Memleket pen dın arasyndaǧy qarym-qatynas qai zamanda bolmasyn öz maŋyzdylyǧyn joiǧan emes. Sol sebepten de, memlekettık bilıktıŋ dın qyzmetkerlerınıŋ qolynda bolǧandyǧy jäne bilıktıŋ osy dın dogmalaryna säikes qūrylǧandyǧy tarihtan belgılı. Alaida, 1871 jylǧy Parij kommunasy memleket pen dın arasyn alşaqtatatyn dekret qabyldady. Osy dekretke ūqsas 1918 jyly 23 qaŋtar (5 aqpan) aiynda Keŋester Odaǧynyŋ alǧaşqy qabyldanǧan dekretı şyqty. Ol jerde de Memleket pen dın arasyn bölıp, ony sosialistık jüie talabyna sai rettegenı mälım. Memleket dınnen alşaqtaǧanymen, belgılı bır dındı, senımdı ūstanatyn adamdardan bas tarta almaityny anyq. Dınde de, Konstitusiiada da basty qūndylyq – adam. Adamzat qoǧamynda jalpy mädeniet bolsyn, salt-dästür, memlekettık jüie bolsyn dıni tanym negızınde qalyptasty. Būl dınnıŋ qoǧamdaǧy qyzmetınıŋ san-salaly ekenınıŋ aiqyn dälelı. Alaida, soŋǧy uaqytta älemde memleket pen dın arasyndaǧy qaişylyqtar jiılep kettı. Dın atyn jamylǧan terıs piǧyldy aǧymdar da kün sanap köbeiıp, qoǧamdy adastyruǧa bılek sybana kırısken. Osy memleket pen dın arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ kürdelılıgı men maŋyzdylyǧyn tüsınu üşın filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, dıntanuşy, mädeniettanuşy Mūrtaza Būlūtaidyŋ pıkırın bılgen edık.
– Bızdıŋ memleketımız ärtürlı etnikalyq toptardyŋ toǧysqan ortasy. Jäne de köp dındı zaiyrly memleket. Osydan keiın tuyndaityn bır sūraq, zaiyrly memleket pen dın bailanysy qanşalyqty bolu kerek? Jalpy, örkenietke dınnıŋ yqpaly qandai boldy?
– Būl aitarlyqtai kürdelı mäsele. Jalpy, memleket pen qoǧamnyŋ bailanystaryn retteudegı äleumettık salany qūraityn dıni mädeniettıŋ ornyn naqtyly jäne tiımdı aiqyndai bılu, qazırgı kezdegı jer betındegı köptegen elderdıŋ özektı mäselesıne ainalyp otyr. 1789 jylǧy Fransuz revoliusiiasy, onyŋ aldynda 1774 jyly Amerika Qūrama Ştattarynyŋ el retınde jariialanuy Batys elderınıŋ zaiyrlylyqqa bet būrudaǧy ūstanymyn naqtylap berdı. Onyŋ aldynda olar bır myŋ jyldai uaqyt şırkeudıŋ bileuınde bolǧan edı. Hristiandyqta, äsırese, katolisizm tarmaǧynda negızgı dıni avtoritet şırkeu jäne Vatikandaǧy Papa. Osy dıni institut – bırjaǧy dıni, bır jaǧy saiasi basqaru rölın atqardy. Iаǧni, şırkeu ol kezde halyqtyŋ mınajat etetın, qūlşylyq jasaityn orny ǧana emes, ol Europa memleketterınıŋ qūqyqtyq jüiesın, memlekettı basqaru jüiesın, saiasatyn tügel aiqyndaityn ortalyq avtoritet bolǧan. Ony bekerge aityp otyrǧan joqpyn, sebebı, Batys elderınıŋ täjıribesın, osy saiasi instituttar men ūǧymdardyŋ qalai paida bolǧanyn naqty saraptap tüsınbesek, sızdıŋ joǧarydaǧy sūraǧyŋyzǧa naqty ūsynystar aita almaimyz. Europa halyqtary bır myŋ jyldan astam uaqyt şırkeudıŋ qysymynyŋ, bilep-tösteuınıŋ astynda bolǧan, Europadaǧy ırılı-ūsaqty memleketter, patşalar, feodaldar t.b. tügeldei şırkeudıŋ taǧaiyndauymen, şırkeudıŋ būiryqtarymen jūmys ısteitın. Jäne de şırkeu bilıgı 8 ǧasyrǧa juyq milliondaǧan jazyqsyz adamdardy, onyŋ ışınde köbısı äielder, inkvizisiia sottarynyŋ ükımımen aitsa sengısız azaptau täsılderımen öltırgen, onyŋ ızı sanadan älı öşken joq. Şırkeu bilıgı, äsırese, äielderge şeksız tözımsızdık pen qatygezdık tanytty, jüzmyŋdaǧan äielderge jädıgöilık qyldy, körıpkeldık, baqsylyq jasady dep aiyp taǧyp, qyrdy. Şırkeu ǧylym men bılımnıŋ de jauy boldy, Bruno, Galileo siiaqty köptegen oişyldardy qudalap, erkın oilaityn adamnyŋ bärın eretik retınde ysyryp, käpır ne dınnen şyqqan dep jariialap alyp, ziialy adamdardyŋ da köbısınıŋ tübıne jettı. Medisina, himiia, matematika, astronomiia, fizika qatarly köptegen ǧylymdardyŋ oqytyluyna tyiym salynǧan. Onyŋ bärın de şaitannyŋ ısı, adamzatty azǧyratyn närse dep qaralaǧan. Şırkeudıŋ tyiym salǧan kıtaptarynyŋ ūzyn sany on myŋdaǧan kıtapqa jetken, älı künge deiın Vatikan osy tyiymdaryn resmi türde alyp tastaǧan joq. Al, Europa osy küngı damyǧan, zaiyrly deŋgeige qalai jettı? Europada 14-15 ǧasyrlarda qaita jaŋǧyru däuırı bastaldy. Şırkeudıŋ azǧyruymen bırneşe ǧasyrǧa ūlasqan Şarmyq (Krest) joryqtaryn bılesızder ǧoi, «İerusalimdı azat etemız, İsa paiǧambardyŋ patşalyǧyn ornatamyz, jer betınde hristiandyqty üstem dın etemız», – dep joryqtan-joryq ūiymdastyryp, Europa elderınıŋ adamdaryn attandyrǧan. Europalyqtar osy şarmyq joryqtary kezınde mūsylman elderındegı damyǧan mädeniettı, örkeniettı körıp, taŋ qaldy. Ol kezde, misaly Andalusiiada (qazırgı İspaniia), arab patşalyǧy edı; Qūrtuba qalasy (qazır Kordoba), Ǧyrnata qalasy (qazır Granada), sonsoŋ mäşhür Älhamrasaraiy – Algambra. Mūsylman elderınıŋ qalalarynda keremet jaqsy zäulım üi qūrylystary, köşeler, kärızder, auruhanalar, zerthanalar, kıtaphanalar, fontandar men basseinder bolǧan. İbn Haldun siiaqty, İbn Ruşd siiaqty, İbn Hazm siiaqty ūly ǧalymdar osy elderde jasady, şyǧys oişyldarynyŋ düniejüzınde teŋdesı joq qoljazbalary kıtaphanalardy toltyrdy. Ortalyq Aziiada da keremet örkendegen orta qalyptasqan edı. Äl-Farabi babamyz, İbn Sina, Äl-Biruni siiaqty ülken ǧalymdar, oişyldar tar şeŋberde emes, şyn mänınde adamzatqa üles qosqan gumanist jäne progressivtı oilaityn jaŋalyqşyl ǧalymdar bolatyn. Mūsylman elderınde filosofiia keremet damyǧan edı, astronomiia, medisina, himiia, matematika ǧylymdary boiynşa kürdelı zertteu jūmystary jasaldy. Mūsylman elderınde, äsırese, IX-XIII ǧasyrlar aralyǧyndaǧy tört ǧasyrda oi erkındıgı sol kezdegı älemnıŋ basqa elderınen köş ılgerı edı. Qazırgı mūsylman qoǧamdaryndaǧy kertartpa da radikaldy közqarastar, tar şeŋberden şyǧa almaityn baǧyttar ol kezde emıs-emıs boldy desek te olar qoǧamǧa ielık ete alǧan joq. Senım bostandyǧy, adam qūqyqtaryna degen qūrmet, multikulturalizm men pliuralizm qazırgıdei jalaŋ ūran emes, ömırdegı kündelıktı şyndyq-tūǧyn. Misaly, äl-Farabilerdıŋ ūstazdary mūsylman emes, köbısı hristian, evrei nemese basqa dındegı oqymystylar bolatyn, sol öŋırlerdegı būrynnan kele jatqan köne Egipet, köne Messopatamiia ǧylymdaryn jalǧastyruşy ǧalymdar, Aristotelderdıŋ, Pifagorlardyŋ ejelgı antik däuırdegı ǧalymdar men oişyldardyŋ eŋbekterın tasymaldap, keiıngı näsılderge jalǧastyrǧan ǧalymdar edı. Ol kezde būl mūsylman, mynau käpır, mynau haram degen qazırgı dıni-ideologiialyq aǧymdar jiı paidalanatyn sözder däl qazırgı maqsatta paidalanylmaǧan. Ol kezde adamdar emın-erkın aralasyp, özınıŋ oiyn erkın aita alatyn, jaza alatyn. Mūsylmandardyŋ artta qaluy sonau HIII-ǧasyrdan bastaldy desek, ūrdajyq aǧymdar men körsoqyr senımnıŋ de mūsylman qoǧamdaryn basyp tastauy da sol ǧasyrdan üstemdık ete bastady deuge keledı. IX-XIII ǧasyrlardaǧy mūsylman hakımder, oişyldar barlyq mäselelerdı, kerek deseŋız teologiia men aqida mäselelerınde erkın pıkırtalasqa salǧan, traktattar jazǧan, kıtaptar jazǧan, bır-bırlerıne jauap hattar jazyp aitysqan. Osy pıkır bostandyǧynyŋ, erkındıktıŋ, zaiyrlylyqtyŋ boluynyŋ arqasynda mūsylman örkenietı, qoǧamy damydy, östı. Al, Europalyqtar ǧasyrlar boiy mūsylman elderıne joryqqa attanyp, osynyŋ bärın kördı. Ärbır jaman närsenıŋ ışınde bır jaqsy jaǧy bolady, jaqsy närsenıŋ ışınde jaman jaǧy da boluy mümkın. Sol siiaqty, osy şarmyq joryqtarynyŋ bır paidasy – Batys qoǧamy bırınşı ret Şyǧys qoǧamymen tereŋ bailanysqa tüstı. Onyŋ ar jaǧyndaǧy anau Ündıstan men Qytaidan kelıp, mūsylmandar arqyly jetıldırılgen jaŋalyqtardy tūŋǧyş ret körıp, olar qatty taŋyrqaǧan. Mysaly, Egipettegı qazırgı Kairdyŋ ornynda bolǧan Fustat qalasyna kelıp, tünde qalanyŋ bükıl köşelerındegı jaryq şamdardy körıp, europalyqtar qatty tamsanǧan eken. «Būl qandai zaman, qandai qoǧam, qalaişa osy mūsylmandar qatty ılgerılep ketken?» dep oilana bastaǧan europalyqtar. Olarda tünde qaraŋǧy, monşanyŋ ne ekenın de bılmegen ǧoi! Tazalyq jaǧynan köp närseden habardar bolmaǧan. Sondai ortadan şyqqan halyqtar mūsylman elderıne baryp, auruhanalardy, şipahanalardy, keruen sarailardy, demalatyn qazırgı qonaqüiler siiaqty demalys keşenderın körgen. Olar üşın būl qol jetpes jaŋalyq bolǧan. Qaǧazdy körgen alǧaş ret, būryn qaǧazdy da körmegen. Odan keiın aurulardy emdeudıŋ Europada būryn-soŋdy bılınbegen täsılderın körgen. İbn Sinanyŋ medisinaǧa engızgen jaŋalyqtary, mūsylman därıgerlerdıŋ köptegen aurulardy emdegenı, tıptı, ışkı aǧzalarǧa, tıske, bastyŋ qaŋqa süiegıne ota jasauy… Osyny körıp Europa qatty küizelıske ūşyrady da, bır jaǧynan olar sılkınıs jasap, mūsylman elderınen bılım men tehnologiiany öz elderıne tasymaldai bastady: keibır europalyqtar mūsylman elderıne baryp oqydy, bırazy tūtqynda boldy, sauda jasady, ömır sürdı degendei. Solar Europaǧa baryp, Şyǧysta keremet örkeniet bar dep jar salǧan. Nätijesınde «Şyǧystanu» ǧylymy batystaǧy barlyq universitetterdegı eŋ negızgı mamandyqtyŋ, eŋ negızgı zertteu salasynyŋ bırıne ainaldy ǧoi. Mysaly, Europa, Amerika, myna Reseidegı akademiialarǧa, eŋ köne JOO-daryna baryŋyzşy, «Şyǧystanu» fakultetı iaki «Şyǧystanu» mamandyǧy mındettı türde bolady. Olar Aristoteldıŋ eŋbekterın, oişyldardyŋ ejelgı grek tılınde jazylǧan eŋbekterın, arabtardyŋ audarmalarynan, arabşadan qaitadan europa tılderıne audaryp, baryp tüsıngen. Ol kezdegı şyǧys degenımız mūsylman qoǧamy, mūsylman mädenietı. Sol şyǧystan alǧan ǧylymi jaŋalyqtardy paidalanyp, damytyp, oqyp, äsırese, İtaliia siiaqty, Sisiliia, İspaniia, Fransiia qatarly elderde renessans aǧymy bastaldy. Filosoftar köterıldı, oişyldar şyǧa bastady, matematikter şyǧa bastady. Leonardo do Vinchi siiaqty, Magellan siiaqty, Bruno, Galileo, Kepler siiaqty ǧalymdar sol kezdegı Europa halyqtaryna qatty äser ettı. Būl barys, būl prosess, ärine, şırkeumen qoǧam arasyndaǧy qaqtyǧysqa äkep soqtyrdy. Sebebı, şırkeu dogmattarymen negızgı kanondyq erejelerı tyiym salǧan närseler keŋ tarala bastady. Europa elderınde boi kötergen ǧalymdar men oişyldar şırkeudı qatty synǧa ala bastady, dınge reforma jasau kerek degen talaptar jiı köterıletın boldy. Osy qaqtyǧys XV ǧasyrdan bastap Amerika men Fransuz revoliusiiasyna deiın 3 ǧasyr qatty sılkınıster boldy, tıptı, qantögıs pen köp qyrǧyndar da boldy. Şırkeu bilıgın oŋaişylyqpen bere qoiǧan joq halyqqa, protestant aǧymdarynyŋ paida boluynyŋ septıgı tigenı ras. Olar: «Bız, myna, Rim papasynyŋ jäne katolik şırkeuınıŋ avtoritetın moiyndamaimyz, Bibliiany kez kelgen adam oqi alady, Bibliiany kez kelgen tılge audaruǧa bolady, är adam özınıŋ qūlşylyǧyn tıkelei özı jasaidy», – dep aitty, Europadaǧy köptegen halyqtar osy protestanttyq ūstanym äldeqaida özderıne tartymdy, katolisizmnen görı būlar kışkene reformaşyl, jaŋalyqşyl, adamnyŋ abyroiyna qūrmetpen qaraidy degen oiǧa kelıp, Vatikannyŋ qūzyrynan bölınıp, ydyrai bastady. Söitıp, şırkeudıŋ avtoritetı men Papanyŋ qylyqtary sūraqqa alyna bastady. Europada bırneşe ǧasyrda keremet intelligensiia paida boldy. Sol intelligensiia men aǧartuşylardyŋ qajyrly eŋbegınıŋ nätijesı atalmyş Fransuz revoliusiiasy, jalpy adam qūqyqtary deklarasiiasy, demokratiialyq basqaru jüiesı men zaiyrlylyq institutynyŋ qaitadan qalpyna keluı desek bolady. Europanyŋ ūstanymyndaǧy «Zaiyrlylyq» degenımız bır auyz sözben aitqanda katolik şırkeuınıŋ, dıni taptyŋ memlekettı basqaru ısıne aralastyrylmauy. Şırkeu memleketten bölek, memlekettıŋ jūmysyna şırkeu aralaspaidy, memleket te şırkeudıŋ ışkı jūmysyna aralaspaidy. Söitıp, Europa halyqtary myŋ jyldan astam uaqyt qoǧamdy qanap kelgen şırkeudı bilıkten alastatyp, bilıktı būqara halyqtyŋ qolyna äkep bergen. «Demokratiia» degenımız sol halyqtyŋ bileuı. Demokratiialyq jüiede mäselenı halyq şeşedı. Al, azamattyq qoǧam degenımız – negızgı zaŋ (konstitusiia) ainalasynda bas qosqan azamattardan qūralǧan qoǧam. Ondai qoǧamda azamattardyŋ qai ūlttyŋ ökılı, qai dınnıŋ ökılı bolǧany olardyŋ azamattyq qūqyqtaryn aiqyndauda şeşuşı röl atqarmaidy. Sebebı, negızgı zaŋ – «Konstitusiia» aldynda barlyq azamattar teŋ. Azamattar Konstitusiiany öz erıkterımen qabyldaǧan soŋ ǧana ol küşıne enedı. Konstitusiiada: «Qoǧamdaǧy qatynastar osyndai bolady, memlekettı basqaru jüiesı osyndai bolady, zaŋ atqaru jüiesı osyndai bolady, memlekettık ıs atqaru jüiesı osyndai bolady, sailau osyndai bolady jäne negızgı memlekettıŋ mäselelerı osyndai bolady», – dep atalatyn taraular bolady. Bıraq, eşbır Konstitusiiada, zaiyrly jäne demokratiialyq elderdıŋ Konstitusiiasynda myna ūlttyŋ ökılderıne mynadai artyqşylyq berıledı, al, ana ūlttyŋ ökılderıne mynadai şekteu qoiylady degendı körmeisız. «Pälen dınnıŋ adamdarynyŋ märtebesı joǧary, ana dınnıŋ adamdarynyŋ märtebesı tömen nemese sot ükımderın qabyldaǧan kezde ūltyna, dınıne qarap ükım qabyldaidy», – degen närse tappaisyz. Adamzat myŋdaǧan jyldar boiǧy tar jol taiǧaq keşulerden ötıp qazırgı demokratiialyq zaiyrly jüiege qol jetkızdı. Al, teokratiialyq tüzımde qai dın nemese sekta basym bolsa, sol üstem bolady da qalǧandaryn qyspaqqa salady. Zaiyrlylyq osy jaǧynan alǧanda da qoǧamdaǧy äraluandyqtyŋ saqtaluyna kepıldık bere alady….
– Tamyry tereŋde jatqan tarihqa üŋıletın bolsaq, eşqandai halyq dınnen memlekettı bölıp qaramaǧan. Zaiyrly memleket pen dın qatynastarynyŋ kürdelılıgı men maŋyzdylyǧyn tüsındırseŋız?
– Bızdıŋ artqa keiın ketuge haqymyz joq. Artqa şegıngen är adymymyz üşın, ozyp ketken halyqtarǧa jetuge jüz qadam alǧa jügıruımızge tura keledı. Sebebı, adamzat qoǧamynyŋ damu qarqyny qazır, tıptı, ölşeusız. Sondyqtan, artqa qadam jasauǧa, būrynǧy qatelıkterdı qaitalauǧa eş haqymyz joq. Europa halyqtary bır myŋ jyl bırımen bırı soǧysyp edı: fransuzdar men nemıster, fransuzdar men ispandyqtar, aǧylşyndar men ispandyqtar, italiiandyqtar men fransuzdar soǧysty, olar, tıptı, öz ışterınde de soǧysa bergen ǧoi. Soǧystarynyŋ özı qyzyq atalady: «Otyz jyldyq soǧysy», «elu jyldyq soǧysy», «jüz jyldyq soǧysy» dep… HH ǧasyrdaǧy ekı bırdei düniejüzılık soǧysty osy Europa bastaǧan joq pa?! Myŋ jyl bırımen bırı soǧysyp kelgen Europa soŋynda soǧysqannan tük te paida joq ekenın tüsındı. Joǧaryda aityp öttık qoi, qazırgı jetıstıkter oŋaişylyqpen kelgen joq dep. Sol siiaqty myŋ jyldyq şırkeu bilıgınen soŋ zaiyrly demokratiialyq tüzım paida bolsa, myŋ jyldyq soǧystardan keiın Europa Odaǧy paida boldy. Qazırgı jahandanu däuırınde Europa 30-40 el bolyp bölek-bölek bolatyn bolsa ūtpaidy, myna türımızben älemdegı bäsekelestıkke tötep bere almaimyz, sondyqtan, bas qosaiyq, küş bırıktıreiık dep ūiǧarysty olar…
AQŞ-tyŋ jalpy ışkı önımı 18 trillion $, Qazaqstandıkı qatelespesem 200 milliard $. Germaniianyŋ jalpy ışkı önımı 3,5 trillion $-dan asady. Fransiianıkı 2,5 trillion $. Jä, Europa elderı bırıkkende jalpy ışkı önımderı 20 trillion $ bolady, kördıŋız be ekonomikalyq küştıŋ ūlǧaiuyn. Europa elderı tūtastanatyn bolsa, olar Amerikadan küştı bolady, äitpese, ärqaisysy kışıgırım bır el bolyp qala beredı. Bırıkkende olardyŋ satyp alu jäne satu küşı joǧary bolady, öndırısın bazarlau küşı joǧary bolady, sonsoŋ, ärine, äskeri küşı joǧary bolady. Älbette, osynşama köp memlekettı, tıldı, konfessiiany bırıktıru oŋai emes. Fransiia, Germaniia siiaqty elderdıŋ halqy protestant pen katolik bolyp bölınedı. Soǧystyŋ jaralaryn jazu, ekonomikany qalpyna keltırıp, integrasiialyq prosesterdı tiımdı jüzege asyruǧa jarty ǧasyr uaqyt ketken. Körıp otyrsyz ba, Europadaǧy örkeniettı orta, zaiyrly qoǧam özdıgınen qalyptasqan joq, onyŋ sebepterın joǧaryda qysqaşa aittyq. Eşkımnıŋ dınıne, ūltyna bola qūqyqtary taptalmaidy. Mysaly, mūsylman elderınen bas sauǧalap, Europaǧa immigrant bolyp nemese «gastarbaiter», iaǧni, jaldamaly küş retınde baryp qonystanǧan adamdardyŋ ışınen şyqqan qanşama joǧary lauazymdy adamdar bar: Angliia parlamentındegı mūsylman deputattar, «ser» ataǧyn alǧan mūsylmandar bar. Germaniiada, mysaly, «Bundestag» federaldy parlamentte deputat bolǧan türıkter bar, tıptı, eŋ ülken partiialardyŋ bırınıŋ teŋ töraǧasy da bar. Aita bersek, Fransiiada, Gollandiia, Daniia t.b. elderınde ministr, qala äkımı lauazymyna deiın köterılgen kelımsekter bar. Erkın oilau bostandyǧy, adam qūqyqtarynyŋ jan-jaqty saqtaluy, är adamnyŋ özınıŋ ūltyna, dınıne, şyqqan tegıne, ortasyna qaramastan qūqyqtarynyŋ mültıksız saqtaluynyŋ arqasynda tūraqtylyq, senımdılık paida bolǧan, ärine, ondai ortada ekonomika da tez damidy, güldenedı ǧoi. Fransiia, Angliia, Germaniia siiaqty memleketterde qazırgı taŋda immigranttar, kelımsekter köp, halyqtyŋ 10%-dan astamy solar. Konstitusiia arqyly negızgı qūqyqtardy ornatumen qatar, mümkındıgınşe, jalpyǧa ortaq adami qūndylyqtar negızınde ärekettı jalǧaǧan da dūrys. Ärine, pıkır aluandyǧy bola beredı, bır otbasynyŋ ışınde de äkesı men balasynyŋ oiy basqaşa boluy mümkın. Mıne, zaiyrlylyq pen demokratiianyŋ abzal qasietı sol basqaşa oilaityn, özgeşe közqarastaǧy nemese senımdegı nemese saiasi baǧyttaǧy adamdarǧa qauıpsızdık qūqyǧyn beredı, olardyŋ qūqyqtaryn aiaqasty etkızbeidı, syilatqyzady. Eŋ basty maqsat – ızgılık, ne närse de qoǧamǧa jaqsylyq äkeluı tiıs, adamdardyŋ bır problemasyn şeşıp, ömırdegı jügın jeŋıldetıp, uaiym-qaiǧysyn azaituy läzım. Dın de solai! Eger, dıni senım, dın instituty, dın älemı, dın ömırı, dıni ūstanymdar qoǧamymyzǧa jaqsylyq äkelıp, qoǧamǧa tūraqtylyq äkelıp, qoǧamǧa beibıtşılık pen tynyştyq äkelıp, sol dıni senım men ūstanymdardy nasihattau arqyly qoǧamdaǧy problemalar azaiyp, azamattar qabaǧyn şytpai, baqytty bolyp, quanyşty bolyp, şat-şadyman ömır süretın bolsa onda ol dūrys dın degen söz. Iаǧni qandai bır dınnıŋ, senımnıŋ dūrys pa dūrys emes pe, qoǧamǧa paidasy bar ma, joq pa, qoǧamǧa ziiany bar ma degendı anyqtau üşın eşbır teologiialyq kıtaptyŋ betın aşudyŋ, eşbır dau-damaiǧa ūrynudyŋ qajetı de joq. Sol dın nemese senım jüiesı eger tatulyq tudyrsa, halyq arasyndaǧy qarym-qatynasty jaqsartyp, adamdar bırın-bırı syilap, bırın-bırıne keşırımmen qarap, jaqsy jūmys ıstep, eŋbekke baulysa, jemqorlyq, ūrlyq-qarlyq, qylmys degender bolmai, jūrt senımdılıkte jürse, dünie-mülkıne eşbır qiianat bolmai, bala-şaǧam soǧysqa attanyp kete me eken alaŋdamai, qyzymdy erteŋ köşede bıreu ūrlap alyp kete me eken dep uaiymdamai jürse ol dın qoǧamǧa paidaly degen söz. Är jüie siiaqty zaiyrly-demokratiialyq jüienıŋ de älsız tūstary bar. Öitkenı, osy keŋşılıktı jäne demokratiialyq instituttar men mümkındıkterdı paidalanyp, bilıktı tartyp aluǧa ūmtylatyn küşterdıŋ paida boluy da mümkın…
– Özıŋız de bılesız, Parij kommunasynyŋ 1871 jylǧy dekretınıŋ bırınşı tarmaǧynda dındı, şırkeudı memleketten bölıp tastaǧan. Osy rette, Sızdıŋ oiyŋyzşa, dınnıŋ memlekettıŋ saiasatyna aralasuy dūrys pa?
– Dındı qoǧamnan alyp tastai almaimyz. Dınnıŋ qoǧam müşelerı arasyndaǧy bailanystyruşy rölın joqqa şyǧara almaimyz. Bıraq, osy küş, qūddy atom quaty siiaqty dūrys baǧytta paidalanylsa paidaly, terıs maqsatta paidalanylsa ziiandy bolary haq. Mysaly, elımızde salauatty ömır süru saltyn därıptep jatyrmyz, nege? Salauatty ömır arqyly dūrys tamaq ışıp, jaqsy qorektenıp jäne sportpen ainalysyp, paidaly närselerdı jasau arqyly densaulyǧymyzdy jaqsartamyz. Demokratiialyq-zaiyrly qoǧamnyŋ eŋ bır artyq tūsy da, onyŋ myqty da älsız tūsy onyŋ mol bostandyǧy men erkındıgınde. Zaiyrly qoǧamda qandaibır dınnıŋ nemese dıni instituttyŋ memleket bilıgın qolyna aluyna rūqsat etılmeidı. Al, zaiyrly memleket – qoǧamnyŋ jauy emes, ol dınnıŋ jauy emes, dındı qūrtu kerek degen maqsaty joq onyŋ. Sovet Odaǧy kezınde äsıreşıl ūrda-jyq ateizm boldy ǧoi, dın ataulynyŋ barlyǧyn qūrdymǧa jıbergısı kelgen, zaiyrlylyq ondai emes. Zaiyrlylyq aitady: «men dındı joqqa şyǧarmaimyn, dın bar, dınge qūrmetpen qaraimyn, bıraq şeksız qūqyq degen taǧy joq, menıŋ qūqyǧym, senıŋ qūqyǧyŋ būzyla bastalǧan jerden toqtaidy nemese menıŋ erkındıgım senıŋ erkındıgıŋe nūqsan keltırgenge deiın, qaşan men senıŋ erkındıgıŋe nūqsan keltıre bastaimyn onda menıŋ erkındıgım joiylady». Eger, osy ūstanym bolmasa onda myqtylar men küştıler älsızder men äljuazdardy basyp tastaidy. Erteŋ bıreuler «bız naǧyz patriotpyz, bız naǧyz ūltşylmyz, bız naǧyz dınşılmız» dep şyǧady da, bilıktı qolyna alǧannan keiın, al, tyiymdar men jazalardy jaudyra bastaidy. «Qyz balalardy oqytuǧa bolmaidy, olardy ysyrap, ol künä, qyz degen üide otyru kerek, ydys juyp, toqymasyn toqyp, küieuınıŋ qyzmetın jasauy kerek,onyŋ ömırge kelgen maqsaty sol!», – degen sözder myna dınşıl (!) partiia bilıkke kelgelı Türkiiada jiı estıletın boldy ǧoi. Erdoǧan myrza däl osyndai bet-beinesın osydan 15-20 jyl aşyq körsetken joq edı, ol qala äkımı, sonsoŋ premer, soŋynda prezident taǧyna deiın şyǧyp, bilıktıŋ barlyq tarmaqtaryn özıne qaratyp alǧan soŋ basqaşa söileitın boldy. Erdoǧan 48-49%-ǧa deiın dauys aldy, sol-aq eken ol demokratiia men zaiyrlylyqty asa kerektenbeitının körsete bastady, tılınıŋ astynda jatqan dünielerdı şyǧara bastady. Söitıp, Türkiiany Atatürık ornatqan ūlttyq häm zaiyrly demokratiialyq memlekettıŋ ırgesınen alşaqtatyp, bırtalai zaŋdardy, qolynda köpşılık mandat bolǧan soŋ, tıptı, Konstitusiiany özgerttı, memlekettı basqaru jüiesın de soŋǧy 13 jylda aitarlyqtai özgerıske ūşyratty. Osynyŋ bärın ol demokratiialyq jäne zaiyrly tüzımnıŋ mümkındıkterın paidalana otyryp jasady. Zaiyrlylyq, körıp otyrǧandaryŋyzdai, demokratiialyq memlekettıŋ eŋ maŋyzdy sipattarynyŋ bırı ärı kepılı. Sondyqtan, demokratiialyq memleket avtoritarlyq nemese teokratiialyq elge ainalmasyn desek, azamattardyŋ sanasyna osy zaiyrlylyq qaǧidasyn sıŋıre beruımız kerek, meritokratiiany därıptep, bilıktıŋ tarmaqtarynyŋ bölınuı qaǧidasyn būltartpai oryndau şart. Bilık tarmaqtary bır-bırınıŋ ısıne qol sūqpaityny siiaqty adamdardyŋ jeke ömırlerıne de qol sūǧuǧa bolmaidy. Azamattardyŋ jeke ömırı – olardyŋ jeke alaŋy, sol jeke alaŋǧa, adamnyŋ özınıŋ ömır süru älemıne qol sūǧuǧa bolmaidy. Ökınıştısı, diktatorlyq pen avtoritarlyq jüieler demokratiialyq zaiyrly qoǧamnyŋ kemşın tūstaryn, älsız tūstaryn şeber paidalanyp, bilıkke kelıp otyr. Onyŋ bır körınısın, naqtylap aitqanda «dınnıŋ atyn jamylyp» bilıkke qol jetkızudıŋ tanymal ädısterın aita ketelık:
Dıni-saiasi ideologiiadaǧylar 3 «AT»-ty qatar jürgızedı. Bırınşı «AT» – jamaǧAT. Jamaǧat degenımız, dıni-saiasi ideologiianyŋ adam resurstaryn, adam küşın jinau, ol üşın qandai bır dıni baǧytty betperde etıp, onmyŋdaǧan, jüzmyŋdaǧan adamdardy soǧan ilandyryp, basyn bailap alady. Ekınşı «AT», ol – qarajAT. Adamdardy belgılı bır dıni-saiasi idealdarǧa jūmyldyryp, özıne qaratyp alǧan soŋ jamaǧat müşelerı men janküierlerı arqyly qarajat jinaidy. Jamaǧat neşe türlı qarjy közderıne, qūrylymdarǧa, būqaralyq aqparat qūraldaryna ielık etuı mümkın, öndırıstık mekemelerge, sauda jelılerıne t.b. ielık etuı mümkın. Eŋ soŋǧy «AT» – saiasAT. Adam küşın jinap alǧan, qarjy küşın ornatyp alǧan soŋ jamaǧat endı saiasatqa ūmtylady, maqsaty bilıkke yqpal etu jäne bırte-bırte bilıktı baqylauǧa alu. Mıne, osy üş «AT» – jamaǧat,qarajat, saiasat, dıni-saiasi ideologiialyq aǧymdardy märege jetkızetın ūş tūlpar desek te bolǧandai. Qai aǧymdy, qai jamaǧatty alsaŋyz da, bärınıŋ ūiymdasu jäne taralu ädısı osyǧan ūqsas keledı. Jä, olar nelıkten dındı paidalandy degen sūraqqa kelsek: dınnıŋ magnit siiaqty küşı bar, ol adamdardy özıne tartady jäne baǧyndyrudyŋ teŋdesı joq küşın bere alady. Zaiyrly demokratiialyq qoǧamda dınge tolyq erkındık berılgen, bıraq, osy dıni senım bostandyǧynyŋ keŋ aiasyn būrmalap, özderınıŋ äkkı maqsattaryna jetu üşın qanaityn dınnıŋ atyn jamylǧan küşter bar. Mysalǧa, bır aǧymnyŋ qaramaǧynda 100 myŋ qoldauşysy bar deiıkşı: onyŋ ışınde därıgerı bar, zaŋgerı bar, injenerı bar, mūǧalımı bar, bazardaǧy saudagerı bar, tızgınşısı bar, neşe türlısı bar. Ol bır saiasi küş, elektorat. Al, keibır aǧymdardyŋ yqpalynda milliondaǧan adamdar bar, osydan oilaŋyz, olardyŋ memleketke jäne qoǧamǧa yqpal etu küşterınıŋ qanşalyqty ekenın. Olardyŋ är jerde «adamdary» bar, oǧan qosa olardyŋ qomaqty qarjysy bar. Mysaly, AQŞ-taǧy ülken şırkeuler men halyqaralyq missioner ūiymdary milliardtaǧan dollarǧa ielık etedı. Al, demokratiia bolǧan soŋ kezektı sailau keledı. Adam sany molaiyp, öz küşıne özı äbden senıp alǧan dıni aǧymdar bır partiianyŋ qūramyna kıruı nemese özderınıŋ jeke partiialaryn da aşuy äbden mümkın. Sailau kezınde saiasi partiialar men dıni aǧymdardyŋ basşylary arasynda kädımgı saiasi saudalasu bastalady. Saiasi partiialarǧa ne kerek sailauda jeŋıske jetu üşın, ärine dauys kerek! Partiialar eldegı ırılı-ūsaqty jamaǧattardy monitoringke alyp qoiǧan, bırımen bırı şym-şytyryq aralasyp ketken ǧoi, mynalardyŋ adamdary analardyŋ ışınde, al, analardyŋ adamdary mynalardyŋ ışınde jür… Partiia basşysy nemese uäkılı jamaǧat basşysyna (taqsyr, şeih, pır, ūstaz t.b. neşe türlı ataluy mümkın): «Sızdıŋ qolyŋyzda ülken jamaǧatyŋyz bar, 500 myŋ adamyŋyz bar, sızdıŋ bır auyz sözıŋız olar üşın zaŋ. Osy sailauda bızdıŋ partiiaǧa qoldau berıŋız!», – degende, jamaǧat basşysy da: «Jaraidy, senıŋ partiiaŋa bolysaiyn, al, sen maǧan ne beresıŋ? Bızdıŋ jamaǧatqa on deputattyŋ ornyn beresıŋ. Erteŋ ükımetke kıretın bolsaŋ, partiialaryŋ jeŋıp, ükımet qoldaryŋa ötetın bolsa, 3 ministrlıkte bızdıŋ adamdar otyruy kerek, bızdıŋ jamaǧatymyzdyŋ mynadai mynadai talaptaryna kömek beresıŋder», dep, bılım salasyndaǧy, basqa da salalardaǧy özderıne yŋǧaily närselerdı sūrap, ekı jaq kelısıp alady. Saiasat küşıne ie bolǧan jamaǧat memlekettı basqaru salasyndaǧy qūrylymdarǧa öz adamdaryn engızedı, oǧan bilıktegı partiia bolysady. Būl jerde bır ırı partiia bırneşe jamaǧatpen osyndai etene jaqyn boluy da äbden mümkın. Türkiianyŋ, Mysyrdyŋ, Päkıstannyŋ, AQŞ-tyŋ saiasi partiialarynyŋ, sailaularynyŋ tarihtaryn zerdelep körseŋızder, saiasat pen dınnıŋ qanşalyqty qoian-qoltyq aralasyp ketkenın anyq köre alasyzdar. Sonymen qatar, qazırgı jihandanu däuırınde ırı dıni-ideologiialyq aǧymdardyŋ bır eldıŋ kölemınen asyp tasyp, köptegen elderge taralyp ketkenın de baiqai alamyz. Osyndai halyqaralyq jamaǧattar bırneşe eldıŋ saiasatyna yqpal ete alady, olardyŋ özderı ırı älemdık küşterdıŋ yqpalynda boluy da mümkın, mıne, mäselenıŋ ar jaǧy qaida jatyr! Al, osy jymysqy da ziiandy ärıptestıktıŋ aldyn alu öte kürdelı mäsele. Dıni-saiasi aǧymdar halyqaralyq küşterdıŋ de qoldauymen demokratiialyq ortany paidalanyp, bır eldıŋ bilıgıne qol jetkızuı mümkın. Osynyŋ eŋ naqty mysaldaryn Türkiia, Mysyr, Saudi Araviia siiaqty köptegen elderden köruge bolady. Jer betındegı alyp memleketter qol qusyryp otyrmasy anyq, olar özderınıŋ imperialistık idealdaryna, älemdıŋ gegemoniialaryna nūqsan keluın qalamaidy, olar da özderınıŋ aitqanyna könıp, aidaǧanymen jüretın saiasi tūlǧalardy qalyptastyrady nemese sondai beiımdılıgı bar, saiasi tūlǧalardyŋ bilıkke keluıne qoldarynan kelgenşe yqpal etedı. Būqaralyq aqparat qūraldary, ekonomikalyq tetıkter, saiasi tetıkter, ÜEŪ t.b. arqyly yqpal jürgızıledı. Olardy köbınese qarjy ielerı, oligarhtar qoldaidy. Işkı akterlar syrtqy qoldausyz saiasi armanyna jete almasyn bıletını siiaqty, syrtqy küşter de ışkı aktersız özınıŋ josparyn ıske asyra almasyn bıledı. Bügınde AQŞ siiaqty memleketter halyqaralyq qūqyqtyŋ eŋ negızgı qaǧidalaryn belınen basyp, özınıŋ qoqan-loqqysyn aşyq jürgızıp jatyr ǧoi. Mysalǧa, AQŞ özıne ūnamaityn nemese aibat şekken memleket basşylaryn taǧynan taidyramyn dep aşyqtan aşyq aityp, äsırese, Taiau Şyǧystaǧy elderdegı bilıkterdı bırınen soŋ bırın auystyryp, elı men halqyn talan-tarajǧa salyp keledı, soŋǧy 30 jylǧa qarasaq jetkılıktı. Qanşama million adam bosqyn boldy, qanşama million adam jazyqsyz qyryldy. Myna Siriiaǧa qaraŋyzdar, prezident Asadty qūlatamyn dep ışkı alauyzdyqty qairap, qarsylas küşterdı qoldap, qyrylys otyn tamyzyp jıberdı. Liviiada Kaddafi qyryqşaqty jyl bilıkte tūrǧan. Ol Amerikamen täjıkelesıp, aiaǧynda elı qantögıs alaŋyna ainalyp, ışkı janjal bastalyp, özı de atylyp kettı ǧoi. Tunisiia, Egipet, Iemen… Ukrainadaǧy jaǧdai da ūqsas, onyŋ da halyqtyŋ dauysymen sailanǧan prezidentı bar edı. Ol prezident Amerikanyŋ, Batystyŋ müddesıne qaişy bolǧannan keiın, ony qūlatyp, ol Reseige qaşyp, aiaǧynda Ukrainanyŋ özı jıktelıp, qantögıs toqtamai jatyr. Osynyŋ bärı de tragediia emes pe?! Al, äŋgımemızdıŋ auanyn qaiyra dın men memleket qatynastaryna būratyn bolsaq, joǧaryda atalǧan fransuz revoliusiiasy men Amerikanyŋ memleket bolyp jariialanuyndaǧy doktrinalarda qarapaiym tılmen aitqanda dınnıŋ (şırkeudıŋ) nelıkten memleketten ajyratylyp, bölek qoiylǧanyn dūrysyraq tüsınemız. Osy doktrina boiynşa dın (şırkeu) özınıŋ şeŋberınen şyqpauy läzım, saiasatqa aralasyp, memleket bilıgıne qol sūqpauy tiıs. Al, qazırgı şe?! Arada 230 jyldai uaqyt ötkende… Qazır saiasat dınnıŋ yqpalynda da, dın de saiasattyŋ yqpalynda bolyp kettı, būl ekeuı et pen tyrnaqtai, tonnyŋ ışkı bauyndai. Amerikadaǧy prezident sailauynda dın saiasi maqsatta paidalanylatyn resurstyŋ bırı, mümkın eŋ bastysy. Olar qoldaryna Bibliia alyp şyǧady, dıni ritorikany şeber paidalanady. Amerikadaǧy radikaldy hristian aǧymdary köbınese Respublikalyq partiiaǧa qoldau beredı, būl jasyryn emes. Qarajat ta jinaidy, dauys ta jinaidy. Türkiia, Päkıstan siiaqty mūsylman elderınde dınnıŋ atyn jamylu arqyly, halyqtyŋ taza dındarlyq sezımderın qanau arqyly bilıkke kelgen partiialar bar. Qarapaiym jūrt «Mynau «Alla» dep tūrǧan adam ǧoi, Qūdaidyŋ jolynda jürgen adam ǧoi, bala-şaǧamyzben soǧan dauys bereiık», – deidı. Osynyŋ bärı zaiyrlylyqtyŋ qalaişa aiaqasty etılıp jatqanyn jäne osy saiasi jymysqylyqtyŋ qoǧam men memleketke äkep jatqan ziiandaryn körsetse kerek…
– Elımızdıŋ dıni ahualyna toqtalyp ötseŋız?
– Qazaqstandaǧy demografiialyq jäne dıni-saiasi ahualǧa keler bolsaq. 1991 jyly täuelsızdıgımızdı jariialaǧan kezde, Qazaqstanda qazaqtar ǧana bolǧan joq, mūsylmandar ǧana bolǧan joq. 1993 jylǧy alǧaşqy Konstitusiia qabyldanǧanda jäne 1995 jyly qabyldanǧan qazırgı Konstitusiiany qarasaŋyz demografiialyq körsetkışter müldem basqaşa edı. 1991 jyly Qazaqstanda qazaqtar qatelespesem şamamen 43% boldy. Al, qazır qazaqtar 69%-ǧa köbeidı. Jer betınde bır ǧana ūlttan, bır ǧana dınnen qūralǧan memleket kemde-kem, tıptı joqtyŋ qasy. İzraildı alatyn bolsaŋyz, İzrail evrei memleketı degen aty bolǧanymen, halqynyŋ 30%-ǧa juyǧy arabtar, mūsylmandar jäne evreilermen nekelengen basqa ūlt ökılderı, onyŋ ışınde özımızdıŋ qazaqtar da bar. Düniejüzınıŋ qai elınde evreiler tūrsa solardyŋ ūrpaqtary köşıp kelgen, sonsoŋ olar özderımen bırge äleumettık mäselelerdı, dıni mäselelerdı alyp kelgen. Syrtynan qarasaŋ ol bırtūtas, änşeiın tek evrei elı siiaqty körınedı, bıraq, tereŋ üŋılseŋız onda da kontrast bar ekenın köresız. Saudi Araviia patşalyǧyn alatyn bolsaq, ol 100% mūsylman elı degenmen, ol da ışınde bölınedı. Sunnitter jaǧy basym bolǧanymen keibır aimaqtarda şiitter şoǧyrlanǧan. Olardyŋ da ışkı mäselelerı jetıp jatyr, kelımsek jūmysşylar köp. Sunnit jaǧyndaǧylar da dästürlı hanbalit mäzhäbyndaǧylar men radikaldy salafit baǧytyn ūstanatyndar bolyp bölınude. Türkiiany da köptegen etnostardan qūralǧan, onyŋ bärı türıktektı emes. Sondyqtan, Qazaqstan Türkiianyŋ nemese Europanyŋ jolyn nemese basqa bır eldıŋ jolyn aina qatesız qaitalaimyz desek, qatelesemız. Sebebı, Europanyŋ mäselelerı özıne tän, ol bızde joq. Turkiianyŋ özınıŋ ortasy, özınıŋ ainalasy, özınıŋ geo-saiasi jäne geo-ekonomikalyq koniukturasy bızden bölek. Dın mäselesıne kelgende Qazaqstan özınıŋ özındık jolyn ūstanuy kerek edı. Bız 1991 jyly jeltoqsan aiynda täuelsızdıktı jariialadyq ta 1992 jyldyŋ aqpan aiynda, iaǧni bar joǧy ekı aidyŋ ışınde «Dıni senım bostandyǧy jäne dıni bırlestıkter turaly» zaŋdy qabyldap jıberdık, täuelsız eldıŋ eŋ alǧaşqy zaŋynyŋ bırı retınde! Aluan türlı dıni aǧymdardyŋ Qazaqstanǧa keluıne, ügıt-nasihat jasauyna osy bır kemtar zaŋymyz qolaily orta tuǧyzdy. 1990-jyldardyŋ basynda, äsırese 1991-1994 jyldary Qazaqstannan şetelge baryp kelgenımde ūşaqtardyŋ ışı tolǧan missionerler men erıktıler ekenın körıp, taŋ qaluşy edım. Ūşaqtardyŋ ışı tolǧan Amerikalyq, Europalyq missionerler, «Beibıtşılık korpusy», «Meiırımdılık korpusy», yqpal agentterı. Qai jerge barsaŋ osylar, qūddy iesı joq bır elge kelıp, ielık etıp, aqyl aityp otyrǧandai. Almatynyŋ köşelerınde qaptaǧan missionerler edı, teatr zaldary, universitetterdıŋ zaldary, stadiondar olarǧa berıletın, tıptı, bırneşe TV-arnasynan kädımgı missionerlık habarlar taratylatyn, şeteldegı missioner telearnalarynan retransliasiia jasalatyn. Osyny körgen mūsylman elderı de qalysa ma?! Türkiiadan, Arabiiadan, Egipetten, İrannan, Päkıstannan aǧymdar keldı. Olarǧa «sen kımsıŋ?» degen joq, bärı şetınen halyqty ügıttep, şetınen alyp kettı. Bır jaǧynan zaŋymyz osal bolsa, ekınşı jaqtan olarmen taitalasqa tüsetın özımızdıŋ ǧalymdarymyz, sauatty dıntanuşylarymyz bolǧan joq. Bügın sonyŋ zardabyn körıp tūrmyz ǧoi. Esesıne, elde ekonomikalyq daǧdarys, Keŋes odaǧy qūlap, ekonomika byt-şyt. Jas memleket halyqty qalai toiǧyzamyz, su-gaz-elektr quaty, janar-jaǧarmai, nan, et, süt t.b. negızgı tūtynu tauarlaryn qalai qamsyz etemız dep jürgen edı. Ol kezde Keŋes odaǧynan qalǧan zaŋdar bırneşe jyl qoldanysta boldy ǧoi. Älqissa, bızdıŋ jas memleketımız täuelsızdıktıŋ alǧaşqy10 jylyn reforma üstıne reforma, jaŋa zaŋdardy qabyldau, egemendı memlekettıŋ negızın qalau, şekaralaryn bekıtu, aqşasyn şyǧaru, äskerın jasaqtau siiaqty auqymdy şaralardy qoldanuǧa jūmsady. Sol kezdegı basymdyq, şekaralardy, halyqty, auru-syrqaudan, ışkı bülıkterden, apattardan saqtap qalu boldy. Osy «şūraily» ortany missionerler men kelımsek dıni aǧymdar öte tiımdı paidalandy. Auru da solai ǧoi! Mysaly, virustar men mikrobtar immunitettıŋ älsızdıgın paidalanyp denege kıredı emes pe?! Adam denesındegı qorǧanys jüiesınıŋ bır jerınen saŋylau tapsa boldy, sol jerden kıredı. Sodan keiın denenı qūrtady! Myna ziiandy dıni aǧymdar da tura sondai virustarǧa ūqsaidy. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda memleketımızdıŋ immunitetı älı küştı bolǧan joq edı, virustarǧa qarsy ekpemız de bolmai qaldy. Aurudy jeŋu üşın aldymen virusty, mikrobty joiu kerek. Virusty joimasaŋ, auru joiylmaidy. Denenıŋ immunitet küşın joǧarlatu kerek te, qai virus ekenın anyqtap, jaqsylap taldai otyryp, virusqa qarsy antivirus paidalanu kerek. Bır kezderı köşede, bazarda basyp jüre almauşy edık qoi, päterlerdıŋ esıgın qaǧyp, kıtap taratyp, almasaŋ da senı sūraqqa alatyn: «Mazalamaŋdar, menıŋ öz dınım bar, Qūdaiym bar», – deseŋ de ketpeitın. Sol kezde virusqa qarsy antivirustarymyz bolmai qaldy. Qaita syrttan kelgen aǧymdarǧa jasyl baǧdarşam jaǧylyp, esıkter aşylyp, eŋ bır gumanist, eŋ bır tolerantty, eŋ bır liberaldy elge ainaldyq. Missionerlerdıŋ düniejüzınde ştab-päterlerı bar, qoldarynda milliard qarjy bar, adam küşı bar. Men erteŋ ne ısteimın, qalai kün köremın, qaida tūramyn dep oilamaidy, olar. Olardy tehnikamen qamtamasyz etedı, aqşamen qamtamasyz etedı, tūratyn jaimen qamtamasyz etedı, barǧan elınde qoldaumen qamtamasyz etedı. Dın taratuşylar, jaqsy kiıngen, astynda kölıgı bar. Qaida jūmys ısteidı? Naubaihanada jūmys ıstei me? Joq! İnjener me? Joq! Qalai kün köredı? Eşkım ony sūrastyrmaidy. Taŋerteŋnen keşke deiın ısteitını tek qana söileu, jinalystan jinalys, radioǧa barady, televideniiaǧa barady, halyqty jinaidy, solarǧa aqyl aitady, kösemsidı, publikasiialary daiyn tūrady. Arnaiy ügıt-nasihat qaǧazdary taratylady, videomaterialdar, internet saittary arqyly adamdardyŋ milaryn ainaldyrady, sanasyn ulaidy, özınıŋ dınıne kırgızedı. Kırgızgennen keiın jaqsylap paidalanady. Ol adam bır jerde jūmys ısteidı. Söitıp tapqan tabysynyŋ 5%, 10%, 15%, 20%-yn joq demei, sol aǧymǧa äkelıp berıp otyrady. Sosyn, ol adam taǧy da özı siiaqty adam tauyp, sol aǧymǧa qosady. Onyŋ barlyǧyn dıni aǧymdar sauap jinaisyŋ dep tüsındıredı,bıreuler «jiHad» dep tüsındıredı, Qūdai jolynda jasaǧan eŋbegıŋ dep tüsındıredı. Adamdardy ne arqyly jinauǧa bolady? Adamdardy qazır sport arqyly jinauǧa bolady. Mysaly, bır sport salasyna, futbol deseŋız 100 myŋ adamdy jinai alasyz stadionǧa. Muzyka, konsertke şaqyrasyz mysaly, 50 myŋ, 100 myŋ adam jinalady deiık. Sport pen muzykanyŋ janküierlerın alǧanda bırneşe millionǧa jetkızuge bolatyn şyǧar. Bıraq bärınen de küştı, bärınen de yqpaldysy osy dın. Dınmen million, 100 million, milliardtaǧan adamdy baqylauǧa ala alasyz. Al, Qazaqstannyŋ syrttan kelgen mūsylman jäne mūsylman emes dıni aǧymdarǧa, missionerlerge qarsy qoiatyn özındık brendı bolǧan joq, balama ūsynysy bolǧan joq. Iаǧni, Qazaqstan halqynyŋ, Qazaqstan memleketınıŋ, Qazaqstan azamatynyŋ, dınge degen közqarasy qalai bolu kerek, memleketke közqarasy qandai boluy kerek degende mardymdy närse aitylmady. Qazaqstannyŋ unitarlyq tūtastyǧy prinsibıne sai jaŋaşa bır dünienı, ūlttyq ideologiiany ūsynuǧa bolmas pa edı? Būl jerde bır unikaldy tūjyrym, doktrina, bır saiasi tūǧyrnama jasaluy kerek edı. Onyŋ negızgı maqsattary: bırınşıden– Qazaqstannyŋ memleket retınde tūtastyǧyn saqtau; ekınşıden– Qazaqstan qoǧamyndaǧy ışkı tatulyqty, azamattar arasyndaǧy tatulyqty qamtamasyz etu, nyǧaitu; üşınşıden, Qazaqstan azamattarynyŋ qandai bır radikaldy, ekstremistık, saiasi-dıni ideologiialardyŋ jetegınde ketuıne tosqauyl qoiu. Qazaqstannyŋ zaiyrly memleket retınde qalyptasuyn jäne zaiyrlylyq prinsipın mūqiiat qorǧanysqa alatyn, saiasi-qūqyqtyq mehanizmderdı tiımdı jüzege asyru maqsattary boluy şart. Al, bız bolsaq kerısınşe, qai dın kelem dese kelıŋder, esıgımız aşyq dep ūrandattyq.Söitıp, olar jappai Qazaqstanǧa keldı, oqu oryndaryn aşty, ädebietterın alyp keldı. Esesıne, bızdıŋ azamattar, jastarymyz, ūldarymyz, qyzdarymyz Türkiiaǧa, Egipetke, Arab elderıne baryp oqydy. Päkıstan men Malaiziiaǧa bardy. Baryp ta jatyr, qazır. Amerikada oqyp jatyr pälenbai myŋdaǧan jastar. Europada oqyp jatyr. Osylar sol elge barǧanda kımdermen aralasyp jatyr, kımderdıŋ yqpalynda jür? Olar sol elden elımızge qaitqanda joǧaryda atalǧan qaǧidalarǧa berık azamattar bolyp kele me, joq, äiteuır, ärqaisysy bır-bır aǧymnyŋ, bır-bır dınnıŋ, bır-bır ideologiianyŋ kädımgı belsendı uaǧyzşysy bolyp kele me? Aityp otyrmyn ǧoi, bızdıŋ immunitetımız bolmauy saldarynan bız syrtqy elementterdı, ziiandy elementterdı bylaişa aitqanda, sauda tılımen aitatyn bolsaq, arzan da sapasyz tauarlardy özımızdıŋ ışkı bazarymyzǧa erkın kırgızıp aldyq. Endı, qazır ajyrata almai otyrmyz qaisysy dūrys, qaisysy terıs. Jastarymyz sanalary taza, olardy «şikızatqa» ūqsatatyn bolsaq, şikızattarymyzdy qalai bolsa solai jıberdık, al, olardy şeteldegı missionerler öz qalaulary boiynşa «öŋdep» özımızge qaita jıberdı. Zaiyrlylyq prisipterınen auytquymyz saldarynan jäne zaiyrlylyq pen demokratiia degendı şeksızdık, baqylausyzdyq jäne şeksız bostandyq retınde qabyldauymyz saldarynan, memleketımızdıŋ unitarlyq sipatyn qorǧauda qajettı şaralardy der kezınde qoldanbauymyz saldarynan qazır öte kürdelı jaǧdaiǧa duşar bolyp otyrmyz.Dın jaǧyn alatyn bolsaq, qai dınge senemız degen sūraq jiı estıletın bolyp kettı. Bır mūsylmandyqtyŋ özı qazır pälenbai aǧymǧa bölınıp ketken, ekı dındar, ekı molda bas qossa dau bastalady. Aǧymdar bır-bırıne ölerdei öş. Är dıni aǧym özın taza joldamyn, tura joldamyn, haq jolyndamyn, qalǧandarynyŋ bärı terıs jolda dep aitady. Bırımen-bırınıŋ aman sälemı joq. Ol jetpegendei radikaldy-ekstremist aǧymdardyŋ soŋynan ketken jüzdegen jastar, äiel, bala-şaǧasymen basqa elderde soǧysyp jatyr. Osydan 15-20 jyl būryn dabyl qaqqanbyz, bıraq, ökınıştısı osy mäselege laiyqty därejede män berılmedı. Qazırdıŋ özınde naqty şaralar qoldanylyp jatyr dep aituǧa erte siiaqty. Qoldanylyp jatqan şaralar bolsa jetkılıksız…
– Aǧa, endı qorytyndy sūraq. Älemde oryn alyp jatqan dıni ahualdardyŋ memleketımızdıŋ äleumettık-psihologiialyq ömırıne yqpaly qandai? Dın turaly, dälırek aitsaq, İslam dını turaly tüsınıgımız jetkılıktı deŋgeide dep aita alamyz ba? Dıni şielenısterden şyǧudyŋ joly qandai?
– Bızge eŋ aldymen zaiyrlylyqty dūrys tüsınu kerek, dūrys tüsındıru kerek. Sonsoŋ, bızge ne kerek? Bızge, Qazaqstanǧa, tynyştyq kerek, ärbır adamǧa, qai ūlttyŋ ökılı bolsyn, qai etnostyŋ adamy bolsa da, taŋerteŋ jūmysyna baryp, jūmysyn ıstep, özınıŋ adal eŋbegımen, keşke üiıne kelgende bala şaǧasynyŋ qasynda tynyş şai-tamaǧyn ışıp, täuba dep jastyqqa basyn tigızıp, bır erkın ūiyqtap, elım aman bolsyn, memleketımız jaqsy bolsyn dep, osy eldı bız qalai damytamyz, qalai körkeitemız, qalai ony auqatty da quatty elge ainaldyramyz degen oimen ǧana şarşap, sol oimen ǧana äreket etıp, memlekettıŋ damuyna är adam özınıŋ adami kapitalyn engızu arqyly äreket jasauy kerek. Mıne, memleket azamattardy osyǧan ūiymdastyru kerek, osyǧan baulu kerek. Bızde mūsylmanşylyqtyŋ eŋ bır qatıgez formalary, eŋ bır kerıtartpa türlerı qaita keŋ nasihattalyp jatyr. Qazaqstanda jaŋaǧy äl-Farabi, İbn Sina, äl-Biruni siiaqty ǧalym babalarymyzdyŋ, progressivtı oilaityn oişyldarymyzdyŋ mūsylmandyǧyn nasihattap jatqan joqpyz. Onyŋ ornyna HII-HIII ǧasyrlardan berı qarai paida bolǧan dıni-saiasi aǧymdardyŋ nasihattaluy küştırek bolyp jatyr. HHI ǧasyrdyŋ adamyn5-6 ǧasyr artqa ketuge şaqyratyn aǧymdar köbırek körınıp jür. Ondai täjıribe basqa elderde de bolǧan, sony nege eskermeimız?! Aitalyq,bız Türkiianyŋ jolyn, baǧytyn taŋdadyq deiık. Onda bızdıŋ osydan 20-30 jyldan keiın qandai memleketke, qandai elge ainalatynymyzdy köru üşın,säuegei boludyŋ keregı joq, qazırgı Türkiianyŋ jaǧdaiyna qarau jetkılıktı. Olardyŋ da jaǧdaiy mäz emes, separatizm degen şaryqtap tūr, dıni aǧymdar bilıkke jarmasyp alǧan, neşe türlı tariqat, neşe türlı jamaǧat, syrtqy küşterdıŋ yqpaly joǧary… Kün saiyn Türkiia kül parşaǧa ainalady, neşe türlı federativtık okrugterge bölınedı, kürdter bylai şyǧady, analar bylai şyǧady degen äŋgımeler aityluda. Dıni tūrǧydan alsaq, zaiyrlylar men şariǧat jolyndaǧylar arasyndaǧy qaqtyǧys, äsker men basqasy, dıni aǧymdardyŋ öz ışındegı qaqtyǧys t.b. Qazır Erdoǧan men Giulenşıler qaqtyǧysyp jatyr, ärqaisysynyŋ prokuraturada, äskerde, polisiiada, bılım beru salasynda t.b. toptary bar, qoldarynda gazetter men TV-arnalary, bır-bırın qaralap, jamandaumen, joiumen älek. Türkiianyŋ qazırgı jaǧdaiy bızderge ǧibrat boluy kerek, öitkenı, onda soŋǧy 2-3 jyl kölemınde ekı dıni aǧym bırımen bırı şaiqasyp, memlekettıŋ külın kökke ūşyryp jatyr. Prezident Erdoǧan ateistermen küresıp, şaiqasyp otyrǧan joq, kerısınşe özı siiaqty dınşıl, bes uaqyt namazyn qaza etpeitın Fethulla Giulennıŋ özımen, onyŋ aǧymymen şaiqasyp jatyr. Demek, bız eger Türkiianyŋ jolymen jüretın bolsaq, osydan 20-30 jyldan keiıngı Qazaqstan qazırgı Türkiia siiaqty bolmaq. Al, Egipettıŋ jolyn taŋdasaq, onda Qazaqstannyŋ bolaşaqta qandai el bolaryn körgımız kelse, bügıngı Egipetke qaraiyq, endeşe. Halqynyŋ 80 paiyzǧa juyǧy sauatsyz, aş-jalaŋaş, eşbır ekonomikalyq küşı joq. 90 million halqy bar Egipettıŋ jalpy ışkı önımı 17 million halqy bar Gollandiiadan 4 ese kışı. Al, Saudi Arabiianyŋ jolyn taŋdaityn bolsaq, ondaǧy baskeser de ūrdajyq aǧymdardy ne ısteimız?! Qazırgı Saudi qoǧamynda erkekter qalai ömır süredı, äielder qalai ömır süredı, qoǧam qalai qalyptasqan, saiasaty qalai jürıp jatyr, sauattylyq deŋgeiı qanşalyqty, osylarǧa bır sät zer salsaq ta jetkılıktı. Al, myna Päkıstan men Auǧanstan mūsylmandarynyŋ baǧytyn alamyz desek, onda qandai elge ainalatynymyzdy köru üşın bügıngı Päkıstanǧa, Auǧanstanǧa qarau jetkılıktı. Osylardyŋ eşqaisysynyŋ jolyn quyp Qazaqstan örkeniettı, sauatty, myqty, damyǧan, zaiyrly-demokratiialyq, äleumettık qoǧamǧa ainalmaidy. Būl mümkın emes. Ärine, būlar bızge tuysqan halyqtar, bauyrlas halyqtar, bır dınnıŋ, bır mädeniettıŋ şebınde tūrmyz, olarmen mümkındıgınşe jaqyn qatynasta bolaiyq, tatu bolaiyq, sauda-sattyǧymyz jürsın, bauyrlastyq qatynastarymyz dami bersın, menıŋ oǧan eşqandai qarsylyǧym joq. Bıraq, Qazaqstan özınıŋ jolymen jüruı kerek dep oilaimyn. Joǧaryda atalǧan prinsipter negızınde ışkı tūtastanǧany, bırıkkenı abzal. Ol jerde bız dınnıŋ jaǧymdy rölın, konstruktivtı rölın paidalanuymyz jön. Bıraq, eşqaşan da dınnıŋ belgılı bır saiasi toptardyŋ nemese syrtqy küşterdıŋ qūralyna ainaluyna jol berılmeuı kerek. Äitpese, öte qiyn jaǧdai bolady, Siriia, İraq, Auǧanstan, Päkıstan, Türkiia, Liviia, Iemen, Egipet, İran ssenariilerı qaitalanuy mümkın. Būl elderde osyndai qantögıstı köremız dep oilamaǧan şyǧar. Auǧanstanǧa qaraŋyzşy, 36 jyl boiy soǧys örtın öşıre almai kemınde 5 ǧasyr artqa kettı. Siriia qandai el edı?! Osydan bırneşe jyl būryn ǧana elbasy baryp, Damaskıde äl-Farabi babamyzdyŋ beiıtın aşyp, sūltan Beibarys babalardyŋ kesenelerın aşyp edı ǧoi. Qandai keremet, halqy degen eşkımnıŋ ısınde şaruasy joq otyrǧan el edı. Qazır byt-şyt, qalalar jermen-jeksen, halqy bosqyn. Osy elder qaşan tūraqtylyqqa qol jetkızedı, belgısız. Olar saiasi tūraqtylyqqa qol jetkızgennen keiın, qiraǧan qalalardy, infrastrukturalardy, joldardy, köpırlerdı, auruhanalardy qaitadan saluǧa taǧy da kemınde 50 jyl ketedı ǧoi! Būl osy elder älemdık qauymdar köşınen bır ǧasyr artta qaldy degen söz. Sondyqtan, bız osynyŋ bärın sarapqa saluymyz şart. Qai jerden bızge qauıp tönuı mümkın, qai jerden bızge nūqsan tiiuı mümkın, ışkı tūraqtylyǧymyzǧa ziian keltıretın faktorlar qaisylary, olarmen qalai küresemız t.b. mäseleler boiynşa ūlttyq strategiiamyz boluy kerek. Sonyŋ bärın sarapqa salyp, memleket der kezınde toitarys berıp tūruy kerek. Būǧan Qazaqstandaǧy barlyq azamattar müddelı, bärınıŋ qūqyqtary teŋ, armany ortaq. Ärbır azamat osy eldıŋ damuyna, güldenuıne, onyŋ ışkı qauıpsızdıgı men syrtqy qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge özınıŋ ülesın qosatyn bolsa igı. Azamattardy osy sanamen tärbieleuımız kerek, bükıl memlekettık jüie osyǧan negızdeluı kerek. Memlekettıŋ immunitetı myqty boluy kerek. Myna syrttan kırgen kelımsek aǧymdarǧa qarsy qoldanatyn bır balama ūsynysy bolu kerek. Ol älı bızde joq. Mynau qazaqtyŋ dästürıne jat aǧymdar qalaişa bırınşı orynǧa şyǧyp kettı? Nege? Öitkenı, özımızdıŋ dıni ūstanymymyzdy zamanaui tūrǧydan, qoǧam müddesı tūrǧysynan aiqyndap, anyqtap bere almadyq. Äsırese, azamattardyŋ zaiyrlylyq sanasyn qalyptastyryp, zaiyrlylyqty dūrys tüsındırıp, ärbır azamattyŋ zaiyrlylyqty paidalanuyna jäne qorǧauyna qajettı jaǧdai jasaluy kerek. Sol kezde syilastyq bolady. Qazır barlyq aǧymdar bırımen-bırı janjalda, ondai qoǧamda tynyştyq pen bereke bolmaidy ǧoi. Eger, memleket säl älsırep, kışkene şaŋyraǧy şaiqalsa, Qūdai betın aulaq qylsyn, būl aǧymdar qantögıske barudan da taiynbaityn şyǧar. Al, bızge būl kerek pe? Onda myŋ jyl artqa ketemız, tıptı, täuelsızdıgımızdı de saqtai almai qaluymyz yqtimal. Köptegen jastar kım-körıngennıŋ soŋynan ketıp, atam qazaq estımegen aǧymdardyŋ qūrbany bolyp, odan eşbır jaqsylyq tauyp otyrǧan joq. Dıni aǧymdarǧa moiynsūnǧan adamdardyŋ otbasylardyŋ şyrqy ketıp, neşe türlı keraǧarlyqtar paida bolyp jatyr. Qoǧamnyŋ ışınde kerneu paida bolyp, psihologiialyq küizelıske ūşyrap jatqan kün saiyn köbeiude. Osy ziiandy dıni aǧymdardyŋ eşqaisysy da qoǧamǧa bır jeŋıldık, bır baqyt pen quanyş, sondai bır toleranttylyq äkep otyrǧany joq. Sondyqtan, mūnyŋ bärı de qazırgı qoǧamdaǧy ışkı qatynastardy odan ärı qiyndatyp, eŋ bastysy sanaǧa būǧau salyp, adamdardy qūlaqkestı qūlǧa ainaldyrumen şūǧyldanuda. Bız qoǧamdy jıktep böluge negızdelgen «jarylqauşy», «qūtqaruşy» psevdo-ideologiialardan eş jaqsylyq körmeimız. Bızge Qazaqstan qoǧamyn bauyryna basatyn, bükıl Qazaqstan halqyn özınıŋ perzentındei köretın, ögeisıtpei, qūşaǧyna alatyn äke memlekettıŋ, ana memlekettıŋ dana saiasaty kerek. Sebebı, bärımızdıŋ müddemız bır, bır şaŋyraqtyŋ astyndamyz, bır tudyŋ astyndamyz. Osyndai qiyn-qystau zamanda qoǧamnyŋ bır bölıgın ǧana jarylqap, qalǧan bölıgı ne bolsa, o bolsyn dei almaimyz. Qazaqstannyŋ är azamaty bız üşın qymbat. Sol azamattar bırınşı kezekte özınıŋ elın oilaityn adam bolsa, Otanynyŋ bolaşaǧyn oilaityn bolsa ǧana myqty elge ainalamyz…
Sūhbatty jürgızgen Marjan Säbet,
"Aqiqat" jurnaly
