Aqpan aiynyŋ soŋynda "Abai" portalynda bır hat jariialandy. QR Ükımet basşysy men Bas prokurorynyŋ atyna joldanǧan hattyŋ avtory - maŋǧystaulyq zeinetker-därıger Irgebai Jarylǧasynov. (Prezident qol qoiǧan zaŋ küştı me, älde, Bahmutovanyŋ jarlyqtary küştı me?) Sanaly ǧūmyryn densaulyq saqtauǧa arnalǧan azamattyŋ salanyŋ erteŋıne alaŋdap otyrǧany quantady. Alaida, hat auanyna qaraǧanda, jūrtşylyq arasynda, sonyŋ ışınde, aimaqtarda būl mäselenı jete tüsınbeuşılık bary baiqalady. Sondyqtan "Äleumettık medisinalyq saqtandyru qory" KEAQ osynda aitylǧan bırqatar mäselelerge qatysty tüsınık berudı jön kördı.
Qor ne üşın qajet?
Jyl saiyn elımızde Kepıldendırılgen tegın medisinalyq kömekke biudjetten 1 trln teŋgege juyq qarjy bölınıp otyrady. Naqtyraq aitar bolsaq 917,4 mlrd teŋge. 2018 jyly osy 1 trillionnyŋ 88% memlekettık biudjetten alynady. Memleketten bölınetın būl qarjy Ūlttyq ekonomika, Qarjy ministrlıkterınıŋ kelısımınen ötedı, Parlamentte, sondai-aq «Atameken» ŪKP talqylanady. Biudjet qarjysy Qarjy ministrlıgınıŋ qazynaşylyǧynan «şyǧady» jäne Esep komitetınıŋ esebınde bar. Iаǧni, qarjy biudjettıŋ baqylauynda bolady.
Zaŋda Qor qarjysyn baqylaudyŋ taǧy bır tetıgı qarastyrylǧan. Ol – Äleumettık medisinalyq saqtandyru qorynyŋ qyzmetıne täuelsız audit jürgızu. Audit jönındegı esep kommersiialyq qūpiia emes jäne ol mındettı türde tolyq jariialanady. Qor medisinalyq qyzmetterdı jalpyǧa ortaq Tärtıp boiynşa satyp alady. Mūnyŋ bärı Ädılet ministrlıgınde tırkeledı. Osy künge deiın medisinalyq kömektı satyp aluǧa arnap bölınetın osy 1 trillion teŋgenı bır emes, 17 organ jūmsap keldı. Olardyŋ qatarynda Medisinalyq qyzmetke aqy töleu komitetı men 16 Densaulyq saqtau basqarmasy bar. Bolaşaqta osy 1 trillion teŋge üşın tek qana Qor jauap beretın bolady. Elımızdıŋ tüpkır-tüpkırınde ornalasqan 17 mekemenı baqylaǧannan görı, bır ǧana Qordyŋ qyzmetın qadaǧalau oŋaiyraq bolary dausyz.
Sözımız tüsınıktı boluy üşın Äleumettık medisinalyq saqtandyru qory atqaratyn jūmystardyŋ bır sypyrasyn oqyrman nazaryna ūsynaiyq:
Bırınşısı - medisinalyq qyzmetterdı paidalanatyn 18 mln adamnan jarna jinap, onyŋ esebın jürgızedı. Osy bır ǧana funksiianyŋ özı Bıryŋǧai jinaqtauşy zeiinetaqy qory atqaryp otyrǧan qyzmetpen para-par. Bıraq zeinetaqy qoryna jarna töleitınder sany būdan äldeqaida az.
Ekınşısı - medisinalyq qyzmetterdı josparlaidy, satyp alady jäne baǧalaidy. Qor barlyq azamattarǧa arnap sapaly da bılıktı medisinalyq qyzmetterdı satyp aluşy mındetın atqarady. MSQ infraqūrylymdy süiemeldeu nemese jeke menşık sektordy damytu üşın emes, azamattardyŋ müddesın qorǧau maqsatynda qūrylǧan.
Üşınşı - medisinalyq qyzmet aqysyn töleu. Medisinalyq qyzmetterge aqy töleu komitetı stasionarlyq kömekpen (jyl saiyn auruhanaǧa jatqyzu sany 2,2-2,5 mln) jäne ambulatorlyq kömektı de äkımşılendırumen ainalysty. Al, Äleumettık medisinalyq saqtandyru qory bolsa, medisinalyq qyzmetterdı paidalanatyn 18 mln adamdy tırkep, jarnalardy basqaryp qana qoimaidy. 2,7 mln juyq stasionarlyq kömektı josparlaumen, satyp alumen, onyŋ sapasyn baǧalaumen jäne aqy töleumen ainalysady. Oǧan jyl saiyn oryndalatyn 7 mln jedel jerdem şaqyrtulary men ambulatoriialarda emdeletın 100 mln pasientke körsetıletın qyzmettı qosyŋyz.
Jüie keiınge şegerıldı. Osy uaqyt ışınde qor qandai jūmystarmen ainalyspaq?
Jūrtşylyq tarapynan aitylǧan syni pıkırler men elbasynyŋ tapsyrmasynan keiın Densaulyq saqtau ministrlıgı äleumettık medisinalyq saqtandyru jüiesın engızudı ekı jylǧa şegeru turaly ūsynys jasaǧan bolatyn. Ötken jyldyŋ soŋynda saqtandyru jüiesı ekı jyldan keiın, iaǧni 2020 jyly engızıletın boldy. Bıraq būl qor öz jūmysyn toqtatady degen söz emes. Sebebı, kez-kelgen zaŋ jobasyn ıske asyru üşın oǧan tyŋǧylyqty daiyndyq qajet. Onyŋ üstıne, Qor zaŋ boiynşa tek mındettı äleumettık medisinalyq saqtandyrudyŋ ǧana emes, osy Kepıldendırılgen tegın medisinalyq kömek paketınıŋ de operatory bolyp tabylady. Būryn būl qyzmettı Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ Medisinalyq qyzmetke aqy töleu komitetı atqarǧan bolatyn. 2018 jyly komitet jūmysyn toqtatty. Sondyqtan MSQ qazır zaŋda körsetılgen mındetın atqaruǧa kırısıp kettı. Qor qyrküiek aiynda atalǧan baǧdarlama şeŋberınde qyzmet körsetuden ümıtker densaulyq saqtau subektılerınıŋ derekqoryn jasady. Memlekettık tapsyrysty oryndauǧa ūzyn-sany 1600-ge juyq densaulyq saqtau subektısı ötınış berdı. Onyŋ 43 paiyzy – jeke menşık klinikalar. Būl 2017 jylǧy körsetkıştermen salystyrǧanda ekı ese köp. Jäne būl jeke menşık ūiymdardyŋ Qor bastamasyn qoldap, medisinalyq qyzmet körsetude belsendılık tanytqanyn körsetse kerek. Sondai-aq, biyl tūŋǧyş ret būl proseske elımızdegı ırı-ırı jeke menşık klinikalar qatysyp otyr. Būl da halyq arasynda bılıktı mamandarymen, zamanaui tehnologiialarymen bedel jinaǧan klinikalardyŋ qyzyǧuşylyq tanytyp otyrǧanyn bıldıredı. Sonymen qatar, būl bızdıŋ jeke menşık sektordy jūmysqa köptep tartu baǧytynda atqarǧan jūmystarymyzdyŋ nätijesı. Mūnyŋ tüptep kelgende salada bäsekelestıktı küşeitıp, sapany jaqsartuǧa septıgın tigızerı anyq.
Saqtandyru ne üşın qajet?
Saqtandyrudy engızuge medisina salasyndaǧy qarjy tapşylyǧy türtkı bolyp otyr. Saqtandyru älemnıŋ köptegen elderınde qoldanysqa engen, tiımdılıgın dälıldegen jüie. Sebebı soŋǧy kezde älemdegı demografiialyq ahual özgerdı, jaŋa tehnologiialar qaryştap damyp keledı, qarttar men balalardyŋ ülesı artyp, sozylmaly syrqattarmen auyratyndar sany köbeiıp barady. Iаǧni, qai elde bolmasyn densaulyq jüiesıne jūmsalatyn şyǧyn ösıp otyr degen söz. Ökınışke orai, bızde qarjylandyru deŋgeiı tömen. Mysaly, 2016 jyly Qazaqstanda densaulyq saqtauǧa bölıngen jalpy qarjy IJÖ-nıŋ 3,4 paiyzyn qūrady. Şynyn aitqanda, būl Afrika elderınıŋ deŋgeiımen bırdei.
Damyǧan memleketterdı aitpaǧanda, ekonomikalyq deŋgeiı bızdıkımen şamalas elderdıŋ özı ışkı jalpy önımınıŋ 8,7 paiyzyn densaulyq jüiesıne berıp otyrady eken. Bızdıŋ elde 2016 jyly ūlt saulyǧyn saqtauǧa bölıngen qarjy kölemı 1,6 trln teŋgenı qūraǧan bolsa, 2017 jyly ol 1 trln teŋgege de jetpei qaldy. Saldarynan densaulyq saqtau jüiesıne jūmsalatyn jalpy şyǧynnyŋ 40 paiyzǧa juyǧy azamattardyŋ qaltasynan şyǧyp otyr. Ministrlıktıŋ mälımetıne süiensek, kepıldendırılgen tegın medisinalyq kömekke 451 milliard teŋgege juyq (38 paiyz) qarajat jetıspeidı. Atap aitqanda, stasionarlyq kömekke 61 mlrd teŋge, konsultativtık-diagnostika qyzmetıne 51 mlrd teŋge, ambulatorlyq deŋgeide därı-därmekpen qamtamasyz etuge 41,9 teŋge, onkologiia qyzmetıne 37 mlrd teŋge jetpeidı. Saldarynan emhanalarda ūzyn-sonar kezek paida bolady. Äsırese, salalyq därıgerlerdıŋ tapşylyǧynan kezek kütıp şarşaǧan jūrt auruy janyna batqanda jeke menşık sektordyŋ kömegıne jügınuge mäjbür. Būryn kepıldendırılgen tegın kömekke bölınetın qarjy ärtürlı deŋgeidegı biudjetterden bölınetın bolsa, biyldan bastap ol respublikalyq biudjetke şoǧyrlanady. Bıraq basty artyqşylyq nede? Sebebı, būryn biudjetten bölıngen qarjy memlekettık tapsyrys alǧan densaulyq nysandaryna bölıp berıletın. Jalpy, qarjyny retteu jüiesı bölıngen resursty taratyp beruge negızdeldı. Tariftıŋ özı dūrys eseptelgen joq. Saldarynan aimaqtar arasynda tepe-teŋdık būzyldy. Medisinalyq kömektıŋ bır ǧana türınıŋ özı ärtürlı tarifter boiynşa qarjylandyryldy. Öitkenı qarjy är öŋırdıŋ biudjetıne qarai bölındı. Al, är aimaqtyŋ mümkındıgı ärtürlı. Qazır bızdıŋ aldymyzda tūrǧan ülken mäselenıŋ bırı osy. Satandyru qorynyŋ maqsaty tarifke qatysty ūsynystar äzırlep, Densaulyq saqtau ministrlıgıne ūsynu. Bız tym bolmasa sol tarifterdıŋ barlyq jerde bırkelkı boluyn qamtamasyz etkımız keledı. Ekınşı, medisinalyq kömektıŋ qoljetımdılıgı mäselesı. Ökınışke orai, bızde ıs jüzınde medisinalyq kömek qoljetımdı emes. Būl da bır ūşy qarjylandyru deŋgeiıne kelıp tıreletın mäsele.
Endı ne ıstemek kerek?
Dei tūrǧanmen, densaulyq salasyndaǧy mäselelerdı bır ǧana qarjylandyru mäselesımen şeşemız desek qatelesemız. Ūlt saulyǧyn jaqsartu üşın är adam öz densaulyǧyna jauapkerşılıkpen qarauy tiıs. Ortaq jauapkerşılık mädenietın qalyptastyrmai jaǧdaidy özgertu qiyn. Memleket basşysy bır sözınde adam densaulyǧy 10-15 paiyz jaǧdaida ǧana därıgerlerge täueldı, qalǧany onyŋ özıne bailanysty degen bolatyn. Şynynda, özımız ūmtylyp otyrǧan ozyq elder qataryna qosylu üşın myqty adami kapital qajet. Bız medisinalyq qyzmetterdı jinalǧan qarjyǧa qarai satyp alatyn bolamyz. Kepıldendırılgen tegın medisinalyq kömekke bölınetın qarjy 2018 jyly ekı esege derlık qysqaryp otyr. Iаǧni, memleket medisinany tolyq qarjylandyra almaidy. Is jüzınde tegın delıngen jüienıŋ köbıne azamattardyŋ qaltasyn qaǧatynyn auruhana jaǧalaǧandar jaqsy bıledı. Saqtandyrudy engızu merzımı ekı jylǧa şegerıldı. Būl nenı bıldıredı? Iаǧni, 2018-2019 jyldary da densaulyq saqtau salasyna bölınetın qarjy ūlǧaimaidy degen söz. Sondyqtan qor biudjetten bölıngen qarjyny tiımdı jūmsau mäselesıne den qoimaq. Medisinalyq kömektı josparlau prosesın tübegeilı qaita qarau qajet. Qor aldaǧy uaqytta medisinalyq kömektı halyqtyŋ sūranysyna, tūtynu deŋgeiıne qarai josparlamaq. Atap aitqanda, ölım-jıtımnıŋ basty sebepkerı bolyp otyrǧan syrqattarǧa, aurudyŋ qūrylymyna, halyqtyŋ jasy men jynystyq erekşelıkterıne män berılmek.
Qarapaiym ǧana mysal:
Qazaqstanda auruhanaǧa jatu körsetkışı jyl saiyn artyp otyr. 2016 jyly būl körsetkış 500 mln artyp, 2,8 mln deiın jetken. Onyŋ 70 paiyzy auruy asqynyp, ışkı aǧza jūmysy būzyluyna bailanysty jetkızılgender. Oǧan jyl saiyn tırkeletın 7 mln jedel järdem şaqyrtuyn qosyŋyz. Al, ölım-jıtım qūrylymyna üŋıletın bolsaq, bızde qaiǧyly jaǧdailarǧa duşar etetın syrqattardyŋ «üzdık» bestıgı bar. Olar: jürek-qan tamyry aurulary, tynys joldarynyŋ aurulary, onkologiia, jaraqattar men as qorytu jüiesınıŋ syrqattary eken. «Otandastarymyzdyŋ ölımıne sebepşı bolatyn osy syrqattardyŋ törteuı sozylmaly aurular. Der kezınde anyqtasa emdeuge bolatyn dertter. Negızı, adam ömırın qiiatyndai syrqattar emes. Ökınışke orai, därıgerge uaqtyly qaralmai, auruyn asqyndyru saldarynan azamattarymyz jaryq düniemen qoş aitysyp jatady.
Sondyqtan är adam öz densaulyǧyna degen qarym-qatynasyn özgertuı tiıs. Tıptı, denı sau azamattyŋ özı jylyna kem degende bır ret därıgerge qaralyp, aurudyŋ aldyn alu şaralaryna köŋıl bölgenı jön. Memleket tarapynan kepıldık berılgen tegın medisinalyq kömek şeŋberınde tekseruden tegın ötuge bolady. Mysaly, fliuorografiia, qan jäne nesep taldaularyn tapsyryp, qandaǧy holesterin men qant mölşerın, köz ışı qysymyn teksertu qajet. Eger qandai da bır aqau tabylyp jatsa osy kepıldendırılgen kömek şeŋberınde tegın em-dom qabyldauǧa bolady. Öitkenı köptegen sozylmaly syrqattar atalǧan paket şeŋberınde tegın emdeledı. Mūny bır adam ıstese, nätijesıı körıne qoimaidy. Al, eldıŋ bärın jūmyldyrsaq ūlt densaulyǧynyŋ jaqsarary sözsız.
Sonymen, saqtandyru reformasy qazırdıŋ özınde ıske qosyldy deuge bolady. Jaŋa jüienıŋ qajettıgı dausyz. Mındettı medisinalyq saqtandyru jüiesıne köşu kerektıgın elbasy özınıŋ biylǧy Joldauynda da aitqan bolatyn. Jalpy, eşbır reforma «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» zamanda jasalmaidy. Jäne reformany büge-şıgesıne deiın boljap bılu mümkın emes. Ärine, densaulyq salasyna engızılgen reformanyŋ qoǧamda qyzu talqylanyp jatqany quantady. Öitkenı būl «eŋbektegen baladan bastap eŋkeigen qariiaǧa deiın» qamtityn, är adamnyŋ densaulyǧyna qatysy bar reforma. Bız sızdermen aşyq dialog jürgızuge daiynbyz jäne konstruktivtı syn kütemız.
P.S: 2018 jyly Maŋǧystau oblysynyŋ densaulyq salasyna (ambulatorlyq deŋgeide därı-därmekpen qamtudy esepke almaǧanda) 23,4 mlrd teŋge bölıngen. Būl 2017 jylǧy körsetkışterden 4,8 paiyz artyq. Sonymen qatar, biyl emhanalyq-ambulatorlyq kömek byltyrǧy jylmen salystyrǧanda 5 paiyz joǧary (0,4 mlrd teŋge). 2018 jyly oblysqa JTMK* qyzmetın damytuǧa dep 0,5 mlrd teŋge berılgen. Būl, ötken jylǧy körsetkışterden 17 paiyzǧa joǧary. Al, tuberkulez, jūqpaly jäne psihiatriialyq aurularmen auyratyn syrqattarǧa körsetıletın medisinalyq kömektı qarjylandyru mölşerı 2017 jylǧy deŋgeide qaldyryldy.
* JTMK - Joǧary tehnologiialy medisinalyq kömek. Jürek, büirek, buyn t.b. almastyru syndy, diagnostika, emdeu men oŋaltu salasyndaǧy zamanaui tehnologiialardy paidalanu arqyly jasalatyn, baǧasy qymbat ota türlerı. Qazaqstandyq därıgerler bügınde JTMK-tıŋ 216 türı boiynşa qyzmet körsete alady. Mūnyŋ bärı biudjetten qarjylandyrylady. Mysaly üşın, 2016 jyly atalǧan qyzmetterge 72,9 mlrd teŋge jūmsalǧan. Osyndai bır otanyŋ ortaşa qūny 1 mln teŋgeden asady.
Serık Täŋırbergenov, "Äleumettık medisinalyq saqtandyru qory" KEAQ basqaruşy direktory
Abai.kz
