Eger ana tılınıŋ müşkıl jaǧdaiy turaly Asanqaiǧyǧa salyna zarlap, jylap-syqtau jönınen älem chempionaty ötkızıletın bolsa, onda bızdıŋ qazekem, sözsız, bırınşı oryn alar edı. Jäne de sol jüldenı alyp jatyp, mındettı türde orysşa «spasibo» aitar edı.
Būl tūjyrymymnyŋ būltartpas dälelderı men jarqyn körınısterın täuelsızdık alǧannan berı künde qūlaǧymyzben estıp, közımızben körıp kele jatyrmyz: memleket basşysy auyq-auyq memlekettık tıl märtebesın aspanǧa bır köterıp tastap, jūrtty serpıltıp häm ümıttendırıp qoiady da, artynan öz qaramaǧyndaǧylarǧa qoiǧan jaŋa talaptary siyrqūiymşaqtanyp kete barady…
Mıne, künı keşe prezident qazaq tılıne qatysty taǧy da bır myqty, saiasi maŋyzy men astary tereŋ pıkır aityp qaldy. Aqordadaǧy kezdesuınıŋ bırınde aitqan onyŋ tıl turaly pıkırı eldı dür sılkındırıp jıberdı. Keibıreuler onyŋ būl sözderın tıl mäselesındegı tübegeilı betbūrys, ruhani revoliusiia retınde qabyldap, börıkterın aspanǧa laqtyryp jatty.
Bır jaǧynan, osynyŋ özı külkılı. Täuelsızdık alǧanymyzǧa 26 jyldan asty. Bız bolsaq älı de bala siiaqtymyz: töl ükımettıŋ otyrysy memlekettık tılde ötıp jatqanyna quanyp jatyrmyz. Netken aqköŋıl de aŋqau edık!
Bıraq eşten keş jaqsy, bilıkke degen o basta qalyptasqan synşyl közqarasyma qaramastan, prezidenttıŋ däl osy sözın, osy jariia ūstanymyn öz basym ışkı saiasattaǧy oŋ ärı myqty özgerıs dep sanaimyn. Onyŋ syrtqy saiasatqa da öz äserı bar ekenın ūǧyna bıleiık. Öitkenı tılge qatysty (sonyŋ ışınde orys tılıne tiıp ketetın) mūndai talap qazırgı kürdelı geosaiasi ahual tūsynda aitylyp jatqany da prezident pozisiiasynyŋ pärmenı men salmaǧyn arttyryp jıberdı. «Orys älemın» postsovettık keŋıstıkte mümkındıgınşe saqtap qalu, kerek bolsa, onyŋ auqymyn odan ärı keŋeite tüsudı maqsat tūtyp, öz saiasatynyŋ ūstyny etıp alǧan Kremlge Aqordanyŋ däl osy mälımdemesı ūnap qalmaǧany beseneden belgılı. Būl jaǧyn da tüsınıp, bilıktıŋ osy nietıne, ūltşyldyq tūrǧydaǧy jariia sözıne qoldau körsetuımız kerek.
Prezidenttıŋ sözın qūp alyp, kelesı künı ükımet öz otyrysyn taza qazaqşa ötkızuge tyrysyp baqty. Sonda da qysqa künde qyryq ölıp, ūiatqa ūşyraǧan ministrler men äkımder tabylyp jatty. Sonymen bırge osynau talapty tek qana resmi jiyndar men hat almasudy qazaqşalandyru dep tüsınu – tübegeilı qate. Ol – tek biurokratiialyq, kelte qaiyrylatyn keŋselık täsıl ǧana. Qalyptasqan tıldık jaǧdaidy tübegeilı özgertu üşın şendıler özara, halyqpen jäne baspasözben de qazaqşa söilesuı tiıs. Bıraq qazaqşa müldem qaqpaityn ministrler men deputattar endı ne ısteidı eken? Ilespe audarmaǧa jügınıp, qūtylyp ketedı-au dep otyrmyn.
Jä, būnyŋ bärı – mäselenıŋ bärımızge beseneden belgılı jalpy saiasi jaǧy. Men bolsam, basqa jaǧyn aitqym kelıp otyr.
Orysşa barlyq saittarda prezidenttıŋ sözı: «Deiatelnost parlamenta i pravitelstva doljna osuşestvliatsia tolko (!) na gosudarstvennom iazyke», – dep berılgen edı. Öz basym, basqa – basqa, naq osy orys tılınde prezident däieksözınıŋ däl osylai berıluın ūlttyq saiasattaǧy moraldyq jeŋıs dep qabyldap, ıştei «täube!» degen bolatynmyn.
Bıraq quanyşym köpke sozylmady.
Öitkenı prezident sözınıŋ qazaqşa nūsqasy (Aqordanyŋ resmi saitynda): «Parlament pen ükımettıŋ qyzmetı memlekettık tılde jürgızıluge tiıs», –dep berıldı.
Iаǧni resmi keŋselerdıŋ bosaǧasynda päs bop jürgen memlekettık tıldı törden bır-aq şyǧarǧan, Qazaqstan jaǧdaiynda erekşe saiasi maŋyzy men salmaǧy bar «tolko»degen söz ekı ortada ız-tüzsız joǧalyp kettı. Dälırek aitsaq, ony bıreuler alyp tastady.
Öz basym mūndai jaitqa asa taŋǧalǧan da joqpyn. Öitkenı būndai jaǧdai bızdıŋ bilıktıŋ tabiǧatyna öte-möte tän qūbylys: bızde qazaqtıldı jäne basqa tıldı auditoriiaǧa ekı türlı messedj jöneltıp otyru ädetke ainalyp ketkelı qaşan!
Mūndai söz ekvilibristikasyn men bız älı de aryla almai kele jatqan, eskı, sovet däuırınen qalǧan aurudyŋ sarqynşaǧy dep bılemın. Qit etse boldy, orystıldı qauymnyŋ, onyŋ artynda tūrǧan soltüstık körşınıŋ qabaǧyna qaraimyz. «Olar ne oilap qalady eken?» dep uaiymdaimyz. Ala taidai bülınıp qalar dep, Kreml jaqqa älı de jaltaqtaimyz. Qūddy bır qūbylamyz Mekke emes, Mäskeu siiaqty.
Bır sözben aitqanda, prezidenttıŋ bır auyz sözın ekı türlı etıp elge taratyp, masqara boldyq. Ūlttyq müdde üşın küreste bır qadam alǧa jyljyp, ekı qadam artqa şegındık.
Jiı aityp jüretın bır sözımdı osy jerde qaitalai ketsem, artyq körmeŋızder.
Kenje qyzym qazaq mektebınde oqidy. Sabaqtan alyp ketuge barǧanymda, mektep aulasynda basqa ūlt ökılderın kezdestırıp qalamyn. Osynda oqityn balalardyŋ ata-analary. «Balaŋyzdy nege qazaq mektebıne berdıŋız?» – degen saualyma olar: «Öz basym sovet däuırınde orysşa oqydym, jasym kelıp qaldy, endıgı jerde qazaqşa üirenıp jetıstıruım neǧaibyl. Bıraq Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde. Men ortaq Otanymyzdan eşqaida köşpeimın. Sondyqtan da menıŋ balam erteŋ eşkımnen de kem bolmai, Qazaq elınde tolyqqandy ömır süruı üşın osy mektepke berdım», – dep jatady.
Mıne, basqa ūlt ökılderınıŋ sana-sezımındegı revoliusiia osy. Al bızdıŋ şendıler älı de bolsa osy asa maŋyzdy psihologiialyq özgerıstı ūǧa almai keledı (älde ūqqysy joq pa, bılmedım). Iаǧni qazaq tılınıŋ uaqyt ötken saiyn örkendei tüsetınıne basqa jūrt senedı de, tiıstı qam-qareket jasaidy, al bızdıŋ aqpaqūlaq ministrler men deputattar prezident bır jerınen teuıp qalmasa, qozǧalǧysy joq. Ne degen masqara! Ne degen ruhani beişaralyq!
«Basqa ūlttardyŋ qūqy būzylady» dep baibalam saluşylarǧa aitar uäj mynadai boluy tiıs.
Prezidenttıŋ sözınde öz qyzmetın qazaqşa jürgızu talaby ministrler men deputattarǧa qoiylyp otyr. Iаǧni özın saiasi qyzmetke arnaǧysy keletın kez kelgen azamat tıl tūrǧysynan osyndai talap qoiylatynyn bıluı tiıs. Soǧan daiyn bolǧany abzal. Tıldıŋ maiyn tamyzbasaŋ da, talaptan, tyrysyp baq. Onyŋ özın jūrt jyly qabyldaidy, batasyn beredı.
Onyŋ üstıne şendılerdıŋ qazaq tılın meŋgeruge degen ynta-jıgerı arta tüspek, öitkenı ondai jaǧdaida bılımı men ıskerlıgı teŋ ekı ümıtkerdıŋ ışınen qazaqşa kösılıp tūratyn kadr ǧana top jarary da tüsınıktı ǧoi. Qazaqşa bılse, öz salasyna qatysty aqparat aiasy da keŋi tüsedı, qazaqy bop bara jatqan qoǧammen aralasuy da jeŋıldeidı, sailauǧa tüse qalsa qoldauşylary da köbeiedı.
Qazaq tılın oqyp-üirengısı kelmese, basqa, jeke şaruamen ainalyssyn. Ministr ne deputat bolmai-aq ta kün köruge bolady ǧoi.
Ärine, memlekettık tıl märtebesın özıne laiyqty konstitusiialyq deŋgeige köteru üşın atqarylar şarua şaş etekten. Ony barşamyz aityp ta jürmız. Onyŋ ışınde tek şeneunıkterdı synap-mınep qana qoimai, osynau ıske jalpyūlttyq sipat berıp, qoǧamdy da qatystyru mındetı alda tūr. Mäselen, künı keşe ataǧy jer jaryp, dürkırep jürgen «Qazaq tılı» qoǧamy qaida? Nege onyŋ jūmysyn jandandyrmaimyz? Qazaq tılı üşın küres (är närsenı öz atymen atau kerek) qoǧamdyq küres bolmaiynşa, mäsele ornynan jyljymaidy.
Bilıktegılerdıŋ bärı mäŋgürt emes, ol jaqta da ūlttyq müdde jolynda küresuge daiyn azamattar bar. Bıraq qoǧamnyŋ qyzu qoldauynsyz olardyŋ qoly qysqa, mümkındıkterı şekteulı.
Eŋ bastysy, sanamyzǧa sıŋıp ketken ruhani refleksten, tılı men dılı bölek basqalardyŋ qabaǧyna qarau ädetınen at qūiryǧyn kesısıp, bırjolata qūtyluymyz kerek. Menıŋşe, qazaqtyŋ özı de, onyŋ dosy men dūşpany da ondai özgerıstı örkeniettık damudyŋ bır körınısı dep qabyldap, tıl saiasatyndaǧy bızdıŋ jaŋaşa qimyl-äreketımızdı qabyldauǧa daiyn.
Ämırjan QOSANOV, saiasattanuşy
arnaiy «Jas Alaş» üşın
