Másele Jezqazǵandaǵy ólim-jitim joralǵylaryna qatysty jergilikti ımamnyń jańa pátýásynan týyndady. Jalpy qazaq saltynda ólim-jitim joralǵysy qandaı?
Sońǵy kezde halyq arasyndaǵy janazaǵa qatysty keıbir dinı pikir kóbeıdi. Túrli túsinispeýshiliktiń de bolǵany jasyryn emes. Osyǵan oraı informburo.kz jazýshy, etnograf Baıahmet Jumabaımen áńgimelesken edi.
Jerleý jáne aza hronologııasy
Ólim jáne estirtý.
Jýyndyryp, oń jaqqa salý. Qaıtqan adamdy ádette týystarynan ne aǵaıyndarynan quralǵan tórt adam jýyndyrady. Biri bas jaǵyn, biri denesin, biri deneniń tómengi jaǵyn jýyndyrady. Biri sý quıyp berip turady. Sosyn oń jaqqa salyp qoıady.
Keshki qonaq asy (alystan kelgenderge beriledi).
Dáýir júrgizý – janaza shyǵarardyń aldynda máıitti shyǵaryp qoıyp, salaýat aıtylady. Dáýir aınaldyrý salty, negizinen, qaıtys bolǵan adamnyń oqylmaǵan namazy men tutpaǵan orazasy úshin jasalady.
Janaza.
Janazadan qaıtqannan keıingi tarqatylatyn as.
Jeti náziri.
Qara tý tigip, tuldaý.
Qyrqy náziri.
Jyldyǵy nemese As berý.
Tul túsirip, qara týdy jyǵyp, qazan tóńkerý joralǵysy.
Jezqazǵandaǵy meshit ımamy ólimdi jóneltýge qatysty jańa pátýá shyǵardy
2018 jyly 12 qańtar Qaraǵandy oblysy, Jezqazǵan qalasy, "Ahmet Ishan Orazaıuly" meshitinde juma namazynan keıin "Janaza jáne jerleý rásimderi" atty semınar ótti. Semınar sheshimi áleýmettik jelide qyzý pikir-talas týdyrdy.
Meshittiń ımamy Mádı Toqpanuly bastamashylyq etken jınalysta "Ólikti jóneltýde qarapaıym bolyp, ysyrapshyldyqqa jol bermeý" máselesin kótergen. Onda toǵyz túrli usynys aıtylǵan. Bastysy – ysyrapshyldyqqa qarsy turý, dańǵazalyqqa jol bermeý, básekelespeý.
Týra osydan bir juma buryn Kókshetaýdaǵy Ardagerler keńesi men Naýan haziret ortalyq meshitiniń naıf-ımamy Meıirjan Rahmetollauly da Dinı Basqarmanyń "Janaza jáne jerleý rásimderi" atty pátýá kitapqa júgine otyryp "Dastarhandaǵy ysyrapshyldyqqa jol bermeýdi, básekelespeýdi jáne ózara kómektesýdi" úmit etip, búkil qaladaǵy dámhanalar men meıramhanalarǵa hat taratqan bolatyn.
Ólim baıdyń malyn shashady, joqtyń artyn ashady
Qazaq tirige emes, qaıtqan adamǵa kóp qarjy shashady. Bul – tarıhtan kele jatqan úrdis. Aqy ıeleri qaıtqan adamdy joqtap kelgender aldynda "Uıatqa qalmas úshin" tyrysatyny shyndyq.
Tipten jetilik, qyrqy, jyldyq názirlerin kórnekilendirý úshin toı sekildi mol dastarhan men kóp adamǵa as-sý taratatyndar da bar. Úlken mazar turǵyzǵandar da jetip artylady. Al keıbireýler namysqa tyrysyp, básekege túskisi keledi. Mundaı ysyrapshyldyq – árıne, qate.
Baıahmet Jumabaı, etnograf, jazýshy:
– Jalpy jumsalatyn qarjy – qaıtqan adamnyń adal eńbegimen kelgen, jınaǵan dúnıe-múlki. Marqumnyń artyn jınastyrý ósıetke saı bolmasa kózqaraqty aqy ıeleriniń sheshimimen júzege asyrylady.
Sonymen birge týys-týǵan, dos-jarandary da "bata oqyr" degen atpen kómek ákeledi. Iaǵnı, ketetin qarjynyń bir bólimin aǵaıyn-týystary kóteredi degen sóz.
Qaıtys bolǵan adamǵa qatysty joralǵy
Baıahmet Jumabaı: "Ishat – qazir toqtatylǵan. Buryn molda bir jylqy ne basqa da mal-múlik alǵan soń qaıtys bolǵan adamnyń "Kúnásin moınyma alamyn" dep ýáde beredi eken. Bul ótelmeı qalǵan namazy men orazasyna qatysty da aıtylady.
Bul keı dúmshe moldadan qalǵan nárse dep qaralady. Keıde dinı múrásimdi atqarǵan, janaza shyǵaryp, quran-hatym túsirgen moldaǵa beriletin aqyny ishat dep júrgen adamdar bar. Bul da shamasyna qaraı beriledi. Mysaly, bir jylqy nemese 50-100 myń teńge degen sekildi.
Kór qazýshyǵa beriletin aqy – burynǵylar "qabirdiń tórt qabyrǵasyna" dep tórt serkesh beretin bolypty. Qazir shamasyna qaraı ár adamǵa 5-10 tipten 50 myń teńgege deıin berilýde.
Adam denesin dárettendirgenderge, kórge qoıǵanda qyzmet kórsetkenderge beriletin aqy – bular óz týystary ne dostary bolǵandyqtan tek qana oramal berip, yrymyn jasaıdy.
Adam qaıtqan kúni keshte ótkizetin qonaq asy. Jetisi, qyrqy, jyldyq náziri úshin daıyndalatyn mal men dastarqan máziri. Sonymen birge jyl boıy qaraly tý jyǵylǵansha "kóńil aıtyp, bata oqyrǵa" keletin qonaqtar kútimi.
Áıelder "Bata oqyr" ákeledi
Qazaqta adamy qaıtqan úıge týystarymen qatar kórshileri de kómektesedi. Kóbinese kelgen qonaqty kórshileri bólip alyp, kútedi.
Sonymen birge "bet kórisýge" kelgen áıelder "bata oqyr" (bata qor dep te atalady) degen atpen dúnıe-múlik jáne tamaq ákeledi. Er azamattar "dastarqanǵa" dep ákeledi. Tipten, arnaıy iri qara mal da ataýy múmkin. Molda-qojalar arnaıy óz attarynan quran aýdaryp, hatym túsirip te ákeledi.
Mine, budan jol aýyr delinetin ólimniń kópke ortaq ekenin ańǵarýǵa bolady.
Keıde "As berý" – EKSPO-ǵa uqsas jalpyhalyqtyq sharaǵa aınalǵan
Erterekte qazaq qaıtqan adamnyń el ishindegi bedeline saı jyly tolǵanda ne soǵan arnap jaz, kúz kezderinde as bergen. Tipten, úlken baı, elge syıly adamdar úshin alty alashqa saýyn aıtyp, balýan salyp, báıge de ótedi. Jáı adamdar tek jyldyq názirin berýmen shekteledi.
As óterdiń aldynda kemi jarty jyl buryn saýyn aıtylyp, habarlandyrý jiberiledi. Asqa qaıyndyq retinde aldyn ala as uıymdastyrý alqasy "qazan asyp, jer qońyrsytý" yrymyn jasaıdy. Bul – úlken asqa daıyndyqty pysyqtaý sharasy.
Asqa tigiletin úı sany keıde 300-den de asyp ketedi. Mundaıda úı tigý árbir rýǵa bólip beriledi. Sonymen qatar ár rýdan ondaǵan adamdy jumysqa alyp, qazan-oshaq qazdyrady. Asqa daıyndyq jumystaryna jáne toı kezindegi qyzmet kórsetýge jumyldyrylady. Bir eskererlik jaǵdaı, toıǵa qyzmet etken ár adamnyń eńbegi qaǵys qalmaı, joǵary aqy tólenip otyrǵan.
Bul – jumyssyz jurtqa jumys taýyp berip, mal tabýyna jasalǵan bir shara retinde qatań baqylanady. Sonymen birge jınalǵan maldan kedeı-kepshikterge shúlen taratylyp, zeket beriledi.
Bylaısha aıtqana, as – EKSPO sekildi aýqymdy jáne búkilhalyqtyq naýqan. Onda bireý jumys tapsa, bireý sadaqa taratady. Bireý ulaǵat kórsetedi.
Mysaly, I.Jansúgirulynyń "Qulager" dastanynda aıtylatyn Saǵynaıdyń asy, "Abaı joly" romanyndaǵy Bójeıdiń asy sekildi, As óz aýqymdylyǵymen tarıhqa qalyp otyrǵan.
Asqa ár rý, taıpa malyn, qyzmetkerin, tipten úılerine deıin alyp keledi
Baıahmet aǵamyzdyń aıtýynsha, Asqa keletin rýlar arnaıy túrde daıyndalady. Ishetin qymyzynan tartyp, beretin "bata oqyryn", túsiretin quran-hatymdaryn, tigetin úılerine deıin eseptep alyp keledi. Ári oǵan ketetin eńbektiń de aqysy óz joralǵysymen tólenedi.
Osylaısha ár taýdyń baýyryn saǵalaǵan arda el bir-birimen qaýyshyp, týystyqty dáriptep, eldikti bekemdeıdi. Keleli keńester aıtylyp, ótken-ketken saralanady.
"Arýaq attamaý", "arýaqqa qurmet kórsetý" degen atpen dinı ýaǵyzdar aıtylyp, adal da taza, erlikke qurylǵan ómir dáripteledi.
As berý – qaıtqan adamnyń jaqsylyq isteri arqyly úlgi taratatyn da shara.
Mine budan As berýdiń qoǵamdyq, áleýmettik, dinı, jalpy halyqtyq jáne ıdealogııalyq aýqymdy shara ekenin kóremiz. Osydan-aq Astyń ataqty baı, el basshylary men batyrlarǵa berilýiniń teginnen-tegin emes ekenin túsinýge bolady.
Qazir názir da, "bata oqyr" da ózgergen
Názir nemese Qudaıy tamaq – bundaı eske alýlar ár óńirde ár túrli aıtylady. Mysaly, názir, quran-hatym, hatym túsirý, qudaıy tamaq, qudaıy, duǵa, sadaqa, qade, tipten Monǵolııadaǵy aǵaıyndarda naýqan dep te aıtylady eken.
Biraq barlyǵynyń maǵynasy birdeı. Názir – kóbinese aldyn-ala belgilep, ótkizýge ýáde etken jetilik, qyryq, jyldyq as-sýlarǵa qoldanylady eken.
Qazirgi kezde "bataǵa" barǵandar "bata oqyr" retinde qarajat aparady. Keıde jaqyn týystary men dos-jarandary qomaqty qarajat nemese iri qara mal ákeledi. Bul da – burynnan kele jatqan salttyń jalǵasy.
Alaıda keıbir shyǵyndar qısynsyz. Ol adam qaıtqan úıdiń ıeleriniń túsinigine baılanysty.
Qazaqy túsinikte qaıtys bolǵan adamǵa shyǵarylǵan barlyq qarjy – marqumnyń óz eńbegimen tapqan dúnıesi nemese ózgelerdiń óz erikterimen, nıettep ákelgen dúnıesi bolady. Jáne osynyń bári arýaqtyń razylyǵy úshin Qudaı jolyna berilgen sadaqa bolyp esepteledi.
"Óli razy bolmaı tiri baıymaıdy"
Ólini qalaı razy etýge bolady?
– Ol úshin taza da adal eńbek etý, musylmandyqty berik ustap, sadaqa shyǵaryp, zeket berý, quran oqytyp, bata jasap turýlary jáne el men jer úshin qyzmet qylýlary kerek. Osyndaı tárbıeli de salıqaly urpaq artyna jaman sóz qaldyrmaıdy. Babalar dástúrin jalǵaıdy. Mine sonda marqumdar urpaqtaryna rıza bolady dep sanaǵan. Sondyqtan "arýaqty razy etý" uǵymynyń urpaq tárbıesi úshin óte mańyzdy ekenin de túsinemiz.
Tipti urpaǵy eńbekshil bolsa, qaıtqan adamnyń artynda qaldyrǵan kóp malynan sadaqaǵa shyǵarýǵa bolady dep eseptegen. Bul – eńbekshildikke tárbıeleýdiń bir joly shyǵar.
Óıtkeni kedeı bolsa, "qaıtqan kezde" shyǵarar sadaqasy, berer aqysy bolmaıtyndyqtan urpaǵynyń uıatqa qalatyny belgili. Sondyqtan, qazaq dástúrinde ár adam óziniń ómirine, urpaǵyna arnap mal jınaıdy, – dep túsindiredi etnograf, jazýshy Baıahmet Jumabaı.
Múftıáttiń jerleý rásimine pátýá berýi durys. Biraq...
– Bundaı pátýá berý, durys jol kórsetý – Múftıáttiń mindeti. Alaıda etıkalyq turǵydan quqy joq. Árkim óz shamasyna qaraı ótkizetini belgili. Ol úshin qajet bolsa odan da úlkenge barýǵa quqyly.
Bul jerde mundaı pátýáni mindettegennen, moraldyq jaqtan qoldap, durys túsindirý kerek.
Iaǵnı, babamyzdan kele jatqan joralǵy men salt-dástúrdiń ysyrapshyldyqqa jol bermegenin, tárbıe men adaldyq maqsatta qalyptasqanyn naqty mysalmen túsindire bilý kerek. Oǵan bola, sharıǵatty júz qaıtara aıtý eshteńe ákelmeıdi, – deıdi etnograf, jazýshy Baıahmet Jumabaı.
Ár eldiń salty basqa. Dúmshe molda kóp
Mysaly Saýdııa eli men qazaqtardyń dinı senimi shyn máninde eki basqa. Saýdııada basym kópshilik qazaqtyń senimi "arýaq" uǵymyn qabyldamaıdy.
Al, qazaqtar – eń aldymen "arýaq razy bolmaı tiri jarymaıdy" deıtin halyq. Qazirgi osy taqylettes túsinbestikter múftıát ókilderiniń ishinde de tolyp júrgendikten, kóp adam bas múftıge de synı kózqaraspen qaraıtyny belgili. Óıtkeni onda kim kelse, sol óziniń dinı kózqarasyn usynary haq.
Sondyqtan halyqtyń tarıhı jadysymen sanasýy óte mańyzdy. Taǵy bir sebep, qazaq myńdaǵan jyldardan beri ár dáýirde ómir súrgen áýlıe-ánbılerdiń, bı-sheshenderdiń rýhanı murasyn qazirgi ımamdardyń tápsirlerinen artyq qoıady.
Endeshe, tarıhı tanymy tómen, babalar saltynyń mán-maǵynasyna boılamaıtyn, tek qurandy jatqa aıtyp, sharıǵatty sypyra soǵatyn molda qazaq qoǵamyna jat.
Mysaly, shyraqshy... Shyraq nege jaǵylady?
Bul tarıhı uǵym. Al muny, Qazaqstan musylmandary Dinı Basqarmasy: "Máıit jatqan bólmege shyraq jaǵyp qoıý durys emes, 40 kún boıy sham nemese shyraq jaǵý degen ádet te – sharıǵatta joq amal" – dep pátýá bergen.
Bul jerde, shyraq jaǵý degen qandaı salt? Eger ol "dinimizge qaıshy" bolsa nege ata-babalarymyz dáriptegen? – degen túrli suraý týyndary anyq. Árıne basym kópshilik ata-baba jolyn tańdaıtyny ótirik emes.
– Shyraq jaǵý – ata-babamyzdan kele jatqan dinı ǵuryptyq salt, joralǵy. Adam qaıtys bolǵanan keıin arýaǵy sol orynǵa, úıge 40 kúnge deıin kelip turady ári urpaqtarynyń isin kóredi, biledi degen túsinik bar. Onyń ústine qaıtqan adamǵa jerlengen soń qoıylatyn suraqty, "qabir azabyn" jeńildetýge septesý úshin kúni-túnimen quran oqyp, duǵa tileýden kelip shyqqan. Sol úshin 40 kún ár keshte shyraq jaǵyp, duǵa oqyp otyrǵan. Árıne, shyraq jaǵý barysynda quran súrelerin oqyp, arýaqty eske alǵan. Keı jerde jeti kún, keı jerde 40 kúnge deıin shyraq jaǵylypty. Tipten úlken mazarlarda da jaǵylǵan. Al shyraq jaǵýshyny Shyraqshy dep atapty, – dep túsindiredi etnograf, jazýshy Baıahmet Jumabaı.
Kóbinese adam qaıtqanda jatqyzylǵan oń jaqqa shyraq jaǵylǵan. Bir, úsh keıde jeti shyraq jaǵylady eken.
Mine, bul – tarıhı, dinı tárbıelik mańyzy bar is. Odan "Allaǵa serik qosýdy" izdeý – dúmshelik. Molda onyń jaqsy men jaman jaǵyn aıyryp, túsindirip bere alatyn bolýy kerek. Qazaq eshqashan shyraqqa Qudaı retinde tabynbaǵan. Tek jaqsy amal retinde, túnde ólimdi eske alyp, jaryqta quran oqý úshin paıdalanǵan. Al biz bilmeıtin mıstıkalyq jaqtary da bar shyǵar. Ony tek bir Qudaı biledi.
Shyraqshy týraly Múftıáttiń pátýási
Sharıǵatta qorym, mazar shyraqshysy degen mindet pen qyzmet joq. Alaıda qazaq halqynyń uǵymynda shyraqshy – mazardy qorǵap, zııaratshylarǵa qyzmet kórsetýshi adam. Shyraqshy kóbinese marqum tanymal tulǵanyń urpaǵynan bolyp, kesene, mazardyń mańynda turady.
Ol – jergilikti jerdiń tarıhyna, áýlıeniń halyqqa sińirgen eńbegi men ómirine baılanysty derekterdi, ańyz áńgimelerdi jetik biletin, dinı saýaty bar, zııarat jasaýshylardyń dinı-ǵuryptyq ǵıbadattaryna jón silteıtin, kómektesetin adam.
Shyraqshynyń (kúzetshiniń) zııarat etýshilerge sharıǵat sheńberinen shyqpaıtyndaı zııarat ádepterin úıretip, qyzmet etetin, sharıǵı bilimi bar maman bolǵany durys. Al arnaıy dinı bilimi joq, sharıǵatqa qarama-qaıshy áreket etetin zııaratshylarǵa, sharıǵatta joq nárseni nasıhattaıtyn shyraqshylar saýap emes kúná arqalap, aqyrettegi esebi qıyn bolmaq.
Máıit kúzetý
Adam qaıtys bolǵan soń dereý dárettendirip, úıdiń oń jaǵyna jatqyzyp qoıady. Sonymen birge máıit jatqan úıdi bos qaldyrmaıdy. Ishine shyraq jaǵyp, úlken aqsaqaldar men jastar birge quran oqyp, jaqsy áńgimeler aıtady. Túrli ýaǵyzdar sóılenedi.
"Máıitten, ólimnen, qabirden qorqýǵa bolmaıdy" dep sanaıtyndyqtan, túnde máıittiń betin ashyp kórip otyrǵan. Iaǵnı basqa jándikterdiń denesin zaqymdaýdan saqtanǵan.
Tipten, qazaqtar elsiz jerde jalǵyz júrgende kezdesken qabirdiń basyna túneıtin bolǵan.
Qazaqtyń dinı tanymynda "ólgen adam joq"
Sebebi, qazaqtar adam ólimi zamanaqyrdan keıin bolady dep sanaǵan. Quranda da solaı aıtylǵany belgili. Úlkenderdi "qaıtty, qaıtys boldy", "pánıden ketti", "baqıǵa attandy" degen sózdermen bildirse, nárestelerdi, sábılerdi "shetinep ketti" dep aıtqan.
Bul – óte úlken dinı fılosofııalyq túsinik ári óte nanymdy dinı kózqaras ekenin dinı ǵulamalar dáleledep, taza jol kórsetip ketkenin ańǵaramyz.
"Molasyndaı baqsynyń, jalǵyz qaldym tap shynym" degen Abaı
Baıahmet aǵamyzdyń aıtýynsha, tym erterekte kóripkel, baqsy-balgerlerdi qurmettegenmen, dinge jat dep sanapty. Alaıda qaıtys bolǵannan keıin kópshilik mazardyń shetin ala, bólek jerlepti.
Onyń da sebebi bar. Sharıǵat zańy boıynsha "bolashaqty boljap, jynmen sóılesý" quptalmaıdy. Sol úshin bolýy múmkin. Dese de "balǵa senbe, balsyz júrme" dep barlyq adamdar bal ashqyzǵan. Tipten baqsy-balgerlerge emdelgen. Olardy da "Qudaıdyń jibergen erekshe qasıetke ıe pendeleri" sanaǵan. Olardy "dinge jat" dep qaramaǵan ári dáriptemegen de. Janazasyn shyǵaryp, qurmettep, jerlegen. Bul týraly da talas-tartys kóp.
Sonymen birge ózine-ózi qol jumsap, qaıtys bolǵan adamdarǵa janaza shyǵarmapty. Sebebi, musylman dininde "ózine-ózi qol jumsap, ólý" – aýyr, keshirilmeıtin kúná sanalǵan. Keıde ǵana "Allanyń jazmyshy" dep qarap, janaza shyǵarǵan. Biraq bólek jerlegen.
Iman aıtý jáne Talqy oqý
Qazaqta qaıtys bolyp, jerlengen adamǵa "talqy oqý" ǵurpy bar. Ol – sharıǵattyń talqın degen sózinen shyqqan bolýy múmkin. Onyń qazaq arasyndaǵy qoldanylýy sál ózgergen. Máıittiń beti jasyrylyp, quran oqylǵan soń jınalǵan el-jurt tarqaıdy.
Dál sol kezde molda ne dindi jaqsy biletin aqy ıelerinen eki adam 40 qadamnan keıin qaıta aınalyp kelip, qabir basynda talqy oqıdy. Talqyda "qabirde suralatyn suraqtar aıtylyp, sol suraqtarǵa qalaı jaýap berý kerek ekeni aıtylady".
Bul – qaıtys bolǵan adamǵa jerlengennen keıin jerleýshiler 40 qadam ketken soń suraq bastalady degen dinı senimnen týǵan. Sol qaıtys bolǵan adamǵa kómekteskisi kelgen jaqsy nıetten týǵan amal bolýy múmkin.
Ádette, qaıtys bolǵan adamnyń beti jasyrylmaı quran oqylmaıdy.
Arýaqtarǵa quran baǵyshtaıtyn kúnder
Qazaqtar beısenbi, juma kúnderi arýaqtar úıge keledi dep sengen. Sol úshin sol kúni tańerteń erte turyp, dáret alyp, quran baǵyshtaǵan.
Keıde túsine qaıtys bolǵan kiseler kirgende "quran dámetti" dep qarap, quran oqytyp, tús sadaqasyn bergen. Ásirese atam qazaq tańǵa jaqyn kóretin tústi "aıan" retinde qabyldaıdy. Jaqsyǵa joryp, quran oqytady, yrymyn da jasaıdy.
Sonymen birge, Qurban aıt pen Oraza aıttan bir kún burynǵy kúndi "Qarpa kúni nemese shek kúni" dep atap, qurban shalyp, arýaqtarǵa arnap quran oqytyp, hatym túsirtken. Iaǵnı, ólimdi eske alyp, ótken-ketken marqumdardyń úlgili isterin áńgimelegen.
Jalpy osy salttar men yrymdar – Islam qundylyǵyn dáripteý úshin de qyzmet kórsetýde.
Mundaı salt-dástúr men sadaqalardyń barlyǵy "arýaqtarǵa baǵyshtalady" eken
Osylaısha, ár jyly sóz ben ár istegen jaqsy is, taratylǵan tamaq, berilgen aqy, oqylǵan quran men jasalǵan jaqsylyqtyń barlyǵynyń saýabyn aldymen arýaqtarǵa ataǵan. Bul – qazaq jurtynyń tarıhı dinı senimi.
Alaıda, qazir ımamdar da "Arýaq" týraly aıtýdan qorqady. Sebebi, qazir arýaqty aıtýdy "Allaǵa serik qosýmen" shatastyratyn jańa aǵym paıda boldy.
Tuldaý – qazaqtyń ólimdi eske alý salty
Asyn berýge daıyndyq retinde soıylatyn jylqyny marqumnyń jetisinde ne qyrqynda (qyryq kún ótken soń beriletin as-sý) tuldaıdy. Oǵan kóbinese marqumnyń mingen aty nemese qosqan júırigi belgilenedi. Tuldaý – sol attyń qara terin shyǵaryp baryp sýytý. Jal-quıryǵyn kúzeý. Sodan soń júgen-quryqtan azat etip, jaıylysqa qoıa berý. Jylqyǵa semirýge múmkindik jasaý.
Adam qaıtys bolǵanan keıin, onyń kıimderi asha baqanǵa ne kerege basyna ilinedi. Tipten, esik aldyna qara tý baılap qoıady. Kóshken kezde tuldaǵan atty sol qaıtqan kisiniń er-turmanymen erttep, jetektep júredi. Úıge áshekeı jasamaıdy. Syrttan kelgen ne kórgen adam "azaly úı" ekenin bilip, quran oqıtyn bolǵan. Sonymen birge tuldaǵan jylqyny kórgen jortýylshylar ol atqa tıispeıtin bolǵan.
Tuldaý alyp tastalǵanǵa deıin nekelesý bolmaǵan. Barlyq is tuldaý aıaqtalǵannan keıin qaıta bastalyp otyrǵan.
Qaraly týdy qulatyp, qazan tóńkerý salty
Jyl ýaǵy tolyp, tuldanǵan at soıylyp, as berilgennen keıin Tuldanǵan tý qulatylyp, asqa soıylǵan maldyń súıekterin órtep, qazandy tóńkerip qoıǵan. Bul – azaly kún bitti, qaraly tý qulady, qara qazan tóńkerildi degendi bildiredi eken.
Bul ǵuryptyq rásimniń aldynda marqumnyń jeke zattary men kıim-keshekterin urpaqtary men týys-týǵandaryna taratyp otyrǵan. Baı, bı, aqyn, batyr, uzaq jasaǵan adamdardyń zattaryn el yrymdap talap alǵan. Tipten, zat jetpeı qalǵanda úlken matany jyrtyp, taratqan. Bul – jyrtys dep atalǵan. Bunyń bári jaqsy nıetten týǵan jaqsy yrymdar.
Mysaly, keıingi kezde batyrlarymyzdan qalǵan saýyttyń, kıimniń birneshe ǵasyrdan keıin tabylýy da osydan bolsa kerek. Iaǵnı sol zattardy kıeli sanap, yrymdaǵan. Mysaly, qazir Bógenbaı batyrdyń dýlyǵasy, Qojabergen batyrdyń týy jáne kıimderin urpaqtary saqtap otyr.
Qazir meıramhanalarda as bergende, astyń qalǵanyn "salyp, alyp ketý" de sol "jaqsylyqtyń jolyn bersin", "sarqyt" degen jaqsy yrymnan týyndaǵan.
matritca.kz
