Bızdıkıler bırınşı halyqtyŋ jaǧdaiyn jasaudy emes, özderınıŋ jaǧdaiyn jasaudy oilaidy

MONOPOLİZM BAR JERDE EKONOMİKA QŪRİDY (Mūhtar Taijannyŋ Facebook-tegı jazbasynan) El ömırıne, ūlt taǧdyryna kelgende şynaiy janaşyrlyq tanytyp küiınetın, är mäselenı qūr sözben emes batyl qadamdarmen şeşuge tyrysatyn azamattar sausaqpen sanarlyqtai ǧana. Solardyŋ bırı - qoǧam qairatkerı, ekonomist Mūhtar Taijan. Kün tärtıbındegı mäselelerdıŋ mänıne tereŋ üŋılıp, tolǧamdy oilar aityp jürgen saiasatkermen jer mäselesı, AES salu, ūlt bolaşaǧy jaily äŋgımelesken edık. – Ūlt bolaşaǧynda sızdı ne alaŋdatady? – Alaŋdatatyn mäsele köp. Eŋ bırınşı bılım deŋgeiınıŋ tüskenı. Bügıngı ata-ana sonau toqsanynşy jyldardyŋ basynda tuǧan jastar. Olardyŋ köbınıŋ moinynda nesielerı bar. Tūraqty jūmystary joq. Halqymyzdyŋ teŋ jartysy qazır auylda tūryp jatyr. Olar da şaruaşylyqpen ainalysaiyn dese, bos jer taba almai qinalady. Būl da jūmyssyzdyqqa äkeledı. Künkörıs bolmaǧan soŋ er azamattarymyz ışkılıkke salynyp ketedı. Al qaladaǧy ata-analar balasyna qarauǧa uaqyt tappaidy. Balany tärbieleu oŋai emes. Qūdaiǧa şükır, qazır elımızde jyl sanap köpbalaly otbasylar sany artyp keledı. Bıraq bala men ata-ananyŋ arasyndaǧy bailanys ajyrap qaldy. Qazır balasyna kıtap oqyp beretın äke-şeşe de, ata-äje de joq. Osy mäsele menı bır tolǧantsa, ekınşı osy balalardyŋ bolaşaǧy alaŋdatady. Qazırge deiın qanşama elde boldym, qanşama mädenietpen tanystym. Sonda közım jetkenı bızdıŋ jastar talantty, tektı. Qytaida millionnyŋ ışınen bır grossmeister şyqqan joq, al Ündıstannan tek bıreu ǧana şyqty. Bızdıŋ eldıŋ ekı qyzy şahmattan älemdı moiyndatyp, grossmeiter atandy. Iаǧni bız balalarǧa dūrys tärbie men bılım bere alsaq, bolaşaǧymyz da jarqyn bolady. Al osyndai deŋgeige jetu üşın halqymyzdyŋ äleumettık jaǧdaiyn jaqsartuymyz qajet. Ol üşın jūmys oryndaryn aşuymyz kerek. Qaladaǧy halyqqa zauyt, fabrikalar aşyp, azamattardy tūraqty türde jūmyspen qamtuymyz tiıs. Kedei, jaǧdaiy joq jannyŋ namysy da azaiady, densaulyǧy da naşar bolady. Öitkenı densaulyqqa qarau üşın qarjy qajet. Qarapaiym analizderdı tapsyrudyŋ özı, tıs emdetudıŋ özı qalai qymbattap kettı? Al memlekettıŋ basty maqsaty halyqtyŋ jaǧdaiyn jaqsartu. Būl degenımız halyqqa tek aqşa berıp otyru emes. Qazır el biudjetınıŋ basym bölıgı äleumettık maqsattarǧa arnalǧan. Bız halyqqa balyq emes, qarmaq beruımız qajet. Qarmaq degenımız auylda tūratyndarǧa jer, qaladaǧylarǧa jūmys oryndary. Bügın aşylǧan zauyt erteŋ jabylyp qalady -Azyq-tülık kün ötken saiyn qymbattauda. Al azamattardyŋ ailyǧy sol qalpy. Bır sözıŋızde «19 million halqymyzdy älı baiyta almai kelemız» dedıŋız. Ne kedergı? -Jer astyndada, jer üstınde de tiımdı paidalansaq bailyq jeterlık. Mūnai men gazǧa bai Norvegiia, BAÄ syndy damyǧan elge ainaluǧa tolyq mümkındıgımız bar. Polşada oqyp jürgen kezımde ülgı alatyn ūstazym boldy - ol Leşek Balserovich. 10 jyl äskeri ahualda ömır sürgen Polşanyŋ jaǧdaiyn jaqsartu üşın bilık basyndaǧylar sol professordy premer ministrdıŋ bırınşı orynbasary boluǧa şaqyrdy. Ūstazymyz el ekonomikasyn jaqsartuǧa köp eŋbek etse de, bızge sabaq beruın toqtatqan joq. Qanşa jyl jyly kresloda otyrsa da būrynǧy 3 bölmelı päterınde tūrdy. Mıne adaldyq. Al bızdıŋ ministrler qandai? Bırınşı halyqtyŋ jaǧdaiyn jasaudy emes, özderınıŋ jaǧdaiyn jasaudy oilaidy. Ekı iadrolyq bomba jarylǧan Japoniia, bız siiaqty otarlyqtan şyqqan Oŋtüstık Koreia, jemqorlyqtyŋ oşaǧyna ainalǧan Singapur, bır kezde balyqşylar elı bolǧan BAÄ qazır qandai elge ainaldy? Sonda nege bız otyz jylda el jaǧdaiyn jasai almai kelemız? Endı baǧalardy qaraŋyz. Būryn 30 myŋǧa alatyn azyq-tülıktı, qazır 80 myŋǧa alyp jürmız. Mysal retınde öz basymnan ötken jaǧdaidy aitaiyn. Men 2 jyl boiy piiaz şyǧarumen ainalystym. Köktemde diqandardy qarjylandyryp, küzde önımdı alyp otyrdym. Bır qaraǧanda piiaz otandyq önım. Endı zerttep qarasaq piiazdyŋ tūqymyn jyl saiyn Gollandiiadan aldyrdyq, ekkennen keiıngı tyŋaitqyştar Şveisariiadan keledı, taǧy da import. Piiazdy jinaityn kombain da Qazaqstanda şyqpaidy, soliarkasy da import. Piiazdy salatyn setkany da Qytaidan aldyrdyq. Sonda sol piiazdyŋ qai jerı otandyq önım bolady? Kez kelgen tamaqqa kündelıktı paidalanylatyn eŋ qarapaiym önımnıŋ özı importtyq tauar bolyp tūr. Iаǧni dollar ösken saiyn, önım de qymbattaidy. Ekonomikalyq qauıpsızdıgımızdı saqtap qalu üşın bız önımdı 100 paiyz özımız şyǧara alatyndai boluymyz qajet. Osy jyldar boiy qarapaiym ine men setkany şyǧara almai kelemız. Sonda ükımet nemen ainalysqan? Bızde bügın jaŋa zauyt aşylsa, erteŋ ol jabylyp qalady. Öitkenı, tek memlekettık qarjymen aşylǧan zauyttarǧa eşkım jauapkerşılık almaidy. Şeneunık bügın osynda bolsa, erteŋ basqa lauazymǧa ketedı. Aqyry naqty nätijege qol jetkıze almaimyz. Al jeke käsıpkerler aşqan zauyttar qarqyndy damidy. Sondyqtan eldı damytamyz desek, ekonomikadaǧy memlekettıŋ rölın azaityp, jeke sektorlardy köbeituımız kerek. Tek qana jeke sektor bäsekege qabılettı. Būl bügıngı dünie jüzınde däleldengen aksioma. Mysaly, Oŋtüstık Koreia jeke sektordy damytyp otyrǧan kapitalistık el. Al jeke sektorlarǧa mümkındık bermeitın körşısı Soltüstık Koreia älı de artta qalyp keledı, aştan qyrylyp jatyr. Ūlty, dını bır ekı memleket nege ekı türlı? Sebebı ekonomikalyq jüielerı basqa. Elımızde ırı oligarhtar barşylyq. Olar nege oligarh bolyp tūr? Sebebı olar ükımet pen bilıkke jaqyndau arqyly öz firmalarynyŋ monopolistık pozisiiasyn qamtamasyz ettı. Sol üşın olar är sferada jalǧyz jäne jaqsy jetıstıkterge jetude. Bank jüiesın alyp qarasaq ta monopoliia. Al monopolizm bar jerde ekonomika qūridy. Bäsekelestık joq. Al auyldaǧy sol oligarhtardy men latifundister dep ataimyn. Olar jerdı özderı ǧana ielenıp, basqalarǧa eŋbek etuge mümkındık bermeidı. Būl da monopolizm. Al latifundisterdı jeŋu oŋai emes. Öitkenı olar bilıktegılermen auyzjalasqan. Halyqty oilantpaudyŋ amalyn jasap jatyrmyz -Bır sūhbatyŋyzda äleumettık mäselelerdı bız ūlttyq, dıni problemalar arqyly jasyryp jürmız depsız. Qalai? -İä, qazır halyqty oilantpaudyŋ amalyn jasap jatyrmyz. Baisaldy oilardan aulaq bolsyn dep ärtürlı jyltyraqpen jūrttyŋ sanasyn ulaudamyz. Mysaly, Europa elderınde künde keşkı praim taim uaqytynda bırneşe partiia ökılderı jinalyp bır mäselenı talqyǧa salyp, debat ötkızedı. Bügın parlamentte bır mäsele köterılse keşke tıkelei efirde sol jaǧdai jan-jaqty saraptalady. Al körermen üide otyryp-aq kök jäşıkten kımdıkı dūrys, kımdıkı būrys ekenın anyqtap alady. Al bızdıŋ televiziia bi men şoudan, külkı men toidan köz aşpaidy. Meilı, şoular da körsetıle bersın. Qarsy emespın. Bıraq bız bügıngı qoǧamnyŋ mäselelerın talqylaudy bırınşı orynǧa qoiuymyz kerek. Al ötkende Qazaqstan arnasyndaǧy «Aşyq alaŋ» baǧdarlamasy jer mäselesın talqylap otyr. Bıraq menı şaqyrǧan joq. Jer mäselesımen 5 jyl ainalysyp kele jatqan menı ne sebeptı şaqyrmaidy? Aşyq qoǧam qūramyz desek, osyndai alaŋdarǧa är partiianyŋ ökılderın şaqyruymyz kerek. Köp aqyldasatyn adam qatelespeidı. Bız de memleketımızge qatysty jaǧdailardy aqyldasu arqyly şeşuımız kerek. Menşık – bolaşaq qūldyqtyŋ negızı -Jer mäselesı dep aityp qaldyŋyz. Jer reformasy jönındegı komissiianyŋ müşesı boldyŋyz. Keŋ dalanyŋ igılıgın ne özımız, ne özge jūrt körıp jatqan joq. Jer dauy bolǧanda qanşama adamnyŋ jan dauysy şyqqany da esımızde. Sız basy-qasynda jürgen jerdı şeteldıkterge beru mäselesınıŋ soŋy nemen aiaqtaldy? -Qazaq jerınıŋ 80 paiyzy auyl şaruaşylyqqa arnalǧan jerler. Būl jerler memleketımızdıŋ negızı. Mūndai jerler şeteldıkterge, iaǧni şeteldıkterdıŋ ülesı bar qazaqstandyq firmalarǧa ne jekemenşıkke, ne jalǧa berılmeidı. Būl üzıldı kesıldı, şeşılgen mäsele. Endı Qazaqstan azamattaryna jerdı jekemenşıkke satuǧa bola ma? Joq pa? Mūny bız säuır aiynda talqyladyq. Komissiia müşesı Almasbek Sadyrbai jäne onyŋ artynda tūrǧan latifundister jerdı jekemenşıkke satqylary keldı. Öitkenı menşık mäŋgılık degen söz. Iаǧni jer äkeden balaǧa mūra bolyp kete beredı. Sonda jergılıktı halyq eşqaşan sol jerge qol jetkıze almaidy. Al jalǧa beru uaqytşa ǧana ūǧym. Sol üşın menıŋ jäne köpşılıktıŋ ūstanymy «Jer qazaqstandyq azamattarǧa uaqytşa ǧana jalǧa berılu kerek» degen pıkırde boldy. Aldyŋ, paidalandyŋ, bosattyŋ. Onsyz da bızde qazır 49 jylǧa berılıp kele jatyr. Bıraq būl jarty ǧasyr uaqyt tym ūzaq. Sondyqtan būl mäselege qaita oraluymyz kerek dep esepteimın. Al jeke menşıkke öz azamattarymyzǧa da bermeuımız kerek. Öitkenı menşık – bolaşaq qūldyqtyŋ negızı. Mysaly, Chilli, Argentina, Braziliiada İspaniiadan kelgen kolonister jerdı bölıp, 3-4 ǧasyr būryn menşıkke alyp qaldy. Qazır olardyŋ ūrpaqtary sol jerge ie bolyp otyr. Al jergılıktı halyq jersız qaldy. Qazır auylda tuyp ösken argentinalyqtar men braziliialyqtar jerge qol jetkıze almai, latifundisterge jūmys ıstep nemese qalaǧa köşıp ketıp jatyr. Al qalada jūmys oryndary joq bolsa, naşaqorlar men qylmyskerler ömır süretın favelalar paida bolady. Nege? Öitkenı jer de, jūmys ta joq. Bızde de qazır favellalar paida bola bastady. Astananyŋ özınde 5 bölmelı päterde 25 qyz ben jıgıt ömır süretın jaǧdailardy estıp jürmız. Sonda är bölmede 5 adam. Būl da zamanaui favellanyŋ jaŋa sipaty. Irı qalalarda astyna matras tösep jatatyn jerı bolsa boldy, jūmys ıstep kün köretınder köbeigen. Būl favellanyŋ bastauy. Bız osyndai problemalarǧa jol bermes üşın jerdı bosatuymyz kerek. Qūdaiǧa şükır, Qazaqstanda jer de, jaiylymda jetedı. Soŋǧy zertteuler boiynşa elımızde 40 mln gektar jaiylym bos tūr eken. 40 mln gektar Germaniianyŋ jer kölemınen de ülken. Al Germaniiada 80 mln adam tūrady. Iаǧni halyq mal baǧyp ta jaqsy ömır süre alady. Bızde daiyn naryq tūr. Maldy ösırıp, körşı Qytaiǧa satuǧa bolady. Ol üşın ükımet mümkındık beru kerek. Nege osy mäselenı şeşpei otyr? Menıŋ oiymşa, jer oligarhtarǧa satylyp kettı. Jerdı halyqqa beru üşın latifundisterdı şekteuımız kerek. Nege premer ministr A.Mamin halyqtyŋ aldyna bırde-bır ret şyǧyp maslihat, sūhbat berıp şyqqan joq. Düniejüzınde mūndai bolmaǧan da şyǧar. AES saludan qatty seskenemın -Egemendık alǧanymyzǧa 30 jyl bolsa da Nūr-Sūltannan Almatyǧa baratyn joldyŋ özın jöndı sala almai kelemız. Ainalyp kelgende avtojoldardyŋ mäselesı turizmge de tūsau salyp tūr emes pe? -Älbette. Qazır şükır jol salynyp jatyr. Öz basym kölıkpen elımızdı jiı aralaimyn. Aldaǧy 2 jylda bıraz joldar aşylyp ta qalady. Olardyŋ ışınde Almaty-Nūr-Sūltan, Almaty-Öskemen tas joldary bar. Al Qyzylorda – Jezqazǧan jolynyŋ qūrylysy kelesı jyly bastalady. Qyrküiek aiynda Toqaev myrza Beineu- Bozoiǧa deiın jol saludy tapsyrdy. Būl joldardyŋ barlyǧyn öz basym baqylauda ūstap jüremın. Nūr-Sūltannan batysqa baru üşın tek qana Qaraǧandy-Jezqazǧan arqyly ǧana bara alasyŋ. Sondyqtan batystan astanaǧa tıke jol kerek. Ol mümkın Yrǧyz-Arqalyq tas joly bolar. Sonda batys pen şyǧys tıkelei bailanysatyn bolady. Ekı jaqtaǧy qazaq bır-bırımen aralasyp, toiǧa da qinalmai jetetın bolady. Äitpese qazır batystan şyǧysqa jetu üşın ūşaqtyŋ baǧasy udai qymbat, al poiyzben kemı 3-4 kün uaqytyŋdy sarp etesıŋ. Būl joldar salynatyn bolsa eŋ bırınşı ışkı turizm damidy. Kaspiige baratyn el köbeiedı, oŋtüstıktegı halyq jemıs-jidegın erkın saudalai alady. Aqtau Antaliiadan, Katon Şveisariiadan kem emes. Tek ondaǧy turizmnıŋ damymai jatqanyna sūranystyŋ azdyǧy äser etıp tūr. Jol salynsa, sūranys ta artady. Mysaly, Almaty oblysynda Kölsai jaqta Saty degen auyl bar. Būryn ol auylǧa eşkım barǧysy kelmeitın. Öitkenı Kölsaiǧa deiın jol salynbaǧan. Qazır jol jöndelgennen keiın auyl halqynyŋ tūrmysy da jaqsarǧan. Satynyŋ kez kelgen üiı turisterge qyzmet körsetuge beiımdelgen. Al turisterden tüsetın tabys jergılıktı biudjetke emes tıkelei tūrǧyndardyŋ qolyna tiedı. 4 mln halqy bar Gruziiany da alyp qarasaq, jyl saiyn elge 8 mln turist keledı eken. Sonda bır gruziialyqqa ekı turisten. Sol ekı turist qalai bolsa da 1000 dollar qaldyrady. Būl tap taza paida. -Qazır qoǧamda eŋ köp talqylanyp jatqan taqyryp AES salu. Sızdıŋ oiyŋyzşa Qazaqstanǧa AES kerek pe? -Mūny taǧy da bız talqyǧa saluymyz kerek. Nege būl mäsele talqylanbai jatyr? Elımızde energetikter barşylyq qoi, olar qaida? Olar būl mäselege öz oilaryn aitpai ma? Är jerden bır-ekı adam oiyn aitqanmen pıkırtalas bolmai būl mäselenıŋ dūrys joly tabylmaidy. Bızge elektr quaty kerek pe? Sözsız, kerek. Endeşe bız ony qai jolmen alamyz? Bügıngı taŋda bız zamanaui tehnologiianyŋ kömegımen jelden de, künnen de energiia alyp jürmız. Alaida bız ol energiiany saqtai almaimyz. Saqtau üşın bızge ülken akkumliiator qajet. Al ırı qalalarǧa ondai ülken akkumliiator şyǧaru mümkın emes. Al jel kündelıktı qaitalanatyn qūbylys emes. Iаǧni jel energiiasyn da ūzaq saqtai almaimyz. Sustansiialarynan energiia aluǧa elımızde su tapşy. Būl problemany bız qalai şeşemız? Bır ǧana joly Atom elektrstansiialaryn salu ma? Älde basqa jolyn taba alamyz ba? Būl injenerler üşın kün tärtıbındegı eŋ özektı mäsele. Aldaǧy bırneşe jyl ışınde injenerlerdıŋ būl sūraqqa jauap tabatynyna senemın. Öz basym AES saludan qatty seskenemın. Öitkenı atom elektr stansiiasynyŋ ne ekenın Semei poligonynan keiın qazaqqa tüsındırudıŋ eş qajetı joq. Bügıngı taŋda elımızde energiia şyǧaratyn bır oryn bolsa ol soltüstıktegı kömır stansiialary. Sol kömır stansiialary 80 paiyzǧa eskırgen. Tabiǧatqa qatty zalalyn tigızıp jatyr. Bıraq soltüstıkte energiia köp. Al oŋtüstıkte energiia tapşy. Soltüstıkten oŋtüstıkke energiia jıberu üşın bızde 2 jol bar. Keŋes odaǧy kezınde salynǧan bır sym joly qatty eskırgen, al ekınşısı jetkılıksız. Taǧy ekı sym jolyn salu kerek. Sonda oŋtüstıktegı energiia tapşylyǧyn şeşe alamyz. Alaida energiia tasymaldau kezınde jıbergen energiiamyzdyŋ 50 paiyzyn joǧaltyp alamyz. Būl bır. Ekınşıden Qazaqstanda energiia kımge kerek? Bitkoin şyǧaratyn maining firmalar öte köp energiia jeidı eken. Osyndai bır frima 24 myŋ päterdıŋ energiiasyn tūtynady. Iаǧni bız mūny toqtatuymyz kerek. Qazaqstandaǧy maining firmalarynyŋ qojaiyndary kım? Halyqqa körsetsın. Qytailar emes pe? Sebebı Qytaida maining degen närsege tiym salynǧan eken. Sonda Qazaqstanǧa kelıp mainingtık firma aşqan qytailar boluy da mümkın. Öitkenı bızde energiianyŋ baǧasy öte tömen. Düniejüzı boiynşa Qazaqstan mainingtık firmalar boiynşa ekınşı orynda. Bızde mūndai firmalar öte köp. Solar bar energiiamyzdy alyp jatyr. Al Europa elderı kömırdıŋ energiiasymen şyǧarylatyn metaldardy qabyldamaidy. Sondyqtan mūndai firmalar özderıne qajet ekologiialyq taza energiia közderıne özderı qarjy bölıp şyǧaruy kerek. Al taza jolmen alynatyn energiia qymbat bolady. Äkımşılıkter özderıne ūnaǧan sandy ösırıp jür -Al eGov-tyŋ Reseige berıluı Qazaqstan üşın qanşalyqty qauıptı dep oilaisyz? -Būl jerde bızdıŋ sifrlyq ükımetımızdı tek qana Qazaqstandyq IT kompaniialar jürgızuı kerek dep esepteimın. Öitkenı olardyŋ käsıbi deŋgeilerı jetkılıktı. Eŋ bırınşı bızge bıryŋǧai platformanyŋ ne üşın qajet ekenıne toqtalsam. Mysaly qazır men guglǧa kez kelgen bır sūraq qoisam ol oǧan myŋ türlı jauap şyǧarady. Öitkenı gugl platformalarmen jūmys ısteidı. Platforma ülken derekter bazasy. Feisbuktyŋ da jüiesı platformaǧa negızdelgen. Qazır bız platformaǧa älı köşken joqpyz. Elektrondy ükımet portalynda 400-den astam derekter bazasy bar. Mysaly sız därıgerge qanşa ret barsaŋyz da barǧan saiyn özıŋız jaily aqparatty basynan bastap aityp beresız. Halyqqa qyzmet körsetu ortalyqtaryna da ärtürlı anyqtama alu üşın baramyz. Öitkenı ol jerde densaulyq saqtau, bılım beru, auyl şaruaşylyq ärqaisy ärtürlı derekter bazasynda ornalasqan. Olardyŋ bır-bırımen bailanysy da joq. Bır jerden anyqtama alyp, ekınşı orynǧa aparyp körsetesıŋ. Platformaǧa köşsek bızde bıryŋǧa derekter bazasy bolady. Iаǧni qai jerge barsaŋ da JSN arqyly sen turaly barlyq mälımetke qol jetkızuge bolady. Sen de är jerden anyqtama alyp jürmeisıŋ. Köp mäsele şeşıledı. Naqty statistika şyǧaruǧa da tiımdı. Ekonomist retınde aitsam qazır bızde şynaiy statistika eş jerde joq. Äkımşılıkter özderıne ūnaǧan sandy ösırıp, ūnamasa kemıtıp jazyp otyr. Al elektrondy ükımet portaly platformalyq jüiege köşse barlyq statistika avtomatty türde aiqyndalady. Endı eger bız platformaǧa köşsek qaisyn aluymyz kerek? Älemde bırneşe ǧana platforma bar eken. Guglda bar, Germaniiada SAP, Qytaida Huaweui jäne Sberbanktyŋ platformasy bar. Qai platformany taŋdasaq ta ärqaisynyŋ kıru kodtary bolady. Bız sol kodtardy özımızde alyp qaluymyz kerek. Būl kodtar kölıktıŋ kıltı tärızdı. Kımnıŋ qolynda kılt bar, sol kölıktı jürgıze alady. Kodty özımızde alyp qalsaq bız platformany şyǧarǧandarǧa täueldı bolmaimyz. Ekınşı platformada jūmys ısteitın qūrastyruşy mamandar özımızdıŋ eldıkı boluy qajet. Üşınşı, derekter bazasy basqa eldıŋ iaki Reseidıŋ territoriiasynda bolmauy kerek. Ol server tek qana Qazaqstannyŋ territoriiasynda boluy tiıs. Törtınşıden, server internetpen bailanyspauy kerek. Öitkenı, hakerlık şabuyldar men derekter bazasyn ūrlau tek qana internet arqyly jüzege asady. Bız qai platformamen jūmys ıstesek te halqymyz jaily aqparattardy qorǧau üşın osyndai şarttardy qoiǧanymyz jön.