Erekşe qabılettı balaǧa nege erekşe qamqorlyq körsete almadyq? Almatyda erekşe vunderkind, halyqaralyq olimpiadalardyŋ bıregei rekordşysy, Garvard universitetınıŋ jiyrma jastaǧy studentı Aqnazar Qajymūrattyŋ jūmbaq jaǧaida qaitys boluy (keiın polisiia departamentı özıne qol salǧan degen aqparat taratty) qoǧamǧa türlışe oi saldy.
Ūlt genofondynyŋ altyn iadrosy dep baǧalanǧan balany nege saqtai almadyq degen ökınışter az aitylyp jatqan joq. Osy oraida öz tarapymyzdan bız de öz oiymyzdy qosa ketsek deimız.
Täjıribelı psihologtardyŋ paiymdauynşa, bärın «ışten» bılıp tuǧan kışkentai danyşpandar, iaǧni myŋnyŋ ışınen bıreu şyǧatyn vunderkindterdıŋ köbısı keiın qoǧamnan laiyqty ornyn ala almaidy. Nege? Sebebı, daryndy balalardyŋ köbısı naqty ömırge beiımdele almaidy nemese öte auyr türde ikemdeledı.
Evrei memleketınde bügınde jiyrma myŋdai vunderkind balanyŋ jabyq mektepte arnaiy baǧdarlama boiynşa oqytylyp jatuy, būl – memlekettıŋ öz azamattarynyŋ intellektısın paidalanudaǧy keremet jetıstıgı demeske amalyŋyz kem. Memlekettık qūpiiaǧa jatatyndyqtan ondaǧy bılım beru baǧdarlamasy turaly eşqandai maǧlūmat alu mümkın emes. Japonyŋda da, aǧylşynyŋda da būl jaǧynan arnaiy jüie qalyptasqan. «Altyn basty balalardyŋ» memlekettıŋ damuyna zor üles qosatynyn jaqsy bıletın būl elder vunderkind balalarǧa orasan qarajat bölıp otyrady. Elımızdıŋ osy atalǧan elder täjıribesıne zer salǧany artyq bolmas edı.
Erekşe qabılettı vunderkind balalar jaily gazetten oqyp, teledidardan körıp, taŋǧajaiyp qabıletıne täntı bolyp jatamyz. Bıraq ta osy vunderkindterge, bız oilaǧandai emes, ömır süru oŋaiǧa tüspeitın körınedı.
Psihologiialyq tūrǧydan qaraǧanda vunderkindterdıŋ nerv jüiesı älsız, emosiialyq tūraqsyzdyqqa köp jol beretını anyqtalǧan. Keibır «vunderkindter» depressiiaǧa, özıne özı qol saluşylyqqa, esalaŋdyqqa tuabıttı beiım bolady. Mūnyŋ bärı tabiǧi qalyptan auytqudyŋ saldary. Sondyqtan da, mäselen, İzrail memleketınde vunderkindterdı psiholog-pedagogtar ǧana emes, klinika mamandary da ūdaiy nazarda ūstaidy.
Nelıkten vunderkindter keiın baqytsyz nemese joly bolmaityndardyŋ qatarynan bolady? Taŋǧajaiyp balalar eseigen soŋ qaida joǧalyp ketedı?
Öte joǧary intellektılı ärı erekşe qabılettı adamdar negızınen, qorşaǧan ortany balanyŋ közımen qabyldaidy ärı ömırınıŋ aqyryna deiın sol küiınde qalady. Mūndai tıl tabysu mümkındıgı tömen nemese jaralanǧyş «oişyldar» kündelıktı ömırde bıreulerdıŋ aşuyn tuǧyzuy, al bıreuler olardy külkı-mazaqqa ainaldyryp, tıptı körgısı kelmeuı de mümkın. «Talanttarǧa kömektesu kerek, talantsyzdar özderı-aq jol tauyp şyǧady» degen qalyptasqan qaǧida däl osyndailarǧa arnalyp aitylǧan. Būl jaǧdaiǧa ömırde qarapaiym mysal tolyp jatyr: oquşy kezınde fizika, himiia, matematikadan aldyna jan salmaǧandardyŋ keiın ışkış, maskünemge ainalyp, kezbe qaiyrşyǧa ainalyp ketkenderı az emes.
Bala psihologiiasyn zertteitın ǧalymdardyŋ aituynşa, vunderkindter 4 pen 8 jas aralyǧynda özderınıŋ negızgı qabıletterın şyŋdap ülgeredı eken. Al 4 jasynda bala özınıŋ intellektualdy mümkındıkterınıŋ jartysyn aŋǧarta bastaidy. Al 6 jasqa kelgende qabıletınıŋ 70 paiyzyn tanytady. 8 jasynda öz talantynyŋ 90 paiyzyn aşyp ülgeredı. Mäselen, Mosart üş jasynan, Ştraus pen Gaidn alty jastarynan bastap muzykalyq şyǧarma jaza bastaǧan. Rafael segız jasynan suret salǧan. Puşkin toǧyz jasynan öleŋ jazǧan. Bethoven 12 jasynda tūŋǧyş muzykalyq tuyndysyn düniege äkelgen. Tarihqa esımderın mäŋgı taŋbalap ketken osyndai tūlǧalardyŋ bala şaǧynan talantynyŋ naqty deŋgeiı aiqyndalyp, damu därejesıne qarai baǧyt sıltenıp, negızgı qarymyna qoldau jasalynǧany anyq.
Balanyŋ joǧary intellektısı onyŋ mınezın jıbektei ese almaidy. Köbınese kerısınşe. Bır närsede erekşe qabıletın körsete bılgen daryndy balalardy köbınese qatarlastary qabyldai bermeitındıkten, osy aradan olarda türlı kompleks paida bolady.
Olar kädımgı qatarlastarynan oilau därejesı jaǧynan anaǧūrlym damyǧanymen, psihologiialyq jaǧynan oza almaidy Kädımgı balaǧa qaraǧanda ärbır vunderkindtıŋ individualdı tūlǧa ekenın esten şyǧarmaǧan maŋyzdy. Sebebı vunderkindterdıŋ daŋqy köbınde köpke ūzamaidy. Aspandaǧy jaryq jūldyz siiaqtanǧanmen, jaryǧyn ūzaq şaşyp tūra almaidy.
Daryndylyq pen qabılettılık, fiziologiialyq tūrǧydan alǧanda, gormondar deŋgeiınıŋ artyp ketuıne bailanysty jüike jüiesınıŋ jyldam damuymen tüsındırıledı. Vunderkind balalardyŋ köbıne jaibasar, jalqau, nemese erık küşı älsız bolyp keletının de eskergen jön. Mäselen, Niuton men Einştein öte baiau damyǧan, olardyŋ būl qasietı keiın basqalardy quyp jetıp qana qoimai, basyp ozularyna kedergı keltırmegenın ūqqan jön.
Ne närse adamnyŋ qasietı bolsa – sol närse mını de. Psihologtardyŋ paiymynşa, adam boiyndaǧy bır qasiettıŋ erekşe artyp ketuı onyŋ ömırdıŋ basqa bır salasynan ärdaiym artta qaluyna äkep soqtyrady. Vunderkindterdıŋ köbısınıŋ ömır ozǧan saiyn insult alu men gipertoniialyq aurularǧa duşar bolu qaupı joǧary boluy da olardyŋ öz qabıletın dūrys baǧyttai almaudan, milaryn öz därejesınde paidalana almaudan ekenı anyq. Olardyŋ ömırlerıne üŋılseŋız, köbısınıŋ jastai ömırden ketkenın, qaiǧyly taǧdyr keşkenın köresız.
Joǧarydaǧy Aqnazar Qajymūrattyŋ da solardyŋ kebın qūşqany ökınıştı.
Töreǧali TÄŞENOV
