyldaryna basşylyq jasaǧan qolbasşy S.K.Timoşenko men N.S. Hruşev İ.V.Stalinge ötınıp, şabuyl jasauǧa tılek bıldırgen. Bıraq oǧan bırqatar körnektı äskeri qolbasşylar qarsy bolǧan edı. Degenmen, Joǧary qolbasşy özderıŋ şeşıŋder degendei keiıp tanytqannan soŋ tübınde sol şabuyl atqarylady. Oǧan basqa qūramalar qatarynda qazaqstandyq diviziia da qatysyp qorşauda qalady. 242 myŋnan asa adam nemısterdıŋ qolyna tūtqynǧa tüsedı. Osylaişa, Timoşenko men Hruşev jıbergen qatelıktıŋ nätijesınde, basqa ırı tosqauyl körmegen nemıster Stalingrad tübınen bır-aq şyǧady.
Bızdıŋ taqyrypqa bailanysty basa aitatyn närse - nemısterde qolǧa tüsken soldattardy ūltyna qarai jıktep, keiınnen Keŋes odaǧyn basyp alǧan soŋ öz maqsatyna qarai qoldanu degen josparmen qūrylǧan arnaiy mekeme bolǧan. Sonyŋ qyzmetınıŋ arqasynda qūrylǧan Türkıstan legionynyŋ bıraz bölıgı qazaq jauyngerlerı edı. Ondai legiondar orystardyŋ, ukraindardyŋ, gruzinder, armiandar men kavkazdyqtardyŋ da arasynda boldy. Nemıster olardy Belorusiia, Ukrainadaǧy partizandar qozǧalysyna qarsy küreske paidalanuǧa tyrysty. Onyŋ qanşalyqty jüzege asqany belgısız, bız sony qazır zerttep jatyrmyz. 1944 jyly nemıster atalǧan legionnyŋ jauyngerlerın odaqtastardyŋ äskerıne qarsy soǧysqa paidalanuǧa tyrysqan bolatyn. Olar sol soǧysqa qatysty da. Bıraq asa jaqsy daiyndalmaǧan, onyŋ üstıne moraldyq ruhy joq legion qyzmetkelerı jeŋılıp tūtqynǧa tüsedı. Keiınnen būlardyŋ negızgı bölıgı repatriasiialandy. 1945 jyldyŋ jeltoqsan aiynda odaqtastar Keŋes odaǧyna 24 myŋnan asa qazaq jauyngerın qaitaryp berdı degen derekter bar. Olardyŋ arasynda almatylyqtardyŋ da bolǧany eş kümän tudyrmaidy. Bızdıŋ basty maqsatymyz solardy tauyp, kınä mölşerılerın anyqtau, kınäsı joqtardy aqtau bolyp tabylady.
Soǧys halqymyzǧa, ärbır otbasyna ülken auyrtpalyqtar men qaiǧy-qasıretter äkeldı. Jeŋımpaz atanyp kelgen elımızdıŋ azamattarynyŋ arasynda jazyqsyz sottalyp türmege jabylǧandar da jetıp artylyp jatty. Olardyŋ bırazy NKVD-nyŋ arnaiy qonystaryna süŋgıtıldı. Arasynda atylyp ketkenderı boldy. Öz üilerınde tūruǧa rūqsat berılgenderı arnaiy komendaturalarǧa esepke tūrǧyzylyp, olar sonda baryp tūraqty belgılenıp tūratyn bolǧan. Sol ekı ortada jürıp, keiın közden ǧaiyp bolyp joǧalyp ketkenderı bar. Solardyŋ bärınıŋ taǧdyryna jaŋaşa közqaraspen qarap, kınäsızderın aqtau mäselesı boiynşa naqty ūsynystarymyzdy jinap respublikalyq komissiiaǧa tapsyramyz. Öz oiymyzdy būqaralyq aqparat qūraldarynda jariialap däleldeuge tyrysamyz. Ol üşın sol kezdegı jäne soǧystan keiıngı zaŋdardy alyp qaraimyz. Almatylyq komissiia bolǧandyqtan aqtauǧa bailanysty ūsynystarymyzdy bızden joǧary tūrǧan respublikalyq komissiiaǧa joldaimyz. Qalǧan dünieler köpşılık bolyp şeşıledı.
Bız qazır Almaty qalasynda ornalasqan bırneşe arhivte jūmys ıstep jatyrmyz. Būryn qūpiia bolyp kelgen mūraǧattardyŋ qorynda jaǧymsyzdau, äsırese dizertirlerge jäne tırı qaludyŋ jolyn, soǧysqa barmaudyŋ jaǧdaiyn jasaǧan (uklonisterge) adamdarǧa qatysty, materialdar tym köp eken. Ärine, olardyŋ barlyǧy derlık maidanǧa attandyrylǧan. Alaida, soǧystan tırı oralǧandarymen ışkı ıster organdarynyŋ qyzmetkerlerı tärbie maqsatynda bıraz «jūmystar» jürgızgenı aitpasa da tüsınıktı. Iаǧni olardyŋ barlyǧy derlık jaǧymsyz, özın aqtauǧa tyrysqan proseduradan öttı degen söz. Ökınışke orai, zertteulerımızdı alǧa jyljytuǧa kömek beretın bızge qajettı köp derekter tolyq emes. Sebebı, bızden soǧysqa attanǧan kısılerdıŋ köbısı, äsırese öz ūlttastarymyz, şynyn aitu kerek, sauat deŋgeiı bastauyş mektep kölemındegı, al edäuı bölıgı sauaty müldem joq jauyngerler bolǧan. Olardyŋ köpşılıgı tek qazaq tılınde söilegen, orysşa bılmegen. Ūly tıldı tüsınbegendıkten tıpten özıne qatysty dünielerdı de aita almaǧan, qaǧazǧa da tüsırmegen. Aitalyq, qūjattarda jauyngerler qai jerde tūtqynǧa tüsken, qandai lagerde otyrǧan degendei saualdar jauapsyz keledı, tolyq emes. Būl bır problema. Ekınşı problema, soǧys bıtkennen keiıngı uaqytta sovet tūtqyndary jaily materialdar şeteldık arhivterden alynyp, Mäskeuge jinaqtalǧany belgılı. Sonda baryp, olardy da qarau kerek bolady-au degen josparlar bar. Materialdardy salystyru kerek, qarau kerek, ärbır tūtqynda bolǧan azamattyŋ taǧdyry qalai qalyptasqanyn obektivtı tūrǧyda zerdeleuımız qajet.
Qysqasy, ısteletın şarua şaş etekten, öte köp. Jūmyla kötergen jük jeŋıl degen söz bar emes pe. Bızdıŋ top ǧalymdary aqtaiyn dep otyrǧan kısılerdıŋ barlyǧy derlık ömırden ozyp ketken, būl düniede joq adamdar bolyp tabylady. Atamyz qazaqta ölı riza bolmai tırı baiymaidy degen söz bar emes pe. Otan üşın ot keşse de jazyqsyz jazalanyp, tıpten kınäsız bolsa da satqyn atanǧan, elım dep eŋırep, qazaǧym dep qabyrǧasy qaiysqan, bıraq keŋestık ideologiianyŋ qūrbany bolyp kete barǧan azamattarymyzdy aqtap alu būl bızdıŋ azamattyq boryşymyz bolyp tabylaly. Osyǧan orai, bızdıŋ komissiianyŋ töraǧasy, qala äkımınıŋ orynbasary E.Babaqūmarovtyŋ «Qalalyq basqarmalar men tiıstı ūiymdar saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı jönındegı komissiianyŋ jūmysyna järdem körsetuı qajet»,- degen sözı oiǧa orala beretının aitqym keledı. Qalyŋ köpşılık bastalǧan osy bır ıske qolynan kelgenşe kömekterın berıp, bıletın dünielerın ortaǧa salsa nūr üstıne nūr bolar edı. Izgı niettı igı bastamanyŋ közdegen maqsatyna jetetınıne eşqandai kümän joq.
"Adyrna" ūlttyq portaly
