AQYN men AJAL
poema (Säkennıŋ soŋǧy sätterı) I TARAU. TAITALAS Taǧy tap bop taǧdyry bır kesırge, Aqyn jatyr Almaty türmesınde. Keşe jūrtty täŋırdei tabyndyrsa Bügın özı kırıptar kün keşude. Ainaldy ma şynymen kün besınge? Janaşyr joq, Jaqyn joq tıldesuge. Qalyŋ eldıŋ qamqory sekıldenıp Tūruşy edı ükımet mınbesınde. Basqa ölender saŋqyldap jyr keşınde, Dübırleidı astana ırgesınde. Bılegınde şyldyrlap temır kısen, Aqyn jatyr Almaty türmesınde. Türmedegı tünderdıŋ ūzaǧy anyq, Maŋaiynan endı onyŋ ūzamalyq. Keide tözım tausylsa, tas türmenıŋ Tepkileidi esıgın yzalanyp, Mız baqpaidy türmenın tas qamaly, Joq akynnyŋ jasaityn basqa amaly. Tergeuşımen aqynyn taitalasy Tün ortasy auǧanda bastalady. — Esımın kım? — Säkenı Seifollanyŋ — Käsıbıŋ kım? — Aqyn bop oi tolǧadym. Töŋkerıstıŋ dauylpaz jyrşysy edım, Kün körıstıŋ öleŋın aita almadym... — Toqtat sözdı! Jauap ber tek sūraqqa! Sen kösemdı bailaimyn depsıŋ oqqa Troskizm tobna qaşan kırdıŋ? Ait şynyŋdy! Şydamdy kep synatpa! Endı qalǧan ǧūmyryn qysqa müldem, Talmau jerden tapjylmai ūstadym men, Nege sonşa öşıktıŋ ūly adamǧa — Kegıŋ bar ma almaǧan Stalinnen?! — Tart tılıŋdı, ei joldas! Arandatpa! Ǧaibatyŋdy betaldy borandatpa! Betıŋdegı bülk etpei bır tamyryŋ Ūialsaŋşy teluge aramdy aqqa! Men kädımgı bolşevik Seifullinmın, Töŋkerısım – täŋırım deitın ūlmyn, — Bylşyldama! Täŋırım - Troskii dep Bastalatyn joq pa edı kei tuyndyŋ! — Aldanǧan da, Aqynǧa ölgen de bır, Tılegıne adamnyŋ köngen be ömır. Troskii ol kezde kösem edı, Kınälı me kösemge sengen köŋıl?! — Kösem bolsa ol saǧan bolǧan kösem, Adal bolsaŋ azbas eŋ, aldanbas eŋ. Amandyǧyn tilediŋ alaiaqtyŋ, Mıne, qolda kıtabyŋ - jalǧan deseŋ... «Arystan Däuıtūly Troskii»... Qaitıp ol da qaqpanǧa tūrar tüspei! Troskiidı aldai sap, qazaq jerın Satyp jürdiŋ Japonǧa bıraq ıştei. — Ne dep tūrsyŋ? Ne dedıŋ, aqymaǧym? Tauar ma eken tuǧan jer satylatyn? Kısendeulı aqynnyŋ keskın-keipı Arystanǧa ūqsaidy atylatyn. — Jä, būl sözdı äzırşe doǧaraiyq, Bır būl emes moiynǧa taǧar aiyp. Byltyr köktem, dekada künderınde Mäskeudegı jaiyŋa oralaiyq. Qūpiiaŋdy özıŋ-aq aşasyn ba, Joq būdan da jaltaryp qaşasyŋba? Özıŋ aitşy — boldyŋ ba, bolmadyŋ ba? Galina Serebriakovanyŋ dachasynda? — Qaidan bıldıŋ ol keştıŋ qūpiiasyn? Bardyq, Kördım Galianyŋ yqylasyn... — Troskizm ūiasyn jailap şyqsaŋ, Endı qalai aiyptan qūtylasyŋ?! — Äi batyrym, aptyqpa, qūr demıkpe, Aityp ketken komissar Jürgenovke... — Jürgenovtı bırge ala ketemısıŋ? Seifullin men Jürgenov bır delık pe? — Sadaǧa ket sen mūndar Temırbekten! — Ziiankestıŋ talaiyn men ındetkem. Ol da menıŋ tüsıp tūr tūzaǧyma, Temırbegıŋ nemene temır dep peŋ! Jau Jüregının bıledı jūrt ırgede, Jetkızbedı ol sen jaily byltyr nege? Sonyŋ özı jetedı Jürgenovtı Äkep tyǧa saluǧa būl türmege! Jä, özıŋe keleiık, ölermenım, Basylady qazır-aq elergenıŋ. Galina men küieuı dachasynda, Moiyndarsyŋ jasyryn ne bergenın! — Anyqtalar – jön kımde, būrys kımde. Galinany būl jerge kırıstırme. Peiılımnıŋ belgısı dep bergenı Üstelımnıŋ älı de tūr üstınde. Jau qyla bıl Säkendı. jat kyla bıl. Dep berılgen saǧan da qatty ma ämır. Galinanyŋ syilaǧan eskertkışı — Täj-Mahaldyŋ müsını aq mramor! — Ötırıkke ekensıŋ ūsta mülde! Qyryq ret qūbylma qysqa künde Müsın emes Jasyryn bomba bergen Jasau üşın qastandyq Stalinge! — İt ekensıŋ, oŋbaǧan, ekı aiaqty! Jörgegınde ūmytqan ūiat-aiatty! — Tılıŋdı tart dep edım, Tyŋdamadyŋ. Mä, endeşe, sol itten je taiaqty! Jaqsylyqtan jauyzdyq ne ǧyp küştı— Jendet dülei aşuyn tanytty ışkı. Zıldei auyr jūdyryk, Seifullinnıŋ Appaq kürek tısterın qaǧyp tüstı. Ädiletten äbilet ne ǧyp küştı?! Bailauly aqyn gürs etıp talyp tüstı. Kerzı etıktıŋ kürzıdei tepkısınen Seifullinnıŋ bır közı aǧyp tüstı! II TARAU. SOL BIR KEŞ Qinaldy-au, qol ūşyŋdy ber, anasy, Basyna jastyq bolşy. Or, Abasy. Qan-qan bop tas edende jatyr mıne Keşegı Sovnarkomnyŋ töraǧasy. Basyna vagon-türme salǧanda azap, Künderdı kütıp ek-au aldan ǧajap. Keŋestıŋ jauy atanyp jatyr endı Leninnıŋ qolyn qysyp alǧan qazaq! «...Būdan da artyq edı-au öltırgenıŋ, Tezırek ajalymdy keltır menıŋ. Kolchaktyŋ türmesınen aman şyǧyp Keŋestıŋ türmesınde mertılgenım!» Öŋ men tüs arasynda Säken jatyr Quyqtai bölmesınde sol türmenıŋ. Qan-josa, Örım-örım jalaŋaş tän, Kölkıldep tūla boiyn jara basqan. Syqsiǧan temır torly terezeden, Taǧy da küreŋıtıp qarady aspan. Sūp-suyq tas edenge tamyp jatty Köz jasy ystyq qanmen aralasqan... Säkenım, jylamaşy, jüdemeşı, Basyŋdy bır köterşı, türegelşı. Tar jol men taiǧaq keşu tansyq pa edı. Taǧdyrdyŋ tap bolǧan būl bır egesı. Säkenım tıl qatpaidy, Köz aldymda Ömırdıŋ ūmytpas bır tūr elesı. Dünie-ai, qaidan bardy sol dachaǧa, Sälemıŋ jeter edı-au joldasa da. Köŋılın Galinanyŋ qimap edı Syrlasyp, syilasqany bolmasa da. Degenı «qaidan bardym» beker edı, Bärın de sol keş üşın köteredı. Galina jür dei qalsa serı Säken Sol keşke jüz qaitara jeter edı! Barmaidy, Barǧan emes serılıkpen Sergeldeŋ sezımnen sen jeŋılıp pe eŋ! Dostardyŋ köŋılı edı-au senı tosqan. Ziialy qauym edı-au senı kütken. Arasyn adamdardyŋ jalǧar küştıŋ, Aqyndai qūpiiasyn aŋdar ma eşkım. «Markstıŋ jastyq şaǧyn» jazǧan äiel Közındei körındı ǧoi sol Markstıŋ. Söz qandai, Sezım qandai, Senım qandai, Köz qandai, Körık qandai, Köŋıl qandai! Bılımnıŋ buyrqanǧan būlaǧynan Susasaŋ — sımıre ber demındı almai, Susap kep simirgen-dı sol käusardan, Apyr-au, emes pe dep aldamşy arman. Elıtken erkın jandar arasynda Eleŋdep serı köŋıl qonyrau şalǧan. Alǧausyz Bolmaǧan soŋ artynda alaŋ, Sauyqtan Säken sol tün tartynbaǧan. Ajary atqan taŋdai aru Galia Asyldyŋ synyǧyndai jarqyldaǧan. Än salsa aşyp tastap küi sandyqty. Artyq pa ǧūmyryŋdy qisaŋ tıptı. Teŋızdei tolqyǧanyn jasyra almai Tebırenıp oqyp bergen «Syr sandyqty». — Al dostar, bolmas mūndai qauyşu köp, Estimız endı dala dausyn, - dep, Qolqalap qoimaǧan soŋ änge basqan «Men kelem tündeletın tau ışınde...» Sazymen sūlu ännıŋ naz aqtarǧan Dos tauyp darhan köŋil qazaqtardan, Galina ekı közın botalatyp Sol änge jylauǧa da az-aq qalǧan. Būl jerde köz ben köŋıl tıldesedı, Tıldesedı, ūǧysyp, ündesedı. Qajytqan şuly qala tünde ösegı Köŋılıŋ qylauy joq bır keş edı. — Jandardy jaŋa taptym dostasarǧa, Sızderdı ūmytpaspyn eşqaşan da! Säkenjan serısı eken saharanyn, Syilaimyn bır eskertkış qoştasarda — Dep edı sonda Galia tebırenıp: — — Qūmar bop qaldym, Säken, senı körıp. Gariadan özıŋ būryn jolyqqanda Soŋynnan keter edım elıne erıp! Maǧan da bır sūlu saz arnarmysyn, Dostyqty darhan köŋıl jalǧarmysyŋ. Mahabbat besıgındei Taj-Mahaldyŋ Syilaimyn eskertkışı märmär müsın! Säkenge sūlu janar tökkende nūr, Tasynǧan dariiadai köktem-köŋıl. Jasyrmai yqylasyn riiasyz Süirıktei sausaqtardan öbken jeŋıl: — Köŋılge quanyşpen tüsırgen mūŋ, Men sızdı qimaityn bır kısım dermin. Meiırban mahabbatty Taj-Mahaldai Jyrymnyŋ jauharymen müsındermin! — Dep Säken bır uaǧda berıp qalǧan, Bır şabyt şalqyp ottai erıktı alǧan. Quanyp qaitqan Säken qonaqüige, Köŋıldı eleŋdetıp körıktı arman... Sol keşte kınä bar dep kım oilaǧan, Säkenım qūtylar ma būl ailadan, Adalyn aram degen kımder eken, Tūnyǧyn kımder eken lailaǧan! Türmede jatyr aqyn talyqsyǧan, Men qalai tas zyndannan alyp şyǧam! Bozdasyn bozala tün, künırensın tau. Jylasyn, jylasyn jyr, qamyqsyn än... III TARAU. TORYǦU Keşkırıp, ainalǧanda kün besınge, Säkennıŋ emıs-emıs kırdı esı de. Eseŋgırep otyryp äzer ūkty Jatqanyn NKVD türmesınde. Säkendei qol kötergen kım säbige, Şynymen tüskenı me mūnşa küige. Zıp-zıldei, zeŋgıgen bas kötertpeidı Miyna sūǧylǧandai myŋ-san ine. Bır salmaq qaraqūsqa tüsıp auyr, Dırıldep-qaltyraidy ışı-bauyr. Töŋırek nege küŋgırt, nege tūnjyr, Öŋı me, älde jaisyz tüsı me būl?! Qanatty keşe edı ǧoi qomdaǧanym, Tauqymet, taǧy men be taŋdaǧanyŋ? ...SELK etıp, Säken qolyn tartyp aldy Aŋdausyz syipai berıp oŋ qabaǧyn. Arsyzy bar eken-au azardyŋ da, Şoşynbai ne bar deisıŋ jazar mūnda: Qabaq dep sipaǧany — qabaq emes, Jara tūr şodyraiyp köz ornynda! O, sūmdyq! Oralta almai tözımdı oiǧa. Jarq ettı bır qorqynyş sezım boida Qyrannyŋ janaryndai jarqyraǧan Qūdai-au, közım qaida? Közım kaida?! Ketkendei qoparylyp jürek tūsy, Säkennıŋ mūp-mūzdai bop, dır ettı ışı. Könektei erınderın sipap edı Qalypty opyrylyp kürek tısı. Jisaŋ da bärın tügel böriktestiŋ, Cäkendei tappas edıŋ körıktı eşkım. Arqardyŋ kūljasyndai symbatyna Süisınıp kım qaramas, elitpes kım. Adamnyŋ ışındegı arystandai, Aqyldyŋ habarşysy — qarys maŋdai. Aq maŋdai aidynymen qap-qara şaş Tolqityn jaŋa ǧana tabysqandai. Kökırek dombyradai kümbır qaǧyp Kep edı-au... Endı, mıne, būl bır ǧarıp. Jer basyp kısımın dep jürer me eken Säkennıŋ saǧyn sonşa syndyrǧan it? Būl emes jolyqqany qyrsyq alǧaş, Nar edı — Üzılse de, ün şyǧarmas. Qūiyldy ap-aşy bop taŋdaiyna Säkennıŋ sau közınen yrşyǧan jas. Jıgıttıŋ jampozy edı, jaisaŋy edı, Qan şyqpas kesıp alsa qaisar edı. Kökemnıŋ qamyqqanyn qalai bügem Kuä ǧyp būl sūmdykka qoisa menı! Aǧatai, ainalaiyn, jylamaşy, Sauǧa da sūm taǧdyrdan sūramaşy! Qiianat qūrbandyǧy bolyp ötu Qaşannan aqyndardyŋ sybaǧasy! Saǧan da eter deisıŋ kım keşırım, Taǧy da terbeteiın jyr besıgın. Kün batty saŋylaudan bır syǧalap, Tün öttı tyrnai-tyrnai türme esıgın. Bola ma asyqqanmen bız aptyǧyp, Türmenıŋ ūzaq künı, ūzaq tünı: Aqynnyŋ janalǧyşy jylmiyp jür Mertıkken mert qyranǧa tūzaq kūryp. Jemı bop qandala men aş bürgenıŋ, Işınde Säken jatyr tas türmenıŋ. Tesıkten baqylaidy tergeuşı kep Küterdei şu asaudyŋ bas bılgenın. Jylynyp jürek qaita ysymai ma, Qarmanyp kairat qylar küşı qaida?! «Ah» dep bır kürsınedı anda-sanda Qaidaǧy-jaidaǧylar tüsıp oiǧa. Aqynnyŋ alaǧyzyp jürek tūsy, Keledı älde nenı jyr etkısı. Saǧynǧan Saryarqasyn auzyna alsa, Könbeidı qoparylǧan kürek tısı. Soǧan da cerı Säken arlanady, Arlanyp, qorlanbasqa bar ma amaly. Yzyŋdap ketık tısten kemıs dybys «Zararka, Zararqa» dep zarlanady. Saryarqa, saǧyndyrǧan erkındıgım, Basady senen basqa ertımdı kım?! Qanaty qiylǧan bır qūs boldym-au Sen menıŋ şerımdı bıl, dertımdı ūǧyn! Sen bolyp bar beinesı elesımnıŋ, Kölbeŋdep köz aldyma kelesıŋ myŋ. Baqytyn taptym dep em tuǧan eldıŋ Bairaǧyn tıgıp saǧan Keŋesımnıŋ. Kieme balauşy edım jyr keşınde, Taǧdyryŋ talaiymdai jürdı esımde. Senıp em senıŋ nūrly erteŋıŋe Jatsam da Kolchak ittıŋ türmesınde. Armandai asularǧa attandyryp Sen menı jıberıp eŋ şattandyryp, Keşpedı has jaularyŋ, keşırmedı Jolyma jür eken-au qaqpan qūryp. Ūlyŋ em azabyŋdy arqalasqan. Bas tıgıp dūşpanymen baltalasqan. Qor etıp qorqaularǧa qoiasyŋ ba, Alsaŋşy araşalap tar qapastan! İmandai şynym osy, İmanaǧym, Bılmeimın, endı kımge ilanamyn. Şoqtyǧyn qişy maǧan bır şoqyŋnyŋ Bekerge endı menı qinamaǧyn... Qaidasyŋ, qasiettı Qaraşılık, Köz jazyp kaldym, senen dara şyǧyp, Kötere ketşı menı! — deidı Säken Qapastyŋ qūşaǧynda alasūryp. Or, Aba, jüruşı edım dara sanap, Alsaŋşy qiianattan araşalap, Mertıkken mert ūlyŋdy tūra ma şyn Jelikken jendetterı tamaşalap?! Ömırden joǧalaiyn ötpei nalyp, Qatygezıŋ bolmaiyn kekke ainalyp, Aqyn bolyp tuǧanym ras bolsa, Kiem qaida — ieme ketpei me alyp? IV TARAU. SYNU. Tergeuden qajysa da tekseruden, Bır adym aqiqattan joq şegıngen. Qorlyqqa qaisar aqyn könıp baqty Ainymai köŋıldegı bek senımnen. Şyǧarmai kameradan tysqa müldem, Zorlyqtyŋ qūrsauynda qysqanymen, —Qastandyq Stalinge ettıŋ, — dese, —Sadaǧa ket! — deidı, —ūly Stalinnen! — Moiynda! —Öltırseŋ de moiyndaman! Köleŋke bolǧan emes oiymda alaŋ! Köretın qorlyǧynyŋ esebı joq, Sūraq joq oǧan sırä qoiylmaǧan. Jala joq oǧan üiıp jabylmaǧan, Kınä joq oǧan qiyp taǧylmaǧan. Qaharman qairatyŋnan ainalaiyn Synbaǧan, İılmegen, Baǧynbaǧan! — Bar eken Japonmenen bailanysyŋ! — Söz şyǧyn sendei aram haiuan üşın! —Jasyryn ūltşyldarmen jalǧasqansyŋ, Alaştyŋ betke şyǧar qaimaǧysyŋ! — Bölınbes bolşevizm — ūltym menıŋ, Aŋsaǧan talai ǧasyr būl kündı elım! Barlyǧy ädılettıŋ ras bolsa, Qaitar-aq, jauyz, senen bır kün kegım!.. Etpedı demeseŋ tek jan täsılım, Sauy joq ökpe, bauyr qolqasynyŋ. Qinaudyŋ bar amalyn qoldanady, Bıledı azaptaudyŋ san täsılın. Qūryşyn jūdyryqtyŋ qandyrǧanda, Sıleitıp aqyndy esten tandyrǧanda, Süiretıp aparady kameraǧa Ne paida essız-tüssız jandy ūrǧanda. — Endıgı bezeruıŋ dalbasalyq! Keŋespen bolam deseŋ joldas anyq, Moiynda—Mäskeudegı qaskünemder Bergenın qoiynyŋa bomba salyp! Azaptan qūtylasyŋ moiyndasaŋ, Bärıbır senıŋ aram oiyŋdy aşam. Bılmeidı jan balasy ölgenıŋdı, Qajetsız qasarudan taiynbasaŋ!
—Ataŋnyŋ körı! — deidı bar jauaby,
Jendettıŋ qabaǧynan qar jauady.
«İermın emendı de» degen edı,
Ornyna keler emes boljamy älı.
Bır künı janalǧyşy arsyz külıp,
Dep qaldy.
— Sen mynany alşy bılıp,
Sybailas özıŋmenen bolyp kelgen
Atyldy Mailin... jäne Jansügırov!
İlanbai suyq sözge alǧaş sana,
Küdıktıŋ şylauyna jarmassa da.
Senbeske lajy joq. Mynandai sūm
Taiynbas atpaq tügıl, darǧa assa da!
Maqsatyn oryndady tosyn amal,
Märt edı jauǧa qatal, dosyna adal.
Türşıktı tūlǧasymen şoşyna bar,
Syndyryp kettı saǧyn ör aqynnyŋ
Töbeden jai tüskendei osy habar!
Jasytpai taǧdyrdyŋ da tepkısı nyq.
Bärın de ötkişi ǧoi dep tüsınıp,
Tözuge talai synǧa äzır edı.
Ümıtıŋ älsız jıbı kettı üzılıp,
Senımnıŋ bäiteregı kettı synyp!
Jalany jan türşıger moiynǧa almai
Jür edı.
Endı būl da toiynǧandai,
Tüŋıldı tırşılıkten Säken müldem,
Ömırdıŋ maǧynasy joiylǧandai,
Sezbeidı ūrǧanyn da, soqqanyn da,
Tūşy etke aşy taiaq batqanyn da.
Aşu da, yzasy da ǧaiyp bolyp,
Lap etıp tūtanbaidy ot qanynda.
Oi öştı.
Sana söndı.
Tıl bailandy.
Tırşılık qara tünek tünge ainaldy.
Suynyp ystyq jürek, ülken ömır
Saparyn üzuge endı yŋǧailandy.
Esırık hal üstınde qai qaǧazǧa
Ne üşın dep qol qoiǧanyn bılmei qaldy...
Şyǧardy öz ükımın esıl aǧa,
Jendetke keregı de osy ǧana.
Talyqsyp jatqan aqyn bılgen de joq
Galiaǧa jıbergenın ne sybaǧa...
V TARAU. GALİNANYŊ QARǦYSY
Oquşym, emeurındı ūqtyŋ ba älgı?
Dese de bır ädılet küttım mäŋgı
Zaiyby troskistıŋ bolǧannan soŋ
Mäskeude Galina da tūtqyndaldy.
Jazyqsyz bır jan edı joly taiǧaq,
Kınäsız kınälı ettı ony ǧaibat.
Jabylǧan jalalarǧa qosyldy kep
Säkennıŋ «kuälıgı» bolyp aiǧaq...
Şydasyn közdıŋ jasyn tökpei ne ǧyp,
Senimi dosqa degen kekke ainalyp,
Taǧdyrdyŋ tälkegı me — Säken tuǧan
Qazaqtyŋ dalasyna kettı aidalyp!
Naqaqtan küiıp dostyŋ jalasyna,
Bır nala qosylǧanda nalasyna.
Esınen şyqpai koidy Säken mülde
Kelgen soŋ Qazaqstan dalasyna.
«Qai künı,
Kez bolyp eŋ qaidan maǧan,
Aqyn dep quanyp em jairandaǧan.
Bylǧadyŋ tūnyǧymdy lailanbaǧan.
Jau boldyŋ qyzyǧymdy oirandaǧan.
Jaqyndyq belgılerın joldaǧanda,
Janaryŋ jarqyldaǧan aldaǧan ba?
Jaqsyny top ışınen tanymasa
Jürektıŋ keregıne onda adamǧa!?
Jaqsynyŋ jaqyndyǧyn kım tılemes,
Köŋılde jürıp edı-au külkıŋ eles.
Aqynnan aiar şyqsa...
joq senbeimın...
Senbeimın...
Senbeu bıraq mümkın emes!
Kım maǧan berer edı tüsındırıp,
Erkımdı bilei almai mysam qūryp,
Qoştasyp ketıp bara jatqanynda –
Soŋynan üş toqtap em, üş ūmtylyp.
Köz qandai,
Körık qandai,
Dausyŋ qandai,
Tözımım bolyp edı-au tausylǧandai.
Mūŋaiǧan kezderımde senı oilauşy em,
Kümbırlep kūlaǧymnan dausyŋ kalmai.
Söz qandai,
Senım qandai,
Sezım qandai,
Süisınıp karap em-au közımdı almai,
Jügırıp talai bardym men esıkke
Alaida qoŋyrau şalǧan özıŋ bolmai!
Kelemın degenındei «qoş» degenıŋ,
Mazamdy aldyŋ talai keşte menıŋ,
Keldıŋ-au,
Keldıŋ bıraq tajalym bop,
Ajalym bolǧany ma dos degenım?!
Jauapsyz sūraq boldy-au būl dalbasa,
Tanymai qalǧanym ǧoi tūlǧaŋdy asa.
Qapysyz tanyr em-au, qasymda eger
Bır-aq tün bolǧanynda... Tym bolmasa!
Bolmaq em şyn tılektes şapaǧatşyn,
Qasıret endı sen qatalatsyn.
Taj-Mahal özim bergen tūnşyqtyryp,
Mahabbat besıgınıŋ kahary atsyn!
Syrtymen jyltyraǧan mūndar-müsın,
Älı de talai jerdı bylǧarmysyŋ.
Köŋıldıŋ kepietı ūrsyn senı,
Alysqa jıbermesın būl qarǧysym»!
VI TARAU. SOŊǦY SÖZ
—Bärın de qūlaq estıp, közıŋ kördı,
Aqyrǧy arylatyn kezıŋ keldı.
Üştıktıŋ alqasyna ne aitasyŋ?
Seifullin!
Söile soŋǧy sözındı endı!
Soŋǧy söz,
Soŋǧy lebız.
Söz aqyrǧy.
Adaldap alar jerıŋ öz atyŋdy.
Aqiqat bıreu ǧana tüp-tübınde,
Bolǧanmen kesım-qily, jaza -türlı.
Soŋǧy söz, bolar senı kımge arnasam,
Joǧalmai jetermısın jyldarǧa san?
Keleşek künderıme söz aitar em,
Kım bılsın, şyndyǧymdy tyŋdar qaşan!
Kuä joq ar-imannan basqa mende,
Kım bılsın, qarabet bop bosqa ölem be.
Zırkıldep tūryp aldy būl zamana
Üiırıp qara būltyn tas töbemde.
Tünerse köŋılde tün, oida tūman,
Qor bolǧan ǧaziz basty qaida tyǧam?
Ädılet! Arşalap alarmysyŋ
Dauasyz dūşpan ittıŋ ǧaibatynan!!
Aianym, ūiadaǧy bala bürkıt,
Äkeŋnen habar kütpe alabūrtyp.
Tütıkken tünek jyldar arasynda
Mūnarǧan kelbetıme qarama ürkıp.
Jabyǧyp jürermısıŋ jolǧa qarap,
İmenbei biıkterge qomda qanat.
Jetpedık syr şertıser bır qaraǧa,
Jūmbaǧym jüregıŋe boldy amanat.
Bılmessıŋ taldyrǧanyn topşymdy kım,
Özımmen keter bırge köp şyndyǧym.
Äiteuır arym taza jūrt aldynda,
Jasyrǧan jamaǧattan joq sūmdyǧym!
Bärıne bolyp tūrmyn köngen adam,
Jeter me, ūlym, saǧan mendegı alaŋ.
Senseŋ de sen ǧaibatqa, tuǧan jerın
Saudaǧa saldy dese, senbe balam!
Ǧaiyptyŋ mınıp tūrmyn kemesıne,
Keleşek tüsem be eken el esıne.
Qastandyq ettı dese, senbe, balam,
Ornatqan özım qoldan Keŋesıme!..
Jolynda qalsam uaqyt men köşınıŋ
Jūmbaq bop jeter bälkım elge syrym.
Äkeŋnıŋ şalys basqan qadamy üşın
Sūrauyŋ kerek, qarǧam, sen keşırım.
Därmensız äkeŋ beine mertılgen kūs,
Bolsaŋşy azabym az, dertım kemıs.
Jyǧylyp aiaǧyna jetkıze gör —
Qiianat ıs bolǧanyn erkımnen tys.
Bolmasyn jarym qapa dosym alaŋ,
Ajaldy qaimyqpai-aq tosyp alam.
Äkeŋnıŋ amanatyn şyǧarma esten –
Aqyrǧy sözım, mıne, osy, balam!
VII TARAU. AQYN MEN AJAL
Ajaldy aityp kelgen kıdırtıp köp
Bögeldı bır baiqūs jan kıbırtıktep.
Aldynda tergeuşınıŋ kümıljıdı
Betıne kelmese de būryn tıktep:
—Seifullin aqyn şyǧar mümkın ūly?
Jer-köktı şoşytpai ma myltyq ünı?..
—Üştıktıŋ ükımıne kıdırıs joq.
Atylsyn!— dep būiyrdy NKVD
— Atylsyn!
Kım şyǧaryp jatqan bülık?
—Kım üştık ükımıne taqqan küdık?!
— Atylsyn!
— Tez atylsyn!
jıberıŋder.
Tezırek aqyretke attandyryp!—
dep jendet būiryq berdı qatulanyp,
Öştıgı bar ma dersın aqynda anyq
Sol künı taŋ aldynda Seifullindı
Şyǧardy tas türmeden atuǧa alyp.
Boraldai.
Boraldai sai.
Boraldai bel.
Beisauat Boraldaiǧa bara almaidy el.
Aldynda üŋıreiıp qara myltyq.
Artynda aşady auzyn arandai kör.
Aqpannyŋ alaköbeŋ jiyrma besı,
Alqynyp aqtütektıŋ qyrda köşı.
Aqynnyn janarynda aqyrǧy ret
Aǧaryp Almatynyŋ tūrdy elesı.
Aǧytyp alai-dülei boran änın,
Tauysty tabiǧat ta bar amalyn.
Aqynnyŋ aiaǧyna laqtyrady.
Tüidektep appaq qardyŋ oramalyn.
Apyr-ai, ras pa dep osylary,
Jel baiǧūs ışın tartyp şoşynady.
Şydamai kökti közdıŋ nazaryna
Alatau betın būltpen jasyrady.
Boraldai.
Boraldai sai.
Boraldai bel.
Basyna Boraldaidyŋ bara almaidy el.
Aldynda üŋıreiıp qara myltyq,
Artynda aşady auzyn arandai kör.
Seifullin sezbeitındei eşteŋenı,
Qorlyqtan alsyn özge eske nenı.
Köp myltyq qarsy aldynan gürs etkende
Tuǧan el, tym bolmasa «qoş» demedı!
Synbady.
İılmedı.
Qoştaspady.
Tıstenıp Almatyǧa köz tastady,
Alatau tas-talqan bop qirady da,
Jalt etıp jaryq dünie öştı aspany.
Soŋǧy sät.
Soŋǧy minut.
Soŋǧy saǧat.
Mezgıldı keregı joq endı sanap,
Jūmyr jer ainaluyn doǧardy da,
Kün söndı.
Jaryq öştı.
Öldı saǧat!
Öldı.
Öştı.
Keregı ne endı aialdap,
Qaitaiyn Almatyǧa men de aiaŋdap
Boraldai bauyryndaǧy būl sūmdyqty
Jetkızsın jamiǧatqa jel baiandap.
Jel aitsyn ajalmenen arbasqanyn
Jendettıŋ şalǧaiyna jarmasqanyn.
Aqynnyŋ auzyna kūm qūiylǧanyn,
Qap-qara şaşyn appaq qar basqanyn!
Jel aitsyn ah ūrǧanyn, aşynǧanyn,
Aqynnyŋ aiaǧyna bas ūrǧanyn.
Kübırlep basynda aiat oqyǧanyn,
Köldeneŋ közden sosyn jasyrǧanyn!
Sol jelıŋ aitady älı sondaǧy änın,
Boraldai bärın jūtyp-jalmaǧanyn.
Uıldep ūly boran ūitqyǧanda
Tompaiǧan topyraq ta qalmaǧanyn!
VIII TARAU. «MOLASY JOQ ONYŊ»...
Qūlaǧanǧa qaityp moiyn būrmady,
Zamananyŋ köşı ılgerı zyrlady.
Kökeiınen şyqpasa da halyqtyŋ,
Oqulyqtan şyǧyp qaldy jyrlary.
Säken aty öşırıldı, syzyldy,
Säkensız-aq tolyqtyrdyq tızımdı.
Säken änı aitylmady toilarda,
Dombyrada Säken sazy üzıldı.
Ūmytqan bop ūly aqynnyŋ esımın,
Oiǧa-qyrǧa qudaladyq jesırın.
Maiyp boldy Aian bala,
Äkenıŋ
Aiyby üşın sūrai almai keşırım!
Qaiau tılek köŋılınde kettı ızgı,
(Amal neşık,
atatyn oq joq bızdı!)
Al Galina on jetı jyl ömırın
Aryp-aşyp aidalumen ötkızdı.
On jetı jyl qarǧap-sılep Säkendı,
Säken - aiar degen oiǧa et öldı.
...Aidaudaǧy Galinany bır künı
Şūǧyl Jambyl obkomyna äkeldı.
«Taǧy nege qajet boldy būz mazaq ?»
Galinanyŋ közderınde tūrdy azap.
Jarqyraǧan kabinettıŋ törınen
Ūşyp tūryp qarsy aldy ony bır qazaq.
— Zamananyŋ qatelıgı tüzeldı.
Qūttyqtaimyn!
Aqtaldyŋyz sız endı.
Şeşımımen XX sezdıŋ
Bolaşaqqa baǧyttaimyz bız eldı!
Şyndyq osy.
İlan,
meilıŋ ilanba —
Bır ystyq ot lap ettı de mi, qanǧa,
Dymy qūryp,
dıŋkelegen Galina
Äzer jettı büiırdegı divanǧa.
— Keşırıŋız künder üşın keiıtken, —
dedı hatşy kınälı bır keiıppen.
Tüsırgendei äldenenı esıne
Aldy sosyn bır qaǧazdy seiften.
Ainalaiyn Galinajan, ardaqty! —
dedı sosyn sözın jalǧap salmaqty.
— Maiyp bolǧan aqynymyz Seifullin
Soŋǧy sözın özıŋızge arnapty!
Zorlyqpenen atap edım esımın,
Tidı de dep Galinaǧa kesırım,
Ölerınde qaldyrypty amanat,
Säken üşın sūraimyn men keşırım!
Kısı edıŋız, Galinajan, aqyldy...
— Säken qaida?
Säken aǧai atyldy...
Keşırıŋız... eger keşe alsaŋyz
Atylarda sızdı oilaǧan aqyndy!
Dedı hatşy,
qospai basqa söz artyq.
Ol paryzyn ötep şyqty tazartyp.
Būl xikaia tyndy osy bölmede,
Aqynǧa da qalmaǧandai jazar tük.
Keregı ne əsırelep boiaudyŋ,
Keregı ne müsırkeudıŋ,
Aiaudyŋ!
Jazaiyn ba öksıgenın Galianyŋ:
«— Keşır, Säken, keşır menı, aiaulym!
Qanşama jyl qarǧap keldım bekerge,
Keşır, Säken!
Sözım saǧan jeter me!»
Aityŋyzşy, Säken qaida jerlendı?
– Dep sūrady Serebriakova keterde...
Mınajat qyp mert bolǧan sol dosyma,
Gül qoiaiyn öz qolymmen basyna...
dei berdı de,
Sözın üzdı Galina —
Hatşy qarap qalǧan eken şoşyna.
Kele almady kesımge,
bır şeşımge,
(Osy bır sät qalar mäŋgı esınde).
Qalai jauap bersın aŋǧal sūraqqa,
«Seifullinnıŋ molasy joq» desın be!
Sözdıŋ betı būrylǧanda molaǧa,
Tyǧyryqqa tıreldı kep sol aǧa:
Panasyz jan bolsa bälkım
Bolar-au,
Aityŋdarşy, molasyz jan bola ma?
Öŋmenınen ötpes osy söz kımnıŋ?
«Taǧdyr, menı qandai kuige kez qyldy qyldyŋ ?!»
...Jazyǧy joq jaqsy adamnyŋ basyna
Qasıretı tüsıp tūrdy Mezgıldıŋ!
SÄKENNIŊ SOŊǦY MONOLOGY
(Boraldai. 25 fevral 1989 jyl)
Qasiettı el,
Kielı dalam üşın
Qobaljyǧan köŋıldıŋ alaŋy şyn:
Ädıletke jügınıp halqym, endı
Araşalap şyndyqty alamysyŋ!?
Kenjelemei, kemelge tolamysyŋ,
Ädilettiŋ besıgı bolamysyŋ —
Bır ūlyŋa būiyrmai qūlyptas ta,
Tırı ūlyŋa ornatsaŋ qola müsın!?
Qyzǧanbas em.
Tırıŋdı kündemes em,
Öşırer em ünımdı!
Ündemes em!
Keşırer em bar körgen qiianatty,
Tasyryŋdy toŋmoiyn tıldemes em,
Mazaŋdy alyp,
Būzbas em tynyşyŋdy,
Sezdırmes em tarylǧan tynysymdy —
Qimadyŋ-au
Säkenım jatyr deitın
Ekı qadam tar besık quysyŋdy!
Qajet emes taǧdyrdyŋ syiy böten,
Topyraǧyŋdy,
tuǧan jer,
süiıp ötem, —
degen ūlǧa
Tör emes,
törden görı
Kör būiyrmai qalǧany qiyn eken!
Elın essız tılekpen qinamaq kım,
Kelmes menıŋ saltanat-syiǧa batqym.
Märmar emes,
Qola emes,
Bas jaǧyma
Būiyrmady-au bır tasy İmanaqtyŋ!
Baqyt tauyp baiandy mūrattardan
Kün keşsem de jetelep jyraqqa arman
Būiyrmady basyma bır uys gül
Maǧan arnap terılgen qyrattardan!
Molam qaida,
bauyrlar,
molam qaida?!
Qalǧanym ba belgısız Boraldaida?
Ädıletsız zamannyŋ qūrbany edım,
Ädiletim älı de oralmai da?!
Tömpeştep eŋ aiausyz bır kısını,
Älpeştedıŋ qaiausyz bır kısını.
Menıŋ soŋǧy üiımnıŋ aulasynda
Menen basqa ūlyŋnyŋ tūr müsını.
Qairan elım,
osy ǧoi bolmysym de,
Bıreulerge aqpanyŋ boldy şılde.
Men mäpelep ösırgen jalǧyz emen
Japyraǧyn tögedı sol müsınge.
Bola bermes söz mūŋdy, jyr qaraly,
Şyndyq jyryn zamana şyrqar älı.
Sol ūlyŋnyŋ moinynda kettı emes pe
Menıŋ şyndyq sözımnıŋ bır paraǧy?
Äkelmesın,
Qoimasyn gülın de eşkım,
Ädiletten bärıbır tüŋılmespın.
Alma-ǧaiyp zamanda maiyp bolǧan
Daulamasyn aqynnyŋ qūnyn da eşkım.
Keregı joq ölıge köp ökpenıŋ,
Ökınışım,
öksıgım bölek menıŋ.
Ūlyq basym syimasa tuǧan jerge,
Qūlyptasym nesıne kerek menıŋ!
Keşken joqpyn ǧūmyryn jelökpenıŋ,
Sūlu jyrdy jarymdai öbektedım.
Keşırıŋder,
keşpegen qyzyqtarym,
Keşırıŋder,
süimegen böbekterım!
Sary belım,
Saryarqam, sairandaǧan
Samal lebın jelpısın qaidan maǧan.
Qoş bol,
menıŋ jetpegen 50 jasym,
Keşır,
tuǧan künderım toilanbaǧan!
Men emespın ol üşın taŋdy qarǧar,
Şoşynbasyn aqynnan qanqūmarlar.
Köŋılınde elımnın qalsam boldy —
Qūlyptasym sol menıŋ mäŋgı märmär!
Jürsın Erman
1990 jyl
