Jaqynda Tötenşe jaǧdailar ministrı Iý. İlinnıŋ Mäjılıstegı Ükımet künınde söilegen sözınen keiın maǧan tanysym, "Tarazdaǧy jarylystar: sūraqtar men paradokstar" materialyn oqyǧan ofiser, oq-därıler jönındegı maman jügıngen bolatyn. Būl turaly myna jerden oqi alasyz.
Onyŋ emosionaldy habarlamasynan qysqaşa üzındı: "köptegen äskeri qyzmetkerler Tötenşe jaǧdailar ministrı Iý.İlinnıŋ Parlamenttegı sözıne taŋ qalyp, tıptı aşulanyp kettı.
Bız, äskeri qyzmetkerler, bolǧan oqiǧa üşın, atap aitqanda qoimadaǧy ört üşın jauapkerşılıktı moiyndaimyz. Bızdıŋ adamdar arasynan bıreu dūrys qarap ülgermedı. Bıraq bız bolsaq, bıreudı sausaqpen körsetıp jäne kınälauǧa dätımız barmaidy.
Bız qaza tapqandardy qūrmetteimız. Bıraq şyndyǧynda, örtke qaramastan, sız öz maqalaŋyzda būryn atap ötkendei, adamdardyŋ ölımın boldyrmauǧa bolatyn edı.
Al İlin deputattyŋ naqty sūraǧyna jauap berudıŋ ornyna, bolǧan-bolmaǧan barlyq närse üşın jauapkerşılıktı äskeri qyzmetkerlerge jüktei bastady. Būl generaldy aitpaǧanda, qarapaiym qatardaǧy jauyngerge da qūrmetsızdık.
Eş bır äskeri qyzmetşı oq-därıler qoimalarynda qyzmet etudı qatty ūnatamyn dep aitalmaidy ekenı sözsız. Eşkım otbasylarymen bırge zeŋbırek böşkesınde ünemı otyrudy armandaǧan joq. Bıraq bızdı ol jaqqa memleket baǧyttaidy, demek būl el üşın qajet! Äskeri qyzmette är türlı närse bolyp qalady. Bız kez - kelgen insinuasiia men aqymaq mälımdemelerden şarşadyq", - dedı ol.
Onyŋ aituynşa, mūndai mysaldar jetkılıktı. "Bır “qūrmettı kısı” bolyp körınetın adam oq-därılerdı Jambyl oblysyna Arys qalasynan äkelgenın jäne jeke üidıŋ aulasyna tastaǧanyn aitady. Sodan keiın būl Qorǧanys Ministrlıgı emes, “Qaztehnologiialar" kädege jaratudy auksion arqyly satqany jäne Tarazdan qandai da bır jeke firma satyp alyp, qoimaǧa alyp kelgenı jaily belgılı boldy".
Basqa şaǧymdar da kümän tūǧyzady: mysaly, Tarazda injenerlık jäne Artilleriialyq oq-därıler bırge saqtalǧan dep aitty bıreu. Olai bolsa da, ol köptegen jyldar būrynǧy jaǧdai. Al 2020 jyly osy qoimadan barlyq artilleriialyq jäne reaktivtı oq-därıler qauıpsız jerge şyǧaryldy. Būl turaly äleumettık jelılerde de köp jazyldy. Däl osy ıs-äreket asa auyr saldarlardan qūtqaryp qaldy!
Endı atalǧan ministrdıŋ taǧy bır mälımdeme: "äskeri küşter ört söndıruşılerdı ädeiı adastyrdy". Eger solai bolsa, onda naqty kım jäne ne dedı? Eger bıreu bırdeŋe aitsa da, nege ört söndıruşıler öz betınşe şeşım qabyldaudyŋ ornyna, belgısız, kım ekenı tüsınıksız bıreudıŋ aitqanyn ısteidı? – dei tūryp, älgı ofiser menı şaǧyn tergeu jürgızıp, şyndyqty aitudy sūrady.
Kelısuımız kerek, mūnyŋ bärı TJM basşysynyŋ aitqanyna qisyndy jäne däleldı qarsylyqtar. Men bolsam, maǧan TJM de, Qorǧanys ministrlıgın de qorǧap nemese qorşaudyŋ oiym joq. Kerısınşe, būl jaǧdaiǧa eŋ aldymen askerlerdıŋ közsız ne salǧyrt bıreuı kınälı ekenı tüsınıktı. Qoimany bıreu qasaqana otqa salǧan bolsa da, askerler ony baiqamai, ört sätın jıberıp aldy.
Men joǧaryda atalǧan maqalamda aitqanymdy qaitalamaimyn. Säl ary qarai jüreiık....
Degenmen, qazırdıŋ özınde aitylǧanǧa ne qosuǧa bolady? İia, aitar jaŋa närse bar eken. Mysaly, jauapty vedomstvonyŋ būiryǧymen bekıtılgen ört söndıru erejelerı aşyq qoljetımdılıkte. Sonda köz salaiyq. Aita keteiık, bızde 2020 jylǧa deiın būǧan ışkı ıster ministrlıgı, dälırek aitqanda, onyŋ qūramyna kıretın Tötenşe jaǧdailar komitetı jauap berdı.
Osy künge deiın QR TJM 2017 jylǧy 26 mausymda QR IIM-nıŋ N 446 būiryǧymen bekıtılgen "örtterdı söndırudı ūiymdastyru qaǧidalaryn" basşylyqqa aludy jalǧastyruda. Sonymen, onda örttegı barlyq äreketterdı kım basqaratynyny naqty körsetılgen. Qaǧidalardyŋ 115 – tarmaǧynda bylai delıngen: "ört söndıruge tıkelei basşylyqty örtke kelgen örtke qarsy qyzmet garnizonynyŋ aǧa lauazymdy adamy-ört söndıru basşysy (ÖSB) jüzege asyrady".
ÖSB dara basşylyq qaǧidattarynda barlyq adamdar men küşterdı basqarady.
"ÖSB nūsqaularyn ört söndırudıŋ barlyq qatysuşylary oryndauǧa mındettı. ÖSB äreketıne aralasuǧa nemese ört söndıru kezınde onyŋ ökımınıŋ küşın joiuǧa eşkımnıŋ qūqyǧy joq".
Būl jerde öte maŋyzdy sūraqqa jauap bar: vedomstvolyq baǧynystylyǧyna qaramastan – örttı söndırudı bastauǧa iä jallǧastyruǧa - nemese ketuge/evakuasiialauǧa kım būiryq bere alady? Bölım komandirı de, äskeri okrugtıŋ qolbasşysy da, tıptı TJM nemese IIM nemese Qorǧanys ministrlıgınıŋ ministrlerı de ört söndıru (ÖSB) basşysynyŋ äreketıne aralasa almaidy eken! Ört ornynda barlyǧy qataŋ türde onyŋ qūzyretı men dara basşylyǧy şegınde boluy tiıs... ÖSB - eŋ maŋyzdy adam...
ÖSB qalai şeşım qabyldaidy? Būl turaly Qaǧidalardyŋ 134-tarmaǧynda jazylǧan: "ÖSB barlaudy jürgızedı jäne örttegı jaǧdaidy baǧalaidy; adamdardy qūtqarudy dereu ūiymdastyrady jäne jeke özı basqarady; bölımşelerge mındetter qoiady; jaǧdaidyŋ özgeruın üzdıksız baqylaidy jäne tiıstı şeşımder qabyldaidy".
Būl barlau qalai jüzege asyrylady? Taǧy da ÖSB, būl rette: "barlau jürgızu kezınde adamdarǧa qauıptıŋ boluy jäne sipaty; örttıŋ qauıptı faktorlarynyŋ qaitalama körınısterınıŋ boluy jäne mümkındıgı anyqtalady" (olarǧa sözsız jarylǧyş zattardyŋ boluy jatady).
25-tarmaq: "barlau jürgızu kezınde ört bolǧan obektınıŋ lauazymdy adamdary ūsynatyn qūjattama men mälımetterdı paidalanu qajet"
32-tarmaq: "öndırıstıŋ konstruktivtık erekşelıkterın, tehnologiialyq prosesın jäne jabdyǧyn bıletın tūlǧalardyŋ qūjattamasyn paidalanu qajet"
Qarapaiym estılgenımen, nazar audaraiyq: ört söndıruşıler qandai da bır belgısız adamdardyŋ sözderın emes, "ört bolǧan obektıde jūmys ısteitın lauazymdy adamdardan" (eger olar sol jerde bolsa), tıptı tehnikalyq erekşelıkterdı "bıletın" qūjattar men mälımetterdı basşylyqqa alady.
Sondyqtan belgısız bıreu "Trotil jarylyp ketpeidı dep aitu arqyly ört söndıruşılerdı adastyrdy" degen sözder jūmsaq aitqanda, senımsızdık tudyrady. Būl adam (eger ol bar bolsa) osyndai qorytyndy jasauǧa qūqyly ma? Aqyr soŋynda, eger būl turaly oilansaq,, onda būl "bıreu" kezdeisoq köruşı nemese esı dūrys emes adam nemese tıptı ziiankester nemese qylmysker boluy mümkın.
Taǧy bır sūraq: ört söndıruşıler qauıptı nysandarǧa qūjattama jürgızbei, janǧyş materialdar men zattardyŋ qasietterın zerttemeidı me? Mysaly, janarmai qūiu stansiiasynda (AZS) ört bolǧan kezde, ört söndıruşıler bıreuden “benzin janǧan kezde jarylyp kete me” - dep sūraidy ma? Öitkenı, olar mūny osy janarmai qūiu stansiiasynyŋ iesınen kem emes bıluı kerek. Būl AJQS basşysy ornynda bolmauy mümkın ekenın aitpaǧanda?!
Būǧan deiın TJM qyzmetkerlerı aitqandai, ört söndıru bölımderı äskeri bölımdermen bırlesken oqu-jattyǧular ötkızedı, al ört söndıruşıler äskeri bölımderdı örtke qarsy qauıpsızdıkke ünemı tekserıp otyrady. Äsırese oq-därılerı bar qoimalar. Būl meiramhana nemese düken emes qoi, ol jana bastasa, jaqsylyqqa äkelmeidı.
Mümkın, mūndai paiymdau bıreuge käsıbi emes bolyp körınuı mümkın, bıraq kelısu kerek, sūraqtar qisyndy...
Būdan ärı qaǧidalarda "jeke qūram üşın erekşe qauıp jaǧdaiynda örtterdı söndıru" degen 4-paragrafy bar. Būl JJM nemese oq-därı qoimalary siiaqty mekemeler jaily. Onda osyndai örtterdı söndıru kezınde saqtaluy tiıs talaptardyŋ tūtas tızbesı qamtylǧan.
Mysaly, "jeke qūramdy jäne ört söndıru avtomobilderın jaru tolqyny men synyqtardan, oqpandy keudeşelerdı, opyrylulardy, kaponirlerdı paidalana otyryp synyqtardan qorǧaudy" közdeu qajet. Sondai-aq "jeke qūram men avtomobilderdı qauıptı aimaqtan tys jerge şyǧaru" közdeledı. Osy talaptardyŋ barlyǧy oryndaldy ma? Bıraq, şyny kerek, şynaiy ömırde, äsırese tötenşe jaǧdaida, barlyq nūsqaular men erejelerdıŋ mültıksız oryndauy sirek bolady..
Atalǧan "örtterdı söndırudı ūiymdastyru Qaǧidalarynda" "Jalpy erejelerdıŋ" 2-tarmaǧy da este qalarlyqtai: "örttegı örtke qarsy qyzmet jeke qūramynyŋ negızgı mındetı adamdardy qūtqaru bolyp tabylady".
Iаǧni, eger adamdarǧa qauıp tönse, eŋ aldymen olardyŋ ömırın saqtau turaly oilanu kerek. Tanys ardager-qūtqaruşy maǧan ärıptesterınıŋ arasynda bır ereje bar ekenın aitty: eger qūtqaruşylar üşın qauıp-qater bolsa, onda olar adamdardy qūtqaru üşın ǧana mındettı oryndaudy jalǧastyrady. Mysaly, kenşılerdı avariialyq şahtadan qūtqaru. Bıraq eger adamdardyŋ ömırıne eşteŋe qauıp töndırmese, onda qūtqaruşylar men ört söndıruşılerdıŋ ömırı men densaulyǧyna qauıp töndırmeu kerek.
Nemese mıne taǧy bır jaǧdai: jarylys kezınde prokuratura qyzmetkerı de qaitys boldy. Erejede örtte prokurordyŋ nemese tergeuşınıŋ boluy turaly aitylmaǧan. Olar sol alaŋda örttı söndırgennen keiın jūmys ısteuı kerek.
Al eger ört bolǧan jerge onda bolmauy tiıs adamdar kelse, onda ÖSB olarǧa ört bolǧan jerden ketuge būiryq beruı tiıs edı. Solai emes pe?
Joǧaryda körgenımızdei, būndai komanda oryndaluǧa mındettı bolyp tabylady. Bıraq ört söndıru ornyna kelgen prokuraturanyŋ bırneşe qyzmetkerlerıne osyndai komanda berıldı me?
Būl myna oryndy sūraqty aitpaǧannyŋ özınde: olar ört oşaǧynyŋ janynda jäne qaru-jaraq qoimasynda qalai ǧana paida boldy???
Eŋ köp rezonans jäne syn tudyratyn sözderdı Iý. İlin aitqan bolatyn: "äskeriler trotil jarylyp ketpeidı dep ört söndıruşılerdı adastyrdy". Sonymen bırge, TJ Ministrı tergeu boiynşa trotil jarylǧanyn anyqtaǧanyn habarlady.
Onda eger eşteŋe qalmasa, ony qalai anyqtauǧa bolady? Alaida, būl sarapşylardyŋ ısı.
Taǧy bır qyzyqty närse: eger äskeri qyzmetkerlerdıŋ bıreuı trotil jarylyp ketpeitının aitqan bolsa, onda ol ört söndıruşılerdı adastyrdy ma, älde şynynda da dūrys aitty ma?
Osy bır balalyq sūraqty "Google" nemese "Iаndekske" orys tılınde jazyp qoiyŋyzşy: "trotil ottan jaryla ma? dep, sonda sız "trotil eşqaşan ört kezınde jarylmaidy" (özıŋız tekserıp köre alasyz) degen jauapty körgende taŋdanasyz.
Tıptı Ukrainanyŋ trotil öndıruşı zauytyna sılteme bar.
Eger qandai da bır belgısız bıreu trotildıŋ jarylyp ketpeitının aitsa, onda ol bılgenın jäne oǧan qalai üiretılgenın aitty. Saiyp kelgende, ol dūrys bolyp şyqty.
Al TJM basşysy dūrys emes bolyp şyqty ma? Eŋ ökınıştısı, lauazymdy tūlǧalardyŋ esebıne qaramastan, bız būl qalai boluy mümkın jäne şyn mänınde ört pen jarylystyŋ naqty sebebı ne boldy degen boljamda qaldyq.
İä, qaiǧyly apat boldy. Ört söndıruşıler men äskeri qyzmetkerler qyzmettık mındetterın oryndau kezınde qaza tapty. Olarǧa qūrmet jäne mäŋgılık estelık. Bıraq būl oqiǧada ört söndıru barysynda janqiiarlyqtan basqa qatelıkter, dūrys emes şeşımder de bolǧan siiaqty.
Mūndai tragediialar ärqaşan adamdarmen bırge qatar jüredı. Bıraq mūndai qūrbandardyŋ köp bolmauy üşın bır qorytyndy şyǧaruymyz kerek au deimın: eger qauıptı zat jansa: jarylǧyş zat, benzin, kerosin, petardalar – eŋ aldymen bar adamdardy tezırek evakuasiialau kerek jäne beinelı türde trotil jarylyp ketedı me, joq pa dep oilamau kerek.
Barlyq nūsqaulardy qataŋ oryndaŋyz jäne "kenetten bılıp qalǧan aqparat" boiynşa äreket etpeŋız. Keiınnen tribunadan bırtürlı zattardy aityp jürmeu üşın.
"Adyrna" ūlttyq portaly
