Biylǧy jyly Jeltoqsan köterılısınıŋ 35 jyldyǧy qarsaŋynda ärtürlı äŋgımelerdı estıp, 1986 jyldyŋ jaŋǧyryǧy jandüniemdı tebırentıp, betıme jeltoqsannyŋ yzǧyryǧy kelgendei auyr da mūŋdy küige tüsemın. İä, qazırgı uaqytta bız täuelsız Qazaqstannyŋ halqymyz. Köp närsenı oilai bermeimız. Köp närsenıŋ baiybyna barmaimyz. Būl täuelsızdık bızge qandai jolmen jäne nenıŋ nemese kımnıŋ arqasynda kelgenıne män bermeimız. Köpşılık qauym belgılı bır memlekettıŋ täuelsızdıktıaluy üşın qan tögıs maidanǧa şyǧyp, qolǧa naiza men balta alyp, jauǧa qarsy şabuylǧa şyǧuy dep tüsınedı. Alaida būl müldem qate tüsınık.
Kezınde belgılı bır obektivtı jäne subektivtı sebeptermen Qazaqstan elı Qyzyl Keŋestıŋ qūrsauynda qalyp, jetpıs jyl kölemınde bükıl keŋes ükımetın şikızatpen, ekolgiialyq taza azyq önımderımen qamtamasyz etumen qatar, sol Odaqtyŋ saiasi-qūqyqtyq jäne ideologiialyq şyrmauynda bolǧany tarihi derek. Osy Odaqtyŋ öktem saiasatynyŋ nätijesınde 1986 jylǧy Qazaqstanǧa qatysty jasaǧan «ämırı», ūltjandy qazaq azamattaryn beijai qaldyrmady. Alaida sol azamattardyŋ bilıkke qarsy şyǧu nemese töŋkerıs jasau siiaqty piǧyly bolmaǧan edı. Qūqyqtyq memlekettıŋ örımdei ūl qyzdary partiia basynda otyrǧandarǧa qarapaiym ǧana sūraqpen jügıngen bolatyn. Ol, nege bırınşı hatşy syrttan äkelınedı, nege Qazaqstandyq azamat emes?
Alaida şyryldaǧan şyndyqty sūrap ortalyq alaŋǧaşyqqan, köbınese menımen teteles menıŋ Otandastarym jazyqsyz soqqyǧa şyǧylyp, jasandy oidan şyǧarylǧan sebeptermen qylmystyq jauapkerşılıkke tartylyp, aldy jazyqsyz däleldenbegen sebeptermen sottalyp, soŋy quǧyn-sürgınge ūşyrap, äsırese bolaşaqtan asqaq arman kütken student jastar oqudan şyǧarylyp, jymysşy jastarymyz jalǧyz ǧana tabys közı bolyp tūrǧan jūmystarynan aiyrylyp, el ışınde dürbeleŋ tuǧan zaman boldy. Jalpy 1986 jyldyŋ aiaǧy 1987 jyldyŋ basy jandüniesı qazaq dep şyryldaǧan jan balasyna, alasapyran kezeŋ bolǧan edı. Qazırdıŋ özınde sol kezdegı, äsırese Almaty qalasyndaǧy ortalyq alaŋda jäne onyŋ ainalasynda bolǧan öz közımmen körgen oqiǧalardyŋ retrospektivasyn esıme tüsırsem, qazırdıŋ özınde janym türşıgedı.
Negızınde men 1986 jyldyŋ qaraşa aiynda üilenıp, otbasyn qūryp, özımnıŋ student kezındegı dosym Qyzylorda oblysy, Qarmaqşy audany, Jusaly stansiiasynyŋ azamaty Tleuov Aqylbekpen (bügınde marqūm, jol apatynan qaitys bolǧan) kezdesuge Almaty qalasyna jeltoqsannyŋ 14-de kelgen edım. Negızgı maqsatym Almaty qalasynan qyzmet tauyp, sol jaqqa otbasymmen qonys audaru. Bız Aqylbek ekeuımız 15-şı jeltoqsanda dämhanada kezdesıp, köp närsenı eske tüsırıp, qyzmetke tūru mäselesın äŋgıme qylǧan edık.
Aqylbek boidaq, bar jerden şyqqan bala. Azdap köŋıl-kötergendı ūnatyp, köp närsenı oilamaityn eşteŋenı uaiymdamaityn bır üidıŋ erke balasy edı. Bıraq jan tänımen ötırıktı, aramdyqty, satqyndyqty jaqtyrmaityn, adal ärı senımdı dos edı. Sportqa tıkelei qatysy bolmasa da özıne senımdı, serı jıgıt bolatyn.
Sol kezde Aqylbektıŋ älde tuǧan, älde naǧaşy ma esımde joq, äiteu bır aǧasy Almaty qalasyndaǧy ülken bır trestıŋ bastyǧy edı. Esımı esımde qalmapty. Aqylbek sol aǧasynyŋ qolynda Almatyda tūratyn. Ol aǧasy menı erterekten bız Aqylbek ekuımız Pavlodar qalasynda bır jataqhanada tūrǧannan berı bıletın. Maǧan degende ol kısınıŋ közqarasy jaqsy edı. Aldyn-ala kelısken uäde boiynşa Aqylbektıŋ sol aǧasy, «Eger Älıbekpen bırge jürıp, bırge tūratyn bolsaŋ ekeuıŋdı de qyzmetke alamyn», - degen şarty bar edı. Men de sol uädege senıp Almatyǧa kelgenmın.
Ol kezde ūialy telefon joq. Jalǧyz bailanys qūraly üi telefony edı. Kelısım boiynşa Aqylbek üige baryp, aǧasymen aqyldasyp, men oǧan telefon şalyp, qai künı qaida baru turaly uädelesemız dep qol alysyp qoştastyq. Sol künı uaqyt jai bolǧandyqtan bız erteŋ telefon arqyly habarlasamyz dep kelıstık. Būl jeltoqsannyŋ 15-de bolǧan oqiǧa.
Kelesı künı, iaǧni jeltoqsannyŋ 16-y künı keşke men telefon şalyp habarlasqanda, bız kelesı künı, iaǧni jeltoqsannyŋ 17-de saǧat 11.00 ortalyq alaŋnyŋ janyndaǧy pochta bölımınıŋ Mir köşesıne qaraǧan telegraf jaǧynda kezdesemız dep kelıstık. Sebebı Aqylbektıŋ aǧasy bızdı saǧat 12.00 kezdesuge şaqyrǧan eken. Men ol kezde Almaty qalasynda tūratyn apaiym Säulenıŋ üiıne toqtaǧanmyn. Apaiym Säulenıŋ sol kezdegı päterı Äuezov drama teatrynyŋ janynda Jambyl köşesınde edı. Apaiymnyŋ joldasy belgılı balalar jazuşysy-jurnalist, Zaisannyŋ tumasy, bügınde marqūm bolǧan Marat Qabanbaev. Keiınnen ol kısı Altynbek Särsenbaevtyŋ komandasynda bolǧan. Tanymal qalamger opozisioner boldy. «Dat» gazetınıŋ atasy desek te bolady.
16-şy jeltoqsan künı keşkı teleaqparattan Ortalyq partiia komitetınıŋ şeşımımen D.Qonaevtyŋ bırınşı hatşylyqtan ketıp, ornyna Kolbinnıŋ taǧaiyndalǧany turaly habardy estıdık. Alaida eşqaisymyz oǧan saiasi tūrǧyda män bergen joqpyz. Telehabardan da artyq eşteŋe baiandalmady. Tek, jezdem Mäkeŋ, «iapyrai Dimekeŋe ne boldy eken, būlardyŋ orystary ölgenşe otyra beruşı edı ǧoi, arty tynyş bolsa eken», - degen pıkırın aitty. Basqadai būl taqyrypqa äŋgıme qozǧalmady. Sebebı bız jezdem ekeuımız basqadai ädebi, äleumettık taqyryptarǧa äŋgıme qozǧap otyrǧanbyz, tek sony jalǧastyryp kettık.
Ertesınde men mölşermen saǧat täŋerteŋgı 10.00 şamasynda üiden şyǧyp, jaiaulap kelısken pochtaǧa qarai aiaŋdadym. Sebebı ekı orta bälendei qaşyq emes edı. Bastapqyda Äuezov teatryna deiın menıŋ közıme oǧaş eşteŋe baiqalmady. Abai daŋǧylyn kesıp ötıp Baizaqov, Botanicheskaia köşelerıne tüskende 3-5-ten toptalǧan jastardyŋ köbeigenın baiqadym. Barlyǧy sol men ketıp bara jatqan baǧytqa ketıp barady jäne qoldarynda erekşe män beretın eşteŋe joq. Äŋgımelerı köŋıldı, qyzu taqyrypta. Alaida aşu nemese dürlıgudıŋ nyşany müldem joq. Qūtty bır toiǧa nemese paradqa jinaluǧa ketıp bara jatqan siiaqty.
Men ılgerı jürgen saiyn toptalǧan jastardyŋ qatary köbeie bastady. Mölşermen 3-4 kvartal jürgen soŋ halyqtyŋ sany müldem köbeidı. Halyq sany köbeigen saiyn dauystar da qatty şyǧa bastady. Men tek sol kezde ǧana tötenşe bır jaǧdaidyŋ oryn alǧanyn jäne būl oqiǧa keşegı teleaqparattan estıgen habarmen, iaǧni 1-şı hatşylyq lauazymǧa sailanǧan Kolbinmen bailanysty ekendıgın ūqtym. Sebebı jastardyŋ äŋgımesınen sūrausyz aq anyqtalyp tūrǧandai, olardyŋ barlyǧy derlık patriottyq ruhtaǧy taqyrypqa äŋgımelesıp bara jatty. Äsırese «aitsyn», «tüsındırsın bızge», «tıptı Qazaqstannyŋ orysy bolsa da bolady ǧoi, «äitpese Qazaqstanda basşylyqqa laiyq bır qazaq tabylmady ma», - degen äŋgımelerdı menıŋ qūlaǧym anyq estıdı.
Osy tolqyǧan adamdar legımen ortalyq alaŋǧa jaqyndaǧanda halyqtyŋ sany müldem köbeiıp kettı. Men pochtanyŋ ǧimaratyna jaqyndaǧanda adamdardyŋ tobyrymen erıksız köşenıŋ ekınşı betıne ysyrylyp qaldym da pochta ǧimaratynyŋ ekınşı betıne şyǧyp qaldym. Sebebı olardyŋ barlyǧy toptalyp bırneşeu bop kele jatsa men jalǧyzbyn, sodan erıksız yǧysa berdım.
Mir köşesındegı pochtanyŋ telegraf tūrǧan ǧimaratyna jetkende men boiymnyŋ ūzyndyǧyn paidalanyp, ǧimarattyŋ aldynan Aqylbek dosymdy ızdedım. Alaida adamdardyŋ köptıgınen dosymdy taba almadym. Sebebı ǧimarattyŋ aldy, onyŋ baspaldaǧy tügel qaptaǧan adamdar boldy. Osy kezde jastardyŋ arasynan ūrandaǧan dauystar da şyǧyp jatty. Söitıp tūrǧanda men adamdardyŋ tobymen erıksız yǧysyp Ortalyq alaŋnan bıraq şyqtym. Menıŋ esıl dertım, dosym Aqylbektı tauyp alu bolatyn. Moinymdy sozyp jan-jaǧymnan sony ızdeimın. Bıraq tappadym. Dosymdy sol qalpy kezdestırmedım. Aqylbektıŋ özı er mınezdı, qyzuşaŋ jäne ūltşyl patriottyqqa beiım jan edı. Jastardyŋ osyndai tolquyn körgende ol şydamai erıksız belsendılık körsetıp, köpke aralasyp kettı me dep oilaimyn.
Sodan men Ortalyq alaŋdamyn. Köptıŋ ışındemın. Jan-jaqtan dabyrlaǧan jastardyŋ dauystary. Bıren-saran bolmasa jinalǧan adamdardyŋ basym bölıgı jastar. Arasynda tyŋdasam studentter jäne jūmysşy jastar da bar. Tügel örımdei qyzdar men jıgıtter. Aru Almatynyŋ sol küngı aua-raiy bürtürlı yzǧarly edı. Tıptı tabiǧat ananyŋ özı bilıkte bolyp jatqan ädıletsızdıktı jaqtyrmaǧandai yzǧarlanyp tūrdy.
Jinalǧan jastar ortaǧa bilık basyndaǧylardyŋ kelıp, tüsınık beruın talap ettı. Bıreuler «ortaǧa Dimekeŋnıŋ özı kelsın». «Sol kısınıŋ auzynan estiık, ol kısı öz erkımen kettı me älde ketırdı me», degen siiaqty aiqailar bolyp jatty. Endı bır top Ş.Qaldaiaqovtyŋ Qazaqstanyn şyrqap jatty. Şynyn aitu kerek jalpy jinalǧan jastardyŋ boiynda aşu men yza bolsa da, olardyŋ köŋılderı jaidary, jüzderı jyly edı. Menıŋ maŋymda tūrǧan jastardyŋ arasynda şabamyn, qyramyn, joiamyn degen peiıldıŋ nyşany da joq edı. Kerısınşe barlyǧy pozitivtı küide, künnıŋ suyqtyǧyna tonyp qalmas üşın özderın jaidary ūstauǧa tyrysyp, ışınara äzıldesıp, oryndarynda sekırıp jylynyp tūrdy.
Qazır tura esımde joq mölşermen sol tüske taqaǧan uaqytta bolar deimın, jastar aqyldasa kele bilıkke parlamentiorlerdı jıberudı şeştı. Ortaǧa ırıktelıp belsendıler şyqty. Men alysta tūrdym, sol sebeptı olardyŋ kımder ekenın jäne neşe adam ekenın anyq köre almadym. Alaida rupor arqyly aiqailaǧan dauystardan osyndai jaǧdailardyŋ bolyp jatqanyn estıp, körıp tūrdym. Osy kezde alaŋdy qorşaǧan milisiia formasyndaǧylar boldy. Alǧaşynda olar halyqqa timegenımen, halyqty jaqtyryp ta tūrmaǧany anyq baiqalyp tūrdy. Milisionerler jastardy ortaǧa ötkızbeuge tyrysyp, jastarǧa köpe-körneu böget jasap tūrdy. Alaida qyzbalanǧan qyzdar men jıgıtter olardy tyŋdamastan, şepterın būzyp ortaǧa ötıp tolyp jatty. Köp ūzamai alaŋ halyqqa lyq toldy. Bıraz jastardyŋ qolynda ūrandaǧan transparanttar paida boldy. Menıŋ sol kezde baiqaǧanym, jıgıtterden görı qyzdardyŋ batyldyǧy men qaitpas qaisarlyǧy äldeqaida basymyraq boldy. Qazaq ūltty milisioner jıgıtterge tap-tap berıp, «qazaq emessıŋ be, nege qazaqtarǧa qarsy şyǧyp tūrsyŋ?», degen siiaqty öktem-öktem talap qoiyp, milisioner qazaqtardy jerden alyp jerge salyp jatty.
Parlamentiorlerdıŋ ketkenıne bırtalai uaqyt boldy. Uaqyt tüsten asty. Jastar tarqamady jäne tarqau turaly eşkımde oi da bolǧan joq. Baǧanaǧydai emes endı «Qazaqstan» änımen«Elımai» änderı jan-jaqtan şyrqala bastady. Sol kezde menıŋ janymda tūrǧan bır top jastar bır-bırımen äzıldesıp, ortalarynda tūrǧan näzık kelgen, üstıne aşyq tüstı palto kigen sary şaşty qyzǧa «Oi qaryndasym-ai! Sızdı avtobustan laqtyryp jıbere jazdadyq qoi», - dep qaljyŋdap jatty. Söitse avtobusta kele jatqanda osy boijetkendı orys ūltynyŋ ökılı eken dep, bıreuler avtobustan tüsırıp jıbermek bolǧanda, onyŋ tek şaşyn boiaǧan qazaq qyzy ekenın bılıp, alyp qalypty. Endı mıne būryn bır-bırın tanymasa da, ūlt basyna kemsıtu men qorlau kelgende barlyǧy iyqtasyp, bır alaŋda tūr. Sol kezdegı ūlt ökılderınıŋ ruhyna äsırese qaitpas qaisar mınezdı jastarymyzǧa men bügın taǧzym etemın.
Bilıkten oiǧa qonymdy jauap nemese tüsınıkteme kütıp alaŋda tūrǧan kezımızde men jan-jaǧyma jaltaqtap Aqylbek dosymdy ızdep tūrdym. Ony kezdestıremın, tabamyn degen ümıtım älı joǧalmaǧan edı. Alaida ony sol qalpy müldem kezdestırmedım. Degenmen, men sol beibıt şerudıŋ ışınde özımnıŋ jerlesım, menen bır klass joǧary oqyǧan auyldasym Simtikov Elşatty kezdestırdım. Ol maǧan qaraǧanda äldeqaida basym belsendılık körsetıp, baǧan basyna şyǧyp, aiqailap tūrdy. Men ony alystan körıp baiqaǧanymmen ol menı körmedı. Sebebı aramyz bırtalai alşaq bolǧan edı. Jetu mümkın bolmady. Soŋynan estuımşe ol da kezınde bıraz quǧyndalǧan eken. Alaida bügıngı künı bärıne degen senımsızdık tanytyp, eşqandai ıs-şaralarǧa aralaspaityn körınedı.
Jinalǧan jastar qanşama tosqanymen jıberılgen parlamentiorlerımız oralmady. Sol kezde olardyŋ özderın qamap tastapty, ūrypty degen sözder şyǧa bastady. Endı alaŋdaǧy jūrt aşuǧa basty. Sol kezde parlamentiorlerdıŋ arasynda bolǧan bır boijetken şyǧyp, jylap tūryp jūrtqa «qaityŋdar», «tarqaŋdar», «arty jaman bolady» degen äŋgıme aitty. Men öz basym ol qyzdy körmedım de aitqanyn da estımedım. Degenmen aldyŋǧy şepte bolyp jatqan oqiǧalar soŋǧy qatarda tūrǧan bızderge jetıp jatty. Osy sätten bastap jinalǧan jūrttyŋ ışınde şynaiy tolqu bastaldy.
Jinalǧan jastardyŋ arasynan «Kolbin ket!», «Doloi Kolbina», «Är elde sol eldıŋ basşysy bolsyn», - degen ūrandar orysşa, qazaqşa estıle bastady. Osy kezde mınbege şyqqan belsendıler orysşa jäne qazaqşalap «Tarqaŋdar äitpese qazyr küşpen tarqaisyŋdar», - dep ärtürlı qoqan-loqy körsete bastady. Alaida alaŋǧa jinalǧan jastar olardy tyŋdamaq tügılı aiyldaryn da jiǧan joq. Kerısınşe olardan «DınmūhamedQonaevtyŋ özı kelsın, äitpese ketpeimız, tarqamaimyz, kerek bolsa osy alaŋda tüneimız», dep jatty.
Osy kezde menıŋ taǧy bır baiqaǧanym, keibır belsendı jıgıtterdı oŋaşalap alyp ketpek bolyp jatty. Alaida olardyŋ barlyǧyn alyp ketuge şamalary kelmedı. Degenmen jetektep alyp ketkenderı de boldy. Bırazdan keiın alaŋda ūşqan bas kiımder (äsırese milisionerlerdıŋ) jäne qar kesekterı menkırpıştıŋ synyqtaryn baiqai bastadym. Belgısız bır er azamat baǧan basyna örmelep şyǧyp, radioqabyldaǧyştyŋ ünşyǧarmasyn jūlyp alyp laqtyryp jıberdı. Onyŋ būl batyl äreketı basqalarǧa ruh bergendei boldy.
Osy sätte beibıt şeru kerısınşe maidan dalasyna ainalǧandai boldy. Sebebı alaŋdy qorşaǧan milisionerler qoldaryndaǧy suyq qarularymen alaŋdaǧy jastardy ūryp-soǧyp, qualai bastady. Jastar da qarap qalmai olarǧa qarsylyq bıldırdı. Ekı jaqtyŋ da adamdary soqqyǧa jyǧylyp jatty. Köptıŋ aty köp qoi, jastar da boi berer emes. Qoldarynda qarulary bolmasa da, qaruly milisionerlerge taisalmai tötep bere bastady. Tıptı kerısınşe milisionerlerdıŋ özderın tyqsyryp alaŋnyŋ şetıne şyǧaryp tastaǧan kezderı de boldy. Ekınşı jaqta kerısınşe jastardyŋ da tyǧyryqqa tırelıp, alaŋnan oisyryla quylǧan sätterı de boldy. Arasynda qyzdar men jıgıtterdıŋ jaraqat alyp alaŋǧa jyǧylyp, taptalyp jatqandaryn da kördım. Solardyŋ bırı menıŋ özım jyǧylyp jatqan jıgıtke şalynyp, omaqasa qūlap tobyrdyŋ astynda qalyp qoidym. So joly sol jaq qolym jaman janşylyp qalypty. Alǧaşynda et qyzuymen män bermegen edım. Soŋynan baiqadym sol qolymnyŋ alaqanymnyŋ syrty men bılek tūsym ısıp ketıptı jäne bılegımdegı komandir saǧatym bolǧan (korpusy kümıspen jalatylǧan, temır serıppelı brasletı bar edı), sol saǧatym qolym janşylǧanda tüsıp qalypty. Ornynda bılegıme batqan ızı ǧana qalǧan eken. Kım ekenın tanymaimyn, maǧan beitanys jıgıtter menı jäne basqa da jıgıtter men qyzdardy demep tūrǧyzyp aldy. Esımdı jiyp, qol aiaǧymnyŋ sau ekenın baiqaǧan soŋ özım siiaqty jaraqat alǧan, qūlap jatqandarǧa kömektesuge kırıstım. Sebebı men özım tuǧannan töbeleske joq adam edım. Sondyqtan töbelesıp jarytpasymdy bılgen soŋ özıme sanitarlyq qyzmettı özım jüktep, jaralylardy şetke süirei bastadym. Üstıp jürıp özım de basymnyŋ oŋ jaǧynan oŋdyrmai soqqy aldym. Dubinka ma älde kürek pe anyǧyn älı bılmeimın äiteu bır zatpen tigen soqqydan auyr dene jaraqatyn alyppyn. Tigen soqqydan eseŋgırep qūladym. Qanşa jatqanymdy bılmeimın, esımdı jisam böten qyzdar men jıgıtterdıŋ menı tūrǧyzyp, moinymdaǧy şarfymmen basymdy bailapty. Men bıraq sony özım baiqamappyn. Tek syrt kiımımnıŋ su bolǧanyn ǧana bıldım. Menıŋ üstımde syrty nyǧyz qara matamen qaptalǧan ton, moinymda qoldan toqylǧan ūzyn ala şarf, būtymda qara kök tüstı şalbar, basym jalaŋbas bolatyn. Basyma kiıp kelgen boialǧan qazaqi qoian börkımdı apaiymnyŋ üiıne tastap ketkenmın.
Basymdaǧy jaramdy orap bergen sol qyzdar men jıgıtter menı jäne taǧy da bır qyzben ekı jıgıt, törteuımızdı sol maŋdaǧy bır auruhanaǧa alyp keldı. Kelsek auruhananyŋ barlyq esıkterı jabyq eken. Ol kezde keş tüsıp, kün qaraŋǧy bolǧan edı. Äiteu toqpaqtap jürıp sol jastar auruhananyŋ bır qosalqy esıgın aştyryp aldy. Menıŋ sonda bır baiqaǧanym, esıktı aşqan därıgerler emes kerısınşe qazaq ūltty jas sanitar qyzdar boldy. Olar bızdı orau bölmesıne emes kerısınşe bır qosalqy bölmege alyp kelıp, jaraqattarymyzdy tazalap, taŋa bastady. Menı eseŋgırep tynyş tūrǧandyqtan bolar eŋ soŋynan qarady. Aldymen jaraqatyn auyrsynyp, dauystap mamalap, jylap tūrǧan qyzdy qarady. Soson ekı jıgıttıŋ jaralaryn taŋyp berdı. Kezek maǧan kelgende menıŋ basymdy oraǧan şarfty şeşken kezde aqqan qan men jaramdy körıp, qyzdar şoşyp kettı. Bıreuı jügırıp baryp därıgerdı şaqyruǧa kettı. Bıraz uaqyttan keiın orta boily, tolyq denelı jasy egde tartqan, sol jerdegı qyzdardyŋ aituynşa Mariia Mitrofanovna degen medsestra keldı. Ol kısı jai kelmei, ūrsyp kele jatty. Menıŋ ūqqanym boiynşa nege esıktı jauyp aldy? Kım ondai būiryq berdı? Syrtta qanşa jarasynan qan sorǧalaǧan adamdar tūr, dep aşulanyp jürdı. Kelıp menıŋ jaramdy körgen Mariia Mitrofanovna «oi-oi-oilap», «chto je eto delaetsia a», «chto je mne delat», «poterpi rodnoi, poterpi», - dep menıŋ jaramdyemdei bastady.
Men bügıngı kezde sol maǧan alǧaşqy därıgerlık kömekkörsetken jastardy, sanitarlardy jäne Mariia Mitrofanovnany körgım jäne olarǧa özımnıŋ alǧysymdybıldırgım keledı. Alaida olardyŋ eşqaisysyn künı bügınge deiınkezdestıre almai kelemın. Artynan bıldım sol auruhanaSeifullin köşesındegı Jedel medisinalyq kömek körsetuauruhanasy eken.
Bız jaramyz taŋylyp, esımızdı jiǧan soŋ, sol jerden ketudıŋamalyn ızdedık. Sebebı bızden keiın de sol jolmen jaralylarbırtındep kele bastady. Auruhanaǧa jatu turaly oilau da mümkınemes edı. Sebebı bız onda jasyryn jolmen kırıp, em alyp tūrmyz. Eşkım bızdıŋ aty jönımızdı sūraǧan da joq jäne bızdıŋ de aitqymyz kelıp tūrǧany şamaly edı.
Sodan bız bırge kırgen üş jıgıt bırge şyǧyp kettık. Maǧan qaraǧanda olardyŋ jaralary jeŋıldeu edı. Esımde qalǧany bıreuı qolyn moinyna asyp alǧan bolatyn. Bız tanyspadyq ta. Auruhanadan şyqqan boiy tasalap qaraŋǧyda jaryq köşege şyqpai kele jatqanymyzda üilerdıŋ arasynan bır jiguli markaly avtokölıgı şyǧa keldı. Bız sasqanymyzdan onyŋ jolyn bögei kettık. Sol kezde maşina toqtap bız tez arada oǧan otyryp aldyq. Jürgızuşı bızden eresekteu azamat eken. Türıne qarasaq inteligentyi kiıngen, orysşa söileitın qazaq jıgıtı edı. Bız ol adamdy taksist eken dep, üiımızge aparyp tastauyn sūradyq. Ol jıgıt bızdı aiady ma älde naǧyz ūlttyŋ patrioty ma bılmedım, äiteu eş qinalmastan, tek ülkendık aqylyn aityp, «baiqaŋdar»dep üi üiımızge taratyp tastady. Tıptı bızden jol aqy da almady.
Men bırden apaiymnyŋ üiıne barudan bas tarttym. Bırınşıden, basymnyŋ jaraqatyn, qan-josa bolǧan üstımdı körse onsyz da jüregı auyratyn apaiym Säule şoşyp keter dep qoryqtym. Ekınşıden, jezdem ol kezde memlkettık BAQ-a eŋbek etedı. Soǧan ziianym tier dep qoryqtym. Sodan aeroport jaqta Ussuriskaia köşesınde tūratyn klastasym ärı aǧaiyndas tuysym Ryshan Äkımtaevanyŋ üiıne baraiyn dep şeştım jäne sol avtokölıkpen Ryshannyŋ üiıne keldım. Osymen menıŋ qyzyl keŋestıŋ qandyqol qyrǧynymen oilamaǧan jerde bastalǧan «şaiqasym» bastalmai jatyp aiaqtaldy.
Ryshannyŋ joldasy Jaǧypar Qyzylorda jaqtyŋ azamaty, aŋqyldaǧan aqköŋıl, közı aşyq jıgıt. Künı bügınge deiın sol qalpynan ainymaǧan azamat. Menıŋ küiımdı körıp, şoşyp ketken Ryshan men Jaǧypar ekeuı bırden menı üige kırgızıp, şeşındırıp, tamaq berıp, tösek salyp jatqyzyp qoidy. Ertesınde bır ukoldar äkelıp salyp, jaramdy jaŋalap taŋyp, sol jatqannan menı bır apta üide tyǧyp, emdedı. Ertesınde Ryshan menıŋ apaiyma telefon şalyp, ony tynyştandyryp qoidy. Keşınde apaiym Säule jezdem Marat ekeuı kelıp, halımdı sūrap, tamaq, därı-därmek äkelıp berıp kettı. Bır aptadan keiın, Jaǧypar maǧan Qapşaǧaidan Janǧyz töbe stansiiasyna deiın poezǧa bilet äkelıp berıp, men üige, iaǧni Zaisanǧa oraldym.
Sol kezde alǧan dene jaraqatym bertıŋge deiın menıŋ mazamdy aluşy edı. Qazır tolyq jazyldy ma älde menıŋ aǧzam oǧan tolyq köndıgıp kettı me bılmeimın. Äiteu auyrǧanyn qoidy. Al sol qyrǧynda alǧan menıŋ jan jaraqatym auqyn-auqyn esıme tüskende jüregımdı syzdatyp, jan-düniemdı auyrtady. Äsırese sol qyrǧynda jastarǧa suyq qaru qoldanyp, qyzdarymyzdy şaşynan süirep, ūldarymyzdy qan-josasyn şyǧaryp sabap, olardy quǧyndap, türmege qamap sottap, älımjettık körsetkenderdıŋ ışınde Mäskeudıŋ qol şoqparyna ainalǧan özımızdıŋ qandastarymyzdyŋ da bolǧany esıme tüskende kädımgıdei jan azabyn tartyp, qinalysqa ūşyraityn kezderım de bolady. Netken jetesızdık, neǧylǧan ädıletsızdık jäne qandai müsäpırlık dep oilaimyn. Bügınde Alla-taǧaladan maǧan sondai ūrpaq bere körme, dep tıleimın.
Uaqyt bärın emdeidı deidı. Degenmen bızdıŋ jaramyz älı emdeler emes. Sebebı men qazırgı kezdıŋ özınde 1986 jyldyŋ yzǧarly jeltoqsanyn esıme alsam kädımgıdei boiymdy ürei bilep, janym türşıgedı. Soqqyǧa jyǧylyp jatqan qyzdar men jıgıtterdıŋ jarasyn auyrsynǧan dauystary, jan aiqaiy, milisionerlerdıŋ qatygez qantalaǧan közderı, olardyŋ boqtyqtary, qoldaryndaǧy qan-qan bolǧan kürekterı men qalqandary älı künge deiın köz aldymda. Ony ūmytu mümkın emes. Sol qyrǧynnan qanşa adam qyrşynynan qiylyp ajal qūşty. Qanşasy ömırlık mügedek bolyp qaldy. Qanşasy sotty bolyp taǧdyrlary tälkekke tüstı. Alaida solardyŋ sol jankeştılıgı bügınde dūrys baǧalanyp otyr ma? Bügınde nege joǧary mınbelerde osy tarihi jaǧdaidy jäi oqiǧa dep ataidy? Nege ol tarihi revoliusiialyq ūlt köterılısı dep jariialanbaidy? Älem moiyndaǧan köterılıs, nege özınıŋ tarihi mekenınde saiasi-qūqyqtyq tūrǧyda baǧalanbaidy? Nelıkten osy Jeltoqsan köterılısıne qatysty ǧylymi zertteuler jürgızılıp, dissertasiialar jazylmaidy? Būl şaralardyŋ oryndaluy kımnıŋ müddesıne nūqsan keltıruı mümkın?
Uaqytynda Bükılodaqty, Älemdı dür sılkındırıp, on bes tatulas elderdıŋ täuelsızdıgıne qol jetkızude, revoliusiialyq serpılıs küşıne ie bolǧan, Älemge äigılı Jeltoqsan köterılısınıŋ 35 jyldyq mereitoiy jaqyndauda. Elımızge täuelsızdıktıŋ öz erkımen kelmegenı bükıl älemge aian. Endeşe sol täuelsızdıkke qol jetkızude jeltoqsannyŋ yzǧarly aiazy men keŋes ükımetınıŋ qandy qol saiasatyna qarsy şyǧyp, halyqtyŋ has batyrlary atanǧan ūldarymyz ben qyzdarymyzdy ūlyqtau barşamyzdyŋ ortaq müddemız dep tüsınemın.
Ä.O.Almabaev,
Nūr-Sūltan qalasy.
