Soŋǧy kezderı äleumettık jelıde qoǧamnyŋ qatty synyna tap bolǧan bastamalardy «keremet joba» dep qoldaityn top paida boldy. Aitalyq belgılı bır ministrlıktıŋ şala-jansar reformasy syn sadaǧyna ılınse, ony «jaldamaly jendetter» köp ūzamai jer kökke syidyrmai, maqtai ala jöneledı.
Būl bır qaraǧanda qarapaiym mäsele bolyp körınuı mümkın. Alaida däl osy jaǧdaiǧa köz jūma qarai beretın bolsaq, bolaşaqta onyŋ zardaby auyr bolatyn tärızdı. Öitkenı bızdıŋ buyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ «Paida oilama, ar oila» degen emes, «esektıŋ artyn jusaŋ da, mal tap» degen tämsılın bırınşı orynǧa qoiatyn bolyp aldy. Jeke bas paidasy üşın kez kelgen närsenı qoldai ketetın, tabandy ūstanymy joq azamattar qoǧamǧa qanşalyqty paidaly nemese ziian?
Jalpy azamattardyŋ qaraqan basynyŋ müddesı üşın las ısterge aralasuyna ekı närse türtkı bolyp otyrǧan tärızdı. Onyŋ eŋ bırınşısı aqşa bolsa, ekınşısı tarihtan tiıstı sabaq almau bolsa kerek. Sebebı qazırgı taŋda az jalaqyǧa jan baǧyp, ömır süru qiyn bolyp barady.
Sondyqtan da jastardyŋ köpşılıgı qosymşa jūmys retınde «aqtau prosesıne» aralasyp, tabys tabuǧa tyrsady. Mäselen Bılım jäne ǧylym ministrlıgı ūsynǧan reforma syn sadaǧyna ılıngende bır top azamattar ony maqtap şyqty. Al ziialy qauym ökılderı atalǧan ministrlıktıŋ bastamalarynyŋ ūlttyŋ bolaşaǧyna qater töndıretının aiuyndai aq aityp keledı. Alaida būǧan qūlaq aspaǧan azamattar aqşa üşın «kempırdı qyzdai» etıp körsetuge tyrsyp baqty.
İä, keibır azamattar bas paidasy üşın amalsyzdan las äreketke baruǧa mäjbür bolyp otyrǧan şyǧar. Desek te osy mäjbürlıktıŋ arty itarşylyqqa, al itarşylyqtyŋ soŋy ūlt müddesın satuǧa alyp keletının qaperge almaityn siiaqtymyz. Al mūndai buyn bır kezde qazaqtyŋ ūlttyq müddesın orysqa satqan keibır ata-babalarymyz siiaqty eş oilanbastan äreket ete beruı mümkın.
Sebebı bızdı orysqa kırıptar etken qairatkerler şen-şekpenge satylyp, qazaqqa bodandyq qamytyn kigızgen bolatyn. Al bügıngı täuelsız eldıŋ ökılderınıŋ keşegı qatelıktı qaitalap, ūlttyq müddemızdı qytai men arabqa satyp jatsa taŋǧalmaimyz.
Japonnan nege ülgı almaimyz?
Äleumettık jelıdegı keibır azamattar tıl, jer, dın syndy öte ötkır mäselede halyqqa qarsy pozisiia ūstanudan qoryqpaidy. Būǧan aqşadan būryn tarihtan tiıstı sabaq almaityndyǧymyz äser etetın tärızdı. Sebebı bız üşın Kenesary han da, ony patşaǧa ūstap beruge jantalasqan tūlǧalar da bırdei qūrmettı bolyp otyr.
Sondai-aq bügınde Älihan Bökeihan bastaǧan alaş arystary men olardy äşkerleude erekşe közge tüsken qazaqtan şyqqan kommunister bırdei därıptelıp jür. Būl Qojanasyrdyŋ «sızdıkı de dūrys, sızdıkı de dūrys» deitın äpendılıgın eske tüsıredı. Äitpese Täuelsızdık üşın küresken Kenesary men Älihan Bökeihannyŋ qareketıne qarsy bolǧan jandardyŋ äreketın qoǧam özı äşkerelenuı kerek edı.
Alaida bız «qaitqan adamnyŋ artynan jaman söz aituǧa bolmaidy» dep mäselenı jyly jauyp qoiǧymyz keledı. Al şyn mänısınde aqty aq, qarany qara dep aita almauymyzdyŋ zardaby jer men dın syndy öte ötkır mäselede aldymyzdan jiı şyǧyp jür.
Mysaly jer dauy kezınde elımızdıŋ betke ūstar azamattary el-jūrtty jerdı şet eldıkterge satuǧa ügıttedı. Sonymen qatar bız bügınde salafizm aǧymyn elımızge äkelıp, onyŋ keŋ taraluyna sebepker bolǧan azamattarǧa da tüsınıstık tanytyp jürmız.
Bızdıŋ osyndai şamadan tys tüsınıstık tanytuymyz Japoniiada bolǧan myna bır oqiǧany eske tüsıredı. 1912 jyly äigılı Titanik kemesı apatqa ūşyraǧanda japon azamaty Masabumi Hosono jantalasyp jürıp ajaldan aman qalady. Alapat apattan aman qalǧan azamat turaly Europanyŋ BAQ «japonnyŋ baqytty jıgıtı» dep jarysa jazyp, ony jer kökke syidyrmai maqtaidy.
Bır qyzyǧy ol öz elıne kelgende odan öz otandastary tegıs terıs ainalady. Sebebı Evropada «baqytty bala» atanǧan Masabumi Hosonony öz otanynda osy qylyǧy üşın jerden alyp, jerge salyp, «samuraidyŋ jankeştılıktı talap etetın eskı saltyn satyp ketken opasyz, qorqaq. Mūndai arsyzdyqqa barǧanşa, kememen bırge qūrdymǧa ketkenı dūrys edı» dep aiyptaidy. Abyroiynan aiyrylyp, ūiattan jūrdai bolǧan Hosononyŋ özı ömırınıŋ soŋyna deiın osy bır ısıne qatty ökınıp ötken körınedı.
Bızdıŋ oiymyzşa japon halqynyŋ osyndai prinsipşıldıgı kün şyǧys elın älemnıŋ aldyŋǧy qatarly elı retınde qalyptastyryp otyr. Al bızdıŋ elımızde mūndai oqiǧa bolsa ony eş oilanbastan keşıre salar edık. Öitkenı bız būdanda ülken satqyndyqty keşırıp, «Zamany solai boldy ǧoi» dep qarap otyratyn halyqpyz.
Älihan nege Radlovty jaqtyrmady?
Prinsip demekşı, bız aityp otyrǧan mäselenıŋ eŋ negızgı özegı adamnyŋ ūstanymyna bailanysty. Ökınışke qarai osy bır ūstanymnyŋ joqtyǧy köptegen tūlǧalardyŋ reputasiiasyn tas talqan ettı. Öitkenı myŋ kündık abyroi bedelden görı bır kündık bas paida maŋyzdy bolyp barady.
Aitalyq äleumettık jelını qoǧam ainasy desek, odan bügınde kımnıŋ kım ekenın anyq köruge bolady. Mysaly jyl basynda Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ bilık tarmaqtary arasynda ökılettılıkterdı qaita bölısu turaly Ata zaŋǧa özgerıster engızıletını belgılı boldy. Ükımettıŋ būl şeşımıne qarapaiym halyq qarsy bola qoiǧan joq. Äitse de qoldanystaǧy Konstitusiianyŋ 26 babynyŋ 1 tarmaǧynda «Qazaqstan Respublikasynyŋ azamattary zaŋdy türde alǧan qandai da bolsyn mülkın jeke menşıgınde ūstai alady» delıngen söz bıraz dau tudyrdy.
Sebebı atalǧan tarmaqty «Ärkim zaŋdy türde alǧan qandai da bolsyn mülkin jeke menşiginde ūstai alady» dep özgertu ūsynyldy. Sondyqtan da būl bapqa qaraşa halyqtyŋ köpşılıgı qarsylyǧyn tanytyp, öz pıkırın bıldırdı. Desek te keibır azamattar 26 baptyŋ artyqşylyǧyn aityp, onyŋ qabyldanuyna erekşe belsendılık körsettı.
Alaida qoǧam narazylyǧynan keiın būl bapty Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ özı alyp tastady. Mıne osy sätte atalǧan bapty qyzǧyştar qorǧaştaǧandar läm-mim demei ünsız qaldy. Sebebı olar äu basta būl bapty qoldau kerek bolǧany üşın qoldaǧan bolatyn. Äitpese olarǧa ekı qoiym bır som.
Ärine barlyq adamnyŋ ūlttyq ūstanymǧa berık bolyp, tabandylyq tanytuy mümkın emes. Alaida qoǧam aldynda jürgen azamattardyŋ ūiatty jiystyryp qoiyp, itarşylyqpen ainalysyp ketuı jaqsylyqtyŋ nyşany emes. Osy rette Ūlt kösemı Älihan Bökeihannyŋ prinsipşıldıgın atap ötken jön.
Mūstafa Şoqaidyŋ jazuynşa, Älihan Bökeihan aituly ǧalym Radlovty jaqtyrmaityn körınedı. Alaş arysy būl turaly «Radlov halyqtardy küştı jäne älsız dep ekı topqa böletın. Osy arqyly ol orystardyŋ bızdı bilep – tösteuın zaŋdy qūbylys dep köretın» deidı.
Bır kezde Älihan Bökeihan Radlovqa Reseidıŋ qatygez saiasatyn jäne mūǧajyr mekemesınıŋ ozbyrlyǧyn aityp şaǧynǧan. Ony tyŋdap bolǧan soŋ Radlov: «Küştılerdıŋ älsızderdı bilep tösteuı memleketaralyq qatynastardyŋ tabiǧi zaŋdylyǧy» dep jauap qaitarǧan bolatyn. Älihan Radlovtyŋ myna sözıne töze almai şyǧyp ketken. Sodan keiın Älihan onyŋ atyn estısımen, tyjyrynyp bır türlı jaisyz küi keşetın» dep jazady.
Älihan Bökeihannyŋ Radlovtyŋ atyn estıgende «jaisyz küi keşuı» onyŋ ūlttyq ūstanymǧa berıktıgın bıldırse kerek. Al ūlt kösemınıŋ bügıngı ūrpaǧy nege tiyn tebenge satylyp, nege abyroi bedelıne nūqsan keltırıp jür?
Salafizm faşizmnen de qauıptı
Elımızdegı eŋ kürdelı mäselenıŋ bırı dın problemasy. Ony Aqtöbe men Almatyda bolǧan soŋǧy teroristık aktı däleldep berdı. Mıne sol kezde Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev būl oqys oqiǧany salafittık aǧymdy ūstanuşylar jasady dep resmi mälımdegen bolatyn.
Alaida soǧan qaramastan elımızde salafizm aǧymyna tiym salu mümkın bolmai tūr. Öitkenı atalǧan aǧymdy jasyryn, tıptı aşyqtan aşyq qoldaityn azamattar aramyzda barşylyq.
Şyn mänısınde salafizmdı qoldau Kenesary han men Älihan Bökeihanǧa qarsy küresken qazaqtardyŋ äreketın eske salady. Sebebı atalǧan aǧymdy elımızge alyp kelıp, onyŋ keŋ qanat jaiuuyna yqpal etu Täuelsızdıkke qarsy jasalǧan satqyndyq bolyp sanalady.
Ökınışke qarai salafizm künnen künge küşeiıp, öz auqymyn keŋeitıp bara jatyr. Sebebı qarapaiym halyqty aitpaǧanda keibır ziialy qauym ökılderınıŋ özı osy toptyŋ qauıptılıgın tüsınbei otyr.
Jalpy salafizmnıŋ saldarynan elımızde jüzge juyq adam auyr jaraqat alyp, qaza tapty. Eŋ bırınşı kezekte japa şegıp otyrǧan qūzyrly organ qyzmetkerlerı ekenı köpşılıkke jasyryn emes.
Alaida bız «Aqtöbe oblysynda 18 sodyrdyŋ közı joiyldy» degen aqparatqa «sauap» dep qaraityn tärızdımız. Şyn mänısınde salafittık aǧymnyŋ qūrsauyna tüsken azamattar nebärı 1-2 jyl būryn namazǧa jyǧylǧan jastar bolatyn. Olardyŋ jat aǧymnyŋ jetegınde ketuıne özderınen būryn Ükımet kınälı emes pe?
Sebebı tiıstı mekeme tarapynan «myna azamattardyŋ uaǧyzyn tyŋdauǧa bolmaidy» degen eskertu bolsa, olar aiaǧyn şalys baspas edı. Qoi terısın jamylǧan qasqyrlardyŋ qūrsauyna tüsken bauyrlarymyzdy aiyptaudan būryn, olardyŋ kösemderıne ökpe artuymyz kerek emes pe? Öitkenı olar jastardyŋ salafittık aǧymǧa kıruıne türtkı bolyp, myŋdaǧan azamattyŋ obalyna qaldy.
Aşyǧyn aitsaq, Saud Arabiiasynyŋ resmi dını bolyp sanalatyn salafizm Gitlerdıŋ faşizmınen de qauıptı bolyp otyr. Mäselen Gitler Germaniiany auyr qarjylyq daǧdarystan aiaqtan tūrǧyzsa, al İŞİM sapyndaǧy salafitter eldıŋ berekesın alyp, myŋ jyldyq örkeniettıŋ tamyryna balta şapty.
Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını ekı aǧymda qoǧam üşın qauıptı. Alaida bız salafittık aǧymǧa ürke qarap otyrǧan joqpyz. Mysaly qazırgı taŋda Germaniiada Gitlerdıŋ faşisttık ideiasyn nasihattaǧan azamattar zaŋ boiynşa türmege qamalady. Al bızdıŋ elde jat aǧymnyŋ soiylyn soǧyp jürgen azamattar emın-erkın ügıt-nasihat jūmystaryn jürgızıp jatyr.
Bır qyzyǧy salafittık ideiany nasihattauşylar qoǧamda öz ornyn qalyptastyrǧan, bedeldı azamattar. Ökınışke qarai olar arabtyŋ resmi dının qazaqqa taŋǧysy keledı.
Mūnyŋ bärı ainalyp kelgende tarihtan tiıstı qorytyndy şyǧarmaǧandyǧymyzdyŋ saldary. Bır kezde bızdıŋ keibır ata-babalarymyz qazaqtyŋ ūlttyq müddesın orysqa satsa, endı onyŋ ūrpaǧy arab dästürşılıgın nasihattap älek.
Serık JOLDASBAI Astana
matritca.kz
