Mäsele Jezqazǧandaǧy ölım-jıtım joralǧylaryna qatysty jergılıktı imamnyŋ jaŋa pätuäsynan tuyndady. Jalpy qazaq saltynda ölım-jıtım joralǧysy qandai?
Soŋǧy kezde halyq arasyndaǧy janazaǧa qatysty keibır dıni pıkır köbeidı. Türlı tüsınıspeuşılıktıŋ de bolǧany jasyryn emes. Osyǧan orai informburo.kz jazuşy, etnograf Baiahmet Jūmabaimen äŋgımelesken edı.
Jerleu jäne aza hronologiiasy
Ölım jäne estırtu.
Juyndyryp, oŋ jaqqa salu. Qaitqan adamdy ädette tuystarynan ne aǧaiyndarynan qūralǧan tört adam juyndyrady. Bırı bas jaǧyn, bırı denesın, bırı denenıŋ tömengı jaǧyn juyndyrady. Bırı su qūiyp berıp tūrady. Sosyn oŋ jaqqa salyp qoiady.
Keşkı qonaq asy (alystan kelgenderge berıledı).
Däuır jürgızu – janaza şyǧarardyŋ aldynda mäiıttı şyǧaryp qoiyp, salauat aitylady. Däuır ainaldyru salty, negızınen, qaitys bolǧan adamnyŋ oqylmaǧan namazy men tūtpaǧan orazasy üşın jasalady.
Janaza.
Janazadan qaitqannan keiıngı tarqatylatyn as.
Jetı näzırı.
Qara tu tıgıp, tūldau.
Qyrqy näzırı.
Jyldyǧy nemese As beru.
Tūl tüsırıp, qara tudy jyǧyp, qazan töŋkeru joralǧysy.
Jezqazǧandaǧy meşıt imamy ölımdı jöneltuge qatysty jaŋa pätuä şyǧardy
2018 jyly 12 qaŋtar Qaraǧandy oblysy, Jezqazǧan qalasy, "Ahmet İşan Orazaiūly" meşıtınde jūma namazynan keiın "Janaza jäne jerleu räsımderı" atty seminar öttı. Seminar şeşımı äleumettık jelıde qyzu pıkır-talas tudyrdy.
Meşıttıŋ imamy Mädi Toqpanūly bastamaşylyq etken jinalysta "Ölıktı jöneltude qarapaiym bolyp, ysyrapşyldyqqa jol bermeu" mäselesın kötergen. Onda toǧyz türlı ūsynys aitylǧan. Bastysy – ysyrapşyldyqqa qarsy tūru, daŋǧazalyqqa jol bermeu, bäsekelespeu.
Tura osydan bır jūma būryn Kökşetaudaǧy Ardagerler keŋesı men Nauan hazıret ortalyq meşıtınıŋ naif-imamy Meiırjan Rahmetollaūly da Dıni Basqarmanyŋ "Janaza jäne jerleu räsımderı" atty pätuä kıtapqa jügıne otyryp "Dastarhandaǧy ysyrapşyldyqqa jol bermeudı, bäsekelespeudı jäne özara kömektesudı" ümıt etıp, bükıl qaladaǧy dämhanalar men meiramhanalarǧa hat taratqan bolatyn.
Ölım baidyŋ malyn şaşady, joqtyŋ artyn aşady
Qazaq tırıge emes, qaitqan adamǧa köp qarjy şaşady. Būl – tarihtan kele jatqan ürdıs. Aqy ielerı qaitqan adamdy joqtap kelgender aldynda "Ūiatqa qalmas üşın" tyrysatyny şyndyq.
Tıpten jetılık, qyrqy, jyldyq näzırlerın körnekılendıru üşın toi sekıldı mol dastarhan men köp adamǧa as-su taratatyndar da bar. Ülken mazar tūrǧyzǧandar da jetıp artylady. Al keibıreuler namysqa tyrysyp, bäsekege tüskısı keledı. Mūndai ysyrapşyldyq – ärine, qate.
Baiahmet Jūmabai, etnograf, jazuşy:
– Jalpy jūmsalatyn qarjy – qaitqan adamnyŋ adal eŋbegımen kelgen, jinaǧan dünie-mülkı. Marqūmnyŋ artyn jinastyru ösietke sai bolmasa közqaraqty aqy ielerınıŋ şeşımımen jüzege asyrylady.
Sonymen bırge tuys-tuǧan, dos-jarandary da "bata oqyr" degen atpen kömek äkeledı. Iаǧni, ketetın qarjynyŋ bır bölımın aǧaiyn-tuystary köteredı degen söz.
Qaitys bolǧan adamǧa qatysty joralǧy
Baiahmet Jūmabai: "Ishat – qazır toqtatylǧan. Būryn molda bır jylqy ne basqa da mal-mülık alǧan soŋ qaitys bolǧan adamnyŋ "Künäsın moinyma alamyn" dep uäde beredı eken. Būl ötelmei qalǧan namazy men orazasyna qatysty da aitylady.
Būl kei dümşe moldadan qalǧan närse dep qaralady. Keide dıni müräsımdı atqarǧan, janaza şyǧaryp, qūran-hatym tüsırgen moldaǧa berıletın aqyny ıshat dep jürgen adamdar bar. Būl da şamasyna qarai berıledı. Mysaly, bır jylqy nemese 50-100 myŋ teŋge degen sekıldı.
Kör qazuşyǧa berıletın aqy – būrynǧylar "qabırdıŋ tört qabyrǧasyna" dep tört serkeş beretın bolypty. Qazır şamasyna qarai är adamǧa 5-10 tıpten 50 myŋ teŋgege deiın berılude.
Adam denesın därettendırgenderge, körge qoiǧanda qyzmet körsetkenderge berıletın aqy – būlar öz tuystary ne dostary bolǧandyqtan tek qana oramal berıp, yrymyn jasaidy.
Adam qaitqan künı keşte ötkızetın qonaq asy. Jetısı, qyrqy, jyldyq näzırı üşın daiyndalatyn mal men dastarqan mäzırı. Sonymen bırge jyl boiy qaraly tu jyǧylǧanşa "köŋıl aityp, bata oqyrǧa" keletın qonaqtar kütımı.
Äielder "Bata oqyr" äkeledı
Qazaqta adamy qaitqan üige tuystarymen qatar körşılerı de kömektesedı. Köbınese kelgen qonaqty körşılerı bölıp alyp, kütedı.
Sonymen bırge "bet körısuge" kelgen äielder "bata oqyr" (bata qor dep te atalady) degen atpen dünie-mülık jäne tamaq äkeledı. Er azamattar "dastarqanǧa" dep äkeledı. Tıpten, arnaiy ırı qara mal da atauy mümkın. Molda-qojalar arnaiy öz attarynan qūran audaryp, hatym tüsırıp te äkeledı.
Mıne, būdan jol auyr delınetın ölımnıŋ köpke ortaq ekenın aŋǧaruǧa bolady.
Keide "As beru" – EKSPO-ǧa ūqsas jalpyhalyqtyq şaraǧa ainalǧan
Erterekte qazaq qaitqan adamnyŋ el ışındegı bedelıne sai jyly tolǧanda ne soǧan arnap jaz, küz kezderınde as bergen. Tıpten, ülken bai, elge syily adamdar üşın alty alaşqa sauyn aityp, baluan salyp, bäige de ötedı. Jäi adamdar tek jyldyq näzırın berumen şekteledı.
As öterdıŋ aldynda kemı jarty jyl būryn sauyn aitylyp, habarlandyru jıberıledı. Asqa qaiyndyq retınde aldyn ala as ūiymdastyru alqasy "qazan asyp, jer qoŋyrsytu" yrymyn jasaidy. Būl – ülken asqa daiyndyqty pysyqtau şarasy.
Asqa tıgıletın üi sany keide 300-den de asyp ketedı. Mūndaida üi tıgu ärbır ruǧa bölıp berıledı. Sonymen qatar är rudan ondaǧan adamdy jūmysqa alyp, qazan-oşaq qazdyrady. Asqa daiyndyq jūmystaryna jäne toi kezındegı qyzmet körsetuge jūmyldyrylady. Bır eskererlık jaǧdai, toiǧa qyzmet etken är adamnyŋ eŋbegı qaǧys qalmai, joǧary aqy tölenıp otyrǧan.
Būl – jūmyssyz jūrtqa jūmys tauyp berıp, mal tabuyna jasalǧan bır şara retınde qataŋ baqylanady. Sonymen bırge jinalǧan maldan kedei-kepşıkterge şülen taratylyp, zeket berıledı.
Bylaişa aitqana, as – EKSPO sekıldı auqymdy jäne bükılhalyqtyq nauqan. Onda bıreu jūmys tapsa, bıreu sadaqa taratady. Bıreu ūlaǧat körsetedı.
Mysaly, I.Jansügırūlynyŋ "Qūlager" dastanynda aitylatyn Saǧynaidyŋ asy, "Abai joly" romanyndaǧy Böjeidıŋ asy sekıldı, As öz auqymdylyǧymen tarihqa qalyp otyrǧan.
Asqa är ru, taipa malyn, qyzmetkerın, tıpten üilerıne deiın alyp keledı
Baiahmet aǧamyzdyŋ aituynşa, Asqa keletın rular arnaiy türde daiyndalady. Işetın qymyzynan tartyp, beretın "bata oqyryn", tüsıretın qūran-hatymdaryn, tıgetın üilerıne deiın eseptep alyp keledı. Ärı oǧan ketetın eŋbektıŋ de aqysy öz joralǧysymen tölenedı.
Osylaişa är taudyŋ bauyryn saǧalaǧan arda el bır-bırımen qauyşyp, tuystyqty därıptep, eldıktı bekemdeidı. Kelelı keŋester aitylyp, ötken-ketken saralanady.
"Aruaq attamau", "aruaqqa qūrmet körsetu" degen atpen dıni uaǧyzdar aitylyp, adal da taza, erlıkke qūrylǧan ömır därıpteledı.
As beru – qaitqan adamnyŋ jaqsylyq ısterı arqyly ülgı taratatyn da şara.
Mıne būdan As berudıŋ qoǧamdyq, äleumettık, dıni, jalpy halyqtyq jäne idealogiialyq auqymdy şara ekenın köremız. Osydan-aq Astyŋ ataqty bai, el basşylary men batyrlarǧa berıluınıŋ tegınnen-tegın emes ekenın tüsınuge bolady.
Qazır näzır da, "bata oqyr" da özgergen
Näzır nemese Qūdaiy tamaq – būndai eske alular är öŋırde är türlı aitylady. Mysaly, näzır, qūran-hatym, hatym tüsıru, qūdaiy tamaq, qūdaiy, dūǧa, sadaqa, qade, tıpten Monǧoliiadaǧy aǧaiyndarda nauqan dep te aitylady eken.
Bıraq barlyǧynyŋ maǧynasy bırdei. Näzır – köbınese aldyn-ala belgılep, ötkızuge uäde etken jetılık, qyryq, jyldyq as-sularǧa qoldanylady eken.
Qazırgı kezde "bataǧa" barǧandar "bata oqyr" retınde qarajat aparady. Keide jaqyn tuystary men dos-jarandary qomaqty qarajat nemese ırı qara mal äkeledı. Būl da – būrynnan kele jatqan salttyŋ jalǧasy.
Alaida keibır şyǧyndar qisynsyz. Ol adam qaitqan üidıŋ ielerınıŋ tüsınıgıne bailanysty.
Qazaqy tüsınıkte qaitys bolǧan adamǧa şyǧarylǧan barlyq qarjy – marqūmnyŋ öz eŋbegımen tapqan düniesı nemese özgelerdıŋ öz erıkterımen, niettep äkelgen düniesı bolady. Jäne osynyŋ bärı aruaqtyŋ razylyǧy üşın Qūdai jolyna berılgen sadaqa bolyp esepteledı.
"Ölı razy bolmai tırı baiymaidy"
Ölını qalai razy etuge bolady?
– Ol üşın taza da adal eŋbek etu, mūsylmandyqty berık ūstap, sadaqa şyǧaryp, zeket beru, qūran oqytyp, bata jasap tūrulary jäne el men jer üşın qyzmet qylulary kerek. Osyndai tärbielı de saliqaly ūrpaq artyna jaman söz qaldyrmaidy. Babalar dästürın jalǧaidy. Mıne sonda marqūmdar ūrpaqtaryna riza bolady dep sanaǧan. Sondyqtan "aruaqty razy etu" ūǧymynyŋ ūrpaq tärbiesı üşın öte maŋyzdy ekenın de tüsınemız.
Tıptı ūrpaǧy eŋbekşıl bolsa, qaitqan adamnyŋ artynda qaldyrǧan köp malynan sadaqaǧa şyǧaruǧa bolady dep eseptegen. Būl – eŋbekşıldıkke tärbieleudıŋ bır joly şyǧar.
Öitkenı kedei bolsa, "qaitqan kezde" şyǧarar sadaqasy, berer aqysy bolmaityndyqtan ūrpaǧynyŋ ūiatqa qalatyny belgılı. Sondyqtan, qazaq dästürınde är adam özınıŋ ömırıne, ūrpaǧyna arnap mal jinaidy, – dep tüsındıredı etnograf, jazuşy Baiahmet Jūmabai.
Müftiättıŋ jerleu räsımıne pätuä beruı dūrys. Bıraq...
– Būndai pätuä beru, dūrys jol körsetu – Müftiättıŋ mındetı. Alaida etikalyq tūrǧydan qūqy joq. Ärkım öz şamasyna qarai ötkızetını belgılı. Ol üşın qajet bolsa odan da ülkenge baruǧa qūqyly.
Būl jerde mūndai pätuänı mındettegennen, moraldyq jaqtan qoldap, dūrys tüsındıru kerek.
Iаǧni, babamyzdan kele jatqan joralǧy men salt-dästürdıŋ ysyrapşyldyqqa jol bermegenın, tärbie men adaldyq maqsatta qalyptasqanyn naqty mysalmen tüsındıre bılu kerek. Oǧan bola, şariǧatty jüz qaitara aitu eşteŋe äkelmeidı, – deidı etnograf, jazuşy Baiahmet Jūmabai.
Är eldıŋ salty basqa. Dümşe molda köp
Mysaly Saudiia elı men qazaqtardyŋ dıni senımı şyn mänınde ekı basqa. Saudiiada basym köpşılık qazaqtyŋ senımı "aruaq" ūǧymyn qabyldamaidy.
Al, qazaqtar – eŋ aldymen "aruaq razy bolmai tırı jarymaidy" deitın halyq. Qazırgı osy taqylettes tüsınbestıkter müftiät ökılderınıŋ ışınde de tolyp jürgendıkten, köp adam bas müftige de syni közqaraspen qaraityny belgılı. Öitkenı onda kım kelse, sol özınıŋ dıni közqarasyn ūsynary haq.
Sondyqtan halyqtyŋ tarihi jadysymen sanasuy öte maŋyzdy. Taǧy bır sebep, qazaq myŋdaǧan jyldardan berı är däuırde ömır sürgen äulie-änbilerdıŋ, bi-şeşenderdıŋ ruhani mūrasyn qazırgı imamdardyŋ täpsırlerınen artyq qoiady.
Endeşe, tarihi tanymy tömen, babalar saltynyŋ män-maǧynasyna boilamaityn, tek qūrandy jatqa aityp, şariǧatty sypyra soǧatyn molda qazaq qoǧamyna jat.
Mysaly, şyraqşy... Şyraq nege jaǧylady?
Būl tarihi ūǧym. Al mūny, Qazaqstan mūsylmandary Dıni Basqarmasy: "Mäiıt jatqan bölmege şyraq jaǧyp qoiu dūrys emes, 40 kün boiy şam nemese şyraq jaǧu degen ädet te – şariǧatta joq amal" – dep pätuä bergen.
Būl jerde, şyraq jaǧu degen qandai salt? Eger ol "dınımızge qaişy" bolsa nege ata-babalarymyz därıptegen? – degen türlı sūrau tuyndary anyq. Ärine basym köpşılık ata-baba jolyn taŋdaityny ötırık emes.
– Şyraq jaǧu – ata-babamyzdan kele jatqan dıni ǧūryptyq salt, joralǧy. Adam qaitys bolǧanan keiın aruaǧy sol orynǧa, üige 40 künge deiın kelıp tūrady ärı ūrpaqtarynyŋ ısın köredı, bıledı degen tüsınık bar. Onyŋ üstıne qaitqan adamǧa jerlengen soŋ qoiylatyn sūraqty, "qabır azabyn" jeŋıldetuge septesu üşın künı-tünımen qūran oqyp, dūǧa tıleuden kelıp şyqqan. Sol üşın 40 kün är keşte şyraq jaǧyp, dūǧa oqyp otyrǧan. Ärine, şyraq jaǧu barysynda qūran sürelerın oqyp, aruaqty eske alǧan. Kei jerde jetı kün, kei jerde 40 künge deiın şyraq jaǧylypty. Tıpten ülken mazarlarda da jaǧylǧan. Al şyraq jaǧuşyny Şyraqşy dep atapty, – dep tüsındıredı etnograf, jazuşy Baiahmet Jūmabai.
Köbınese adam qaitqanda jatqyzylǧan oŋ jaqqa şyraq jaǧylǧan. Bır, üş keide jetı şyraq jaǧylady eken.
Mıne, būl – tarihi, dıni tärbielık maŋyzy bar ıs. Odan "Allaǧa serık qosudy" ızdeu – dümşelık. Molda onyŋ jaqsy men jaman jaǧyn aiyryp, tüsındırıp bere alatyn boluy kerek. Qazaq eşqaşan şyraqqa Qūdai retınde tabynbaǧan. Tek jaqsy amal retınde, tünde ölımdı eske alyp, jaryqta qūran oqu üşın paidalanǧan. Al bız bılmeitın mistikalyq jaqtary da bar şyǧar. Ony tek bır Qūdai bıledı.
Şyraqşy turaly Müftiättıŋ pätuäsı
Şariǧatta qorym, mazar şyraqşysy degen mındet pen qyzmet joq. Alaida qazaq halqynyŋ ūǧymynda şyraqşy – mazardy qorǧap, ziiaratşylarǧa qyzmet körsetuşı adam. Şyraqşy köbınese marqūm tanymal tūlǧanyŋ ūrpaǧynan bolyp, kesene, mazardyŋ maŋynda tūrady.
Ol – jergılıktı jerdıŋ tarihyna, äulienıŋ halyqqa sıŋırgen eŋbegı men ömırıne bailanysty derekterdı, aŋyz äŋgımelerdı jetık bıletın, dıni sauaty bar, ziiarat jasauşylardyŋ dıni-ǧūryptyq ǧibadattaryna jön sılteitın, kömektesetın adam.
Şyraqşynyŋ (küzetşınıŋ) ziiarat etuşılerge şariǧat şeŋberınen şyqpaityndai ziiarat ädepterın üiretıp, qyzmet etetın, şariǧi bılımı bar maman bolǧany dūrys. Al arnaiy dıni bılımı joq, şariǧatqa qarama-qaişy äreket etetın ziiaratşylarǧa, şariǧatta joq närsenı nasihattaityn şyraqşylar sauap emes künä arqalap, aqyrettegı esebı qiyn bolmaq.
Mäiıt küzetu
Adam qaitys bolǧan soŋ dereu därettendırıp, üidıŋ oŋ jaǧyna jatqyzyp qoiady. Sonymen bırge mäiıt jatqan üidı bos qaldyrmaidy. Işıne şyraq jaǧyp, ülken aqsaqaldar men jastar bırge qūran oqyp, jaqsy äŋgımeler aitady. Türlı uaǧyzdar söilenedı.
"Mäiıtten, ölımnen, qabırden qorquǧa bolmaidy" dep sanaityndyqtan, tünde mäiıttıŋ betın aşyp körıp otyrǧan. Iаǧni basqa jändıkterdıŋ denesın zaqymdaudan saqtanǧan.
Tıpten, qazaqtar elsız jerde jalǧyz jürgende kezdesken qabırdıŋ basyna tüneitın bolǧan.
Qazaqtyŋ dıni tanymynda "ölgen adam joq"
Sebebı, qazaqtar adam ölımı zamanaqyrdan keiın bolady dep sanaǧan. Qūranda da solai aitylǧany belgılı. Ülkenderdı "qaitty, qaitys boldy", "päniden kettı", "baqiǧa attandy" degen sözdermen bıldırse, närestelerdı, säbilerdı "şetınep kettı" dep aitqan.
Būl – öte ülken dıni filosofiialyq tüsınık ärı öte nanymdy dıni közqaras ekenın dıni ǧūlamalar däleledep, taza jol körsetıp ketkenın aŋǧaramyz.
"Molasyndai baqsynyŋ, jalǧyz qaldym tap şynym" degen Abai
Baiahmet aǧamyzdyŋ aituynşa, tym erterekte körıpkel, baqsy-balgerlerdı qūrmettegenmen, dınge jat dep sanapty. Alaida qaitys bolǧannan keiın köpşılık mazardyŋ şetın ala, bölek jerleptı.
Onyŋ da sebebı bar. Şariǧat zaŋy boiynşa "bolaşaqty boljap, jynmen söilesu" qūptalmaidy. Sol üşın boluy mümkın. Dese de "balǧa senbe, balsyz jürme" dep barlyq adamdar bal aşqyzǧan. Tıpten baqsy-balgerlerge emdelgen. Olardy da "Qūdaidyŋ jıbergen erekşe qasietke ie pendelerı" sanaǧan. Olardy "dınge jat" dep qaramaǧan ärı därıptemegen de. Janazasyn şyǧaryp, qūrmettep, jerlegen. Būl turaly da talas-tartys köp.
Sonymen bırge özıne-özı qol jūmsap, qaitys bolǧan adamdarǧa janaza şyǧarmapty. Sebebı, mūsylman dınınde "özıne-özı qol jūmsap, ölu" – auyr, keşırılmeitın künä sanalǧan. Keide ǧana "Allanyŋ jazmyşy" dep qarap, janaza şyǧarǧan. Bıraq bölek jerlegen.
İman aitu jäne Talqy oqu
Qazaqta qaitys bolyp, jerlengen adamǧa "talqy oqu" ǧūrpy bar. Ol – şariǧattyŋ talqin degen sözınen şyqqan boluy mümkın. Onyŋ qazaq arasyndaǧy qoldanyluy säl özgergen. Mäiıttıŋ betı jasyrylyp, qūran oqylǧan soŋ jinalǧan el-jūrt tarqaidy.
Däl sol kezde molda ne dındı jaqsy bıletın aqy ielerınen ekı adam 40 qadamnan keiın qaita ainalyp kelıp, qabır basynda talqy oqidy. Talqyda "qabırde sūralatyn sūraqtar aitylyp, sol sūraqtarǧa qalai jauap beru kerek ekenı aitylady".
Būl – qaitys bolǧan adamǧa jerlengennen keiın jerleuşıler 40 qadam ketken soŋ sūraq bastalady degen dıni senımnen tuǧan. Sol qaitys bolǧan adamǧa kömekteskısı kelgen jaqsy nietten tuǧan amal boluy mümkın.
Ädette, qaitys bolǧan adamnyŋ betı jasyrylmai qūran oqylmaidy.
Aruaqtarǧa qūran baǧyştaityn künder
Qazaqtar beisenbı, jūma künderı aruaqtar üige keledı dep sengen. Sol üşın sol künı taŋerteŋ erte tūryp, däret alyp, qūran baǧyştaǧan.
Keide tüsıne qaitys bolǧan kıseler kırgende "qūran dämettı" dep qarap, qūran oqytyp, tüs sadaqasyn bergen. Äsırese atam qazaq taŋǧa jaqyn köretın tüstı "aian" retınde qabyldaidy. Jaqsyǧa joryp, qūran oqytady, yrymyn da jasaidy.
Sonymen bırge, Qūrban ait pen Oraza aittan bır kün būrynǧy kündı "Qarpa künı nemese şek künı" dep atap, qūrban şalyp, aruaqtarǧa arnap qūran oqytyp, hatym tüsırtken. Iаǧni, ölımdı eske alyp, ötken-ketken marqūmdardyŋ ülgılı ısterın äŋgımelegen.
Jalpy osy salttar men yrymdar – İslam qūndylyǧyn därıpteu üşın de qyzmet körsetude.
Mūndai salt-dästür men sadaqalardyŋ barlyǧy "aruaqtarǧa baǧyştalady" eken
Osylaişa, är jyly söz ben är ıstegen jaqsy ıs, taratylǧan tamaq, berılgen aqy, oqylǧan qūran men jasalǧan jaqsylyqtyŋ barlyǧynyŋ sauabyn aldymen aruaqtarǧa ataǧan. Būl – qazaq jūrtynyŋ tarihi dıni senımı.
Alaida, qazır imamdar da "Aruaq" turaly aitudan qorqady. Sebebı, qazır aruaqty aitudy "Allaǧa serık qosumen" şatastyratyn jaŋa aǧym paida boldy.
Tūldau – qazaqtyŋ ölımdı eske alu salty
Asyn beruge daiyndyq retınde soiylatyn jylqyny marqūmnyŋ jetısınde ne qyrqynda (qyryq kün ötken soŋ berıletın as-su) tūldaidy. Oǧan köbınese marqūmnyŋ mıngen aty nemese qosqan jüirıgı belgılenedı. Tūldau – sol attyŋ qara terın şyǧaryp baryp suytu. Jal-qūiryǧyn küzeu. Sodan soŋ jügen-qūryqtan azat etıp, jaiylysqa qoia beru. Jylqyǧa semıruge mümkındık jasau.
Adam qaitys bolǧanan keiın, onyŋ kiımderı aşa baqanǧa ne kerege basyna ılınedı. Tıpten, esık aldyna qara tu bailap qoiady. Köşken kezde tūldaǧan atty sol qaitqan kısınıŋ er-tūrmanymen erttep, jetektep jüredı. Üige äşekei jasamaidy. Syrttan kelgen ne körgen adam "azaly üi" ekenın bılıp, qūran oqityn bolǧan. Sonymen bırge tūldaǧan jylqyny körgen jortuylşylar ol atqa tiıspeitın bolǧan.
Tūldau alyp tastalǧanǧa deiın nekelesu bolmaǧan. Barlyq ıs tūldau aiaqtalǧannan keiın qaita bastalyp otyrǧan.
Qaraly tudy qūlatyp, qazan töŋkeru salty
Jyl uaǧy tolyp, tūldanǧan at soiylyp, as berılgennen keiın Tūldanǧan tu qūlatylyp, asqa soiylǧan maldyŋ süiekterın örtep, qazandy töŋkerıp qoiǧan. Būl – azaly kün bıttı, qaraly tu qūlady, qara qazan töŋkerıldı degendı bıldıredı eken.
Būl ǧūryptyq räsımnıŋ aldynda marqūmnyŋ jeke zattary men kiım-keşekterın ūrpaqtary men tuys-tuǧandaryna taratyp otyrǧan. Bai, bi, aqyn, batyr, ūzaq jasaǧan adamdardyŋ zattaryn el yrymdap talap alǧan. Tıpten, zat jetpei qalǧanda ülken matany jyrtyp, taratqan. Būl – jyrtys dep atalǧan. Būnyŋ bärı jaqsy nietten tuǧan jaqsy yrymdar.
Mysaly, keiıngı kezde batyrlarymyzdan qalǧan sauyttyŋ, kiımnıŋ bırneşe ǧasyrdan keiın tabyluy da osydan bolsa kerek. Iаǧni sol zattardy kielı sanap, yrymdaǧan. Mysaly, qazır Bögenbai batyrdyŋ dulyǧasy, Qojabergen batyrdyŋ tuy jäne kiımderın ūrpaqtary saqtap otyr.
Qazır meiramhanalarda as bergende, astyŋ qalǧanyn "salyp, alyp ketu" de sol "jaqsylyqtyŋ jolyn bersın", "sarqyt" degen jaqsy yrymnan tuyndaǧan.
matritca.kz
