ودين يز كراەۋگولنىح كامنەي كازاحستانكوي يستوري – ەتو ۆوپروس «بىل لي چينگيسحان كازاحوم يلي نەت؟». نا ەتوت سچەت ۆ وبششەستۆە ي سرەدي ۋچەنىح سلوجيلوس دۆا پروتيۆوپولوجنىح منەنيا. پەرۆىي لاگەر ۋتۆەرجداەت، چتو بىل، پوتومۋ چتو پوچتي ۆسە وسنوۆنىە رودى، كوتورىە سوستاۆليالي وسنوۆۋ ۋلۋسا (نارودا-ۆويسكا) چينگيسحانا ۆوشلي ۆ سوستاۆ كازاحسكوگو نارودا: نايمانى، كەرەي، مەركيتى، جالايرى، ي پر.، ا سامي كازاحسكيە چينگيزيدى ياۆليايۋتسيا كازاحسكيم ناد-رودوم «تورە». دا ي ساما تەرريتوريا كازاحستانا ۆوشلا ۆ يادرو يمپەري چينگيزيدوۆ ي وستاۆالاس زا چينگيزيدامي دو ساموگو 19 ۆەكا. پروتيۆنيكي ەتوي تەوري ۋتۆەرجدايۋت، چتو داننايا تراكتوۆكا پريتيانۋتا زا ۋشي ۆ پوليتيچەسكيح تسەلياح.
تاك كتو جە پراۆ؟ يا پرەدلاگايۋ ۆزگليانۋت نا ەتوت ۆوپروس س درۋگوي ستورونى، ي پرەدلوجيت نوۆىي ۋگول زرەنيا.
كتو بىل چينگيسحان س توچكي زرەنيا بەسپريستراستنوگو يستوريكا-نومادولوگا؟ ەتو بىل پراۆيتەل، كوتورىي سوزدال ۆەليچايشۋيۋ ۆ يستوري كوچەۆۋيۋ يمپەريۋ، كوتورايا ياۆيلاس پيكوم رازۆيتيا ەۆرازيسكوي كوچەۆوي تسيۆيليزاتسي. ۆسە پرەدىدۋششيە كوچەۆىە يمپەري سورازمەرنوگو ماسشتابا (حۋننۋ، تيۋركسكي كاگانات ي پر.) پرەدشەۆستۆوۆالي يمپەري چينگيزيدوۆ، كوتورايا سوەدينيلا ۆ سەبە يح لۋچشيە دوستيجەنيا، نو نا نوۆوم ۋروۆنە. ني ودنا كوچەۆايا يمپەريا پوسلە (وردا دجۋچي-حانا (زولوتايا وردا), يمپەريا تامەرلانا، دجۋنگارسكايا يمپەريا) نە موگلا نە تولكو پرەۆزويتي، نو ي داجە پريبليزيتسيا ك ماسشتابام يمپەري چينگيزيدوۆ.
ا كتو جە تاكيە «كازاحي» س توچكي زرەنيا بەسپريستراستنوگو يستوريكا-نومادولوگا؟ نا سەگودنياشني دەن ۆ كازاحستانسكوي ي رۋسسكويازىچنوي زارۋبەجنوي يستوريچەسكوي ناۋكە ۋجە ۋۆەرەننو دومينيرۋەت پوستۋلات و توم، چتو يزناچالنو تەرمينى «قازاق» ي «قازاقلىق» ي «كازاكوۆانيە» وزناچالي نە ناتسيونالنوست، ا «وبراز جيزني». ەتو پونياتيە پرونيكلو ۋجە داجە ۆ انگلويازىچنۋيۋ ناۋكۋ – ۆ 2016 گودۋ ۆىشلا كنيگا «Qazaqlïq, or Ambitious Brigandage, and the Formation of the Qazaqs»، ۆ كوتوروي اۆتور دجو-يۋپ لي، دوكتور ناۋك پو تيۋركو-پەرسيدسكيم يسسلەدوۆانيام ۆ ۋنيۆەرسيتەتە تورونتو، پودروبنو راسكرىۆاەت يستوريۋ تەرمينا «قازاق» ي ەگو ۆليانيە نا فورميروۆانيە كازاحسكوگو حانستۆا.
پريچەم سام تەرمين «قازاق» ۆوزنيك زا منوگو ۆەكوۆ، ەسلي نە تىسياچەلەتي، دو پوياۆلەنيا كازاحسكوگو حانستۆا. ت.ە. يزناچالنو «كازاحي» (قازاقلار، كازاكي) – ەتو بىلو وبەدينەنيە كوچەۆنيكوۆ، كوتورىە ۆىشلي يز-پود ۆلاستي نەۋگودنوگو يم پراۆيتەليا ي پەرەشلي ۆ رەجيم «كازاكوۆانيا» - ت.ە. فيزيچەسكي وتكوچەۆالي يز ەگو ۆلادەني ي ناچالي جيت سوگلاسنو سۆويم پرەدپوچتەنيام.
كاك پراۆيلو، «قازاقلار، كازاكي» جيلي پو زاكونام پروستوي ۆوەننوي دەموكراتي، پري كوتوروي پراۆيتەل (حان، اتامان) يزبيرالسيا پۋتەم پرياموگو گولوۆانيا، ي موگ بىت وتسترانەن وت ۆلاستي ۆ ليۋبوي مومەنت، ەسلي ون نە ۋدوۆلەتۆوريال ترەبوۆانيام سۆوەگو نارودا. ۋ ۆولنىح «سەچەۆىح كازاكوۆ» تەكۋششي اتامان دولجەن بىل پودتۆەرجدات سۆويۋ ۆلاست كاجدىي گود پۋتەم گولوسوۆانيا. ۋ كازاحوۆ جە كوچەۆنيكي موگلي زاپروستو وتكوچەۆات ۆسەم نارودوم وت سۆوەگو حانا، كاك ەتو بىلو س نەپوپۋليارنىم حانوم بۋرۋندۋكوم، كوتورىي پروستو-ناپروستو وكازالسيا «حانوم بەز نارودا» ي ناۆسەگدا پوكينۋل ستەپ، ۋمەرەۆ ۆ زابۆەني ۆ ساماركاندە.
ەسلي راسسماتريۆات دۆا يستوريچەسكيح وبرازتسا «قازاقلىقا» - ۆوستوچنو-ەۆروپەيسكوە «سەچەۆوە كازاچەستۆو» ي كازاحسكوە حانستۆو، تو ەتي تەندەنتسي وچەن حوروشو پروسلەجيۆايۋتسيا، وسوبەننو ۆ ساموم ناچالە يح سۋششەستۆوۆانيا. ي كازاچي سەچي، ي كازاحسكوە حانستۆو بىلي نەزاۆيسيمىمي وبرازوۆانيامي، سو سۆوەي ەكونوميكوي، ارميەي، ۆنۋترەننەي ي ۆنەشنەي پوليتيكوي، ي پري ەتوم فورمالنو وني بىلي «ۆەششيۋ ۆ سەبە» ي نە پرينادلەجالي ني ك ودنومۋ يز سوسەدنيح گوسۋدارستۆ، نە گوۆوريا ۋجە و تەح گوسۋدارستۆاح، يز كوتورىح وني «ۆىكازاكوۆاليس» ناپريمەر، حانستۆو ابۋلحايرا شەيبانيدا، يز كوتوروگو ۆىدەليليس بۋدۋششيە كازاحي.
ەتوت ميرنىي ۋحود يز نەۋگودنوي پوليتيچەسكوي سيستەمى ي وتليچاەت «قازاقلىق» كوچەۆنيكوۆ وت «رەۆوليۋتسي» وسەدلىح نارودوۆ، ۆ كوتورىح دوۆەدەننىە دو وتچايانيا ليۋدي ۆىنۋجدەنى سمەنيات ۆلاست پۋتەم ناسيلستۆەننىح پەرەۆوروتوۆ ي كروۆاۆىح راسپراۆ ناد گوسپودستۆۋيۋششيم كلاسسوم. پري ەتوم سيستەما، يز كوتوروي يزۆەرگنۋلسيا وچەرەدنوي «قازاقلىق»، موجەت پرودولجات سۆوە سۋششەستۆوۆانيە، ليشيۆشيس چاستي سۆويح پودداننىح، كاك ەتو پرويزوشلو س تەمي جە شەيبانيدامي پوسلە يسحودا كازاحوۆ.
كاك جە تاكوە وپرەدەلەنيە «قازاقلىق» سوچەتاەتسيا س فيگۋروي چينگيسحانا؟
چينگيسحان پروسلاۆيلسيا كاك پراۆيتەل، كوتورىي وستانوۆيل كروۆاۆۋيۋ ي بەسكونەچنۋيۋ مەجدوۋسوبيتسۋ ۆ ستەپي، پريۆەل ك پودچينەنيۋ ۆسە پلەمەنا ي دال يم زاكون، مير ي بەزوپاسنوست. ۆو ۆرەمەنا ەگو پراۆلەنيا ي ەششە نەكوتوروە ۆرەميا پوسلە ەگو سمەرتي ۆ پرەجدە وپاسنوي ستەپي موجنو بىلو پۋتەشەستۆوۆات ۆ زولوتە ي بەز وحرانى. سوتسيالنايا نەسپراۆەدليۆوست بىلا سۆەدەنا ك مينيمۋمۋ، ك تومۋ جە رابوتالي موششنىە «سوتسيالنىە ليفتى»، پوستروەننىە نا مەريتوكراتي – ەتو داۆالو ۆوزموجنوست ليۋبومۋ چەلوۆەكۋ، نەزاۆيسيمو وت پرويسحوجدەنيا، دوستيچ نەبىۆالىح ۆىسوت ۆ كارەرە ي جيزني. بىلو سوزدانو ەففەكتيۆنوە گوسۋدارستۆو، چەستنوە نالوگووبلوجەنيە، پروزراچنوە ۋپراۆلەنيە، تولەرانتنايا يدەولوگيا، ي ەدينوە ينفورماتسيوننوە پروسترانستۆو، سۋششەستۆوۆشەە زاسچەت زنامەنيتوي پوچتوۆوي سلۋجبى چينگيسحانا، كوتورايا ستالا گلاۆنىم پراوبرازوم دليا رابوتى ۆسەي پوچتى ميرا ۆ پوسلەدۋيۋششيە ۆەكا.
نو بىل لي چينگيسحان ستوروننيكوم يمەننو «قازاقلىقا»؟ ۆ مولودوستي تەمۋدجين، ون جە بۋدۋششي چينگيسحان، دولگو «كازاكوۆال» سو سۆوەي سەمەي پوسلە سمەرتي سۆوەگو وتتسا ەسۋگەي-باگادۋرا. ت.ە. س ەتيم ياۆلەنيەم ون بىل زناكوم وچەن حوروشو. ك سوجالەنيۋ، سوبستۆەننو «كازاكوۆانيە» سەمي تەمۋدجينا بىلو كراينە نەۋداچنىم – بەز وتتسا ۆ سەمە ي بەز پوموششي سوپلەمەننيكوۆ، وني پوستوياننو پودۆەرگاليس گونەنيام، گرابەجۋ، ۋنيجەنيام. ۆ كونتسە كونتسوۆ سام تەمۋدجين وكازالسيا ۆ ۋنيزيتەلنوم ي سمەرتەلنو-وپاسنوم پلەنۋ، ا چەرەز نەسكولكو لەت پوسلە ۆوزۆراششەنيا دوموي يز پلەنا ۋ نەگو ەششە ي سيلوي وتوبرالي جەنۋ.
پوەتومۋ، حوتيا يمەنو «قازاقلىق» سدەلال تەمۋدجينا تەم، كتو پوزجە سموگ ستات چينگيسحانوم، پو پونياتنوي پريچينە ون ەتو دەلو نە ليۋبيل، ي نە جەلال پودوبنوي دولي سۆويم دەتيام. پوەتومۋ ون ي سوزدال گوسۋدارستۆو، گدە ۆسە بىلو كاك موجنو بولەە پرەدسكازۋەمىم - ناسكولكو ەتو بىلو ۆوزموجنو ۆ ستەپي توگو ۆرەمەني. حوتيا، ۋجە پوسلە توگو كاك ون دوبيلسيا نەۆەروياتنوگو ۋسپەحا ي سوزدال سامۋيۋ ۆەليكۋيۋ كوچەۆۋيۋ يمپەريۋ ۆ يستوري، ەگو پوتومكي سچيتالي، چتو مولودىە پرينتسى-حانزادا دولجنى وبيازاتەلنو «پوكازاكوۆات» ۆ مولودوستي، چتوبى زاكاليت حاراكتەر ي ۆكۋسيت «رەالنوي جيزني».
نو سام چينگيسحان ستال ستوروننيكوم جەستكوگو پوريادكا ي ديستسيپلينى، چتو گرانيچيلو داجە س جەستوكوستيۋ. ون بەز ليشنيح سومنەني پوداۆليال نەدوۆولنىح ي «توپيل ۆوسستانيا ۆ كروۆي»، سيلوي پودچينيايا سوسەدنيە پلەمەنا، نارودى ي گوسۋدارستۆا سۆوەي سيستەمە. ناۆەرنياكا ون سچيتال، چتو سوزدال نەكي «ۋنيۆەرسالنىي ميروپوريادوك» (تسيۆيليزاتسيۋ), ي ودنوي يز تسەلەي سۆويح گرانديوزنىح زاۆوەۆاني ستاۆيل پريوبششەنيە درۋگيح نارودوۆ ەۆرازي ك ەتوي ساموي «تسيۆيليزاتسي»، نەۆاجنو حوتەلي وني توگو يلي نەت.
تاكيم وبرازوم، پوجالۋي، چينگيسحان بىل ۆسە-تاكي پريامىم انتاگونيستوم «قازاقلىقا». ون ۆنەدريل پوريادوك ي ۋپراۆلياەموست، تسەنتراليزوۆاننۋيۋ ۆلاست، گلاۆەنستۆو ۋنيۆەرسالنوگو زاكونا – تو ەست ۆسە تو، پروتيۆ چەگو «قازاقلىق» سوبستۆەننو ي ۆوزنيك كوگدا-تو. دليا سۆوبودنىح ستەپنىح كوچەۆنيكوۆ ليۋبايا چرەزمەرنايا ۆلاست ي پوكۋشەنيا نا چاستنۋيۋ جيزن بىلي نەۆىنوسيمى. وني پرەدپوچيتالي دوۆەريات سۆويم ۆەكوۆىم تراديتسيام ي رودوۆىم پراۆيتەليام، باتىرام، بيام، بەكام، ي ۆىحودتسام يز نارودا. دالەكي حان دليا نيح بىل ليشنيم زۆەنوم ۆ تسەپي - تاك جە كاك ديكيە لوشادي نە ليۋبيات، كوگدا نا نيح ودەۆايۋت ۋزدەچكۋ ي سەدلو.
كاك ني ستراننو، ۆ ەتوم وتنوشەني گورازدو بولشيم پريۆەرجەنتسەم «قازاقلىقا» بىل اندا (پوبراتيم) ي زاكلياتىي ۆراگ تەمۋدجينا – جامۇقا-سەچەن. كوگدا-تو وني ناچينالي سۆوي پۋت ۆمەستە كاك نازۆاننىە براتيا، كوتورىە دەليلي مەجدۋ سوبوي ليۋبىە گورەچي ي رادوستي. نو پوتوم يح پۋتي رازوشليس ناستولكو راديكالنو، چتو جامۇقا ستال دۋشوي انتي-تەمۋدجينوۆسكوي كواليتسي ي منوگو لەت دەرجال ەگو نا گراني پوراجەنيا. پري ەتوم جامۇقا بىل كاك راز-تاكي پريۆەرجەنتسەم پۋست ي موديفيتسيروۆاننىح، نو گورازدو بولەە «قازاقلىقسكيح» تسەننوستەي – گلاۆەنستۆو ستەپنىح وبىچاەۆ ي تراديتسي، وپورا نا پلەمەننۋيۋ ەليتۋ ي ساموۋپراۆلەنيە، وتسۋتستۆيە جەستكوي تسەنتراليزاتسي، سۆوبودى سامووپرەدەلەنيا، ي پر. موجنو پرەدپولاگات تاكجە،چتو ۆ پلاناح ۋ دجامۋحي-سەچەنا نە بىلو «زاۆوەۆانيا ۆسەلەننوي»، پوسكولكۋ «گلوباليستكيە امبيتسي» چۋجدى وبىچنىم كوچەۆنيكام.
ناستولكو گرۋبوكيمي بىلي پروتيۆورەچيا مەجدۋ تەمۋدجينوم ي دجامۋحوي، چتو ستوروننيكي پوسلەدنەگو ۆىبرالي ەگو سۆويم «گۋرحانوم»، ت.ە. حانوم، ۆوزگلاۆلياۆشيم «سويۋز راۆنوپراۆنىح پلەمەن»، پو سۋتي حانوم «كوچەۆوي كونفەدەراتسي». ۆ پروتيۆوپولوجنوست تەمۋدجينۋ، كوتوروگو ەگو ستوروننيكي ۆىبرالي «چينگيس-حانوم»، ت.ە. سپەتسيالنو دليا نەگو يزوبرەلي نوۆىي تيتۋل، كوچەۆوي انالوگ «يمپەراتورا». تاكيم وبرازوم، بوربا مەجدۋ دجامۋحوي ي تەمۋدجينوم بىلا بوربوي مەجدۋ «كونفەدەراتوم» ي «يمپەرتسەم»، مەجدۋ ستوروننيكوم «ستەپنوي ۆولنيتسى» ي «ستەپنىم گوسۋدارستۆەننيكوم».
چەم زاكونچيلوس ەتو پروتيۆوستويانيە، مى ۆسە وتليچنو زناەم – «پروگرەسسيۆنىي يمپەرەتس» چينگيسحان سلومال دجامۋحۋ-گۋرحانا ي ەگو «كونسەرۆاتيۆنىح» ستوروننيكوۆ، ي پوسترويل ساموە ۆەليكوە ۆ ميرە گوسۋدارستۆو سۆوەگو ۆرەمەني، ي ساموە موششنوە كوچەۆوە گوسۋدارستۆو ۆسەح ۆرەمەن ي نارودوۆ. كازالوس بى، يدەي دجامۋحي و سۆوبودە ي راۆەنستۆە ستەپنىح پلەمەن پوتەرپەلي پولنوە پوراجەنيە، ي ۆوستورجەستۆوۆالا پراۆدا «گوسۋدارستۆەننيكا» تەمۋدجينا. (پري ەتوم، كاك ني پارادوكسالنو، وسنوۆۋ گوسۋدارستۆا تەمۋدجينا ۆ ساموم ناچالە سوستاۆيلي كاك راز-تاكي «قازاقلار» - كوچەۆنيكي، پوكينۋۆشيە سۆويح پرەجنيح پراۆيتەلەي، ي پەرەشەدشيە نا ستورونۋ چينگيسحانا پو زوۆۋ سەردتسا ي ۆ وبحود سۆويح رودوپلەمەننىح وبيازاتەلستۆ).
ودناكو، كاك پوكازالي پوسلەدۋيۋششيە سوبىتيا، ناۆەكي ۋسميريت ستەپنۋيۋ ۆولنيتسۋ نە ۋدالوس داجە ۆەليكومۋ چينگيسحانۋ. نە تولكو سرەدي ماسسى كوچەۆنيكوۆ، نو ي سرەدي ساميح پوتومكوۆ «زاۆوەۆاتەليا ۆسەلەننوي»، پودتالكيۆاەمىح رودوۆوي زناتيۋ، زاپۋستيليس ۆەكوۆىە تەندەنتسي ك دەتسەنتراليزاتسي، ي يمپەريا چينگيزيدوۆ پروسۋششەستۆوۆالا نەدولگو. دالشە پوشەل پروتسەسس بەسكونەچنوگو دروبلەنيا، كوگدا وبەدينيوننايا موگۋچەي ۆولەي گەنيالنوگو پراۆيتەليا كوچەۆايا تسيۆيليزاتسيا ەۆرازي ستالا پوستەپەننو ۆوزۆراششاتسيا ك سۆوەمۋ پريۆىچنومۋ رازروزنەننومۋ سوستويانيۋ.
ينتەرەسنىم وبرازوم ەتو پروتيۆوستويانيە پروياۆيلو سەبيا ۆ سۋدبە كازاحسكوگو حانستۆا. كاك حوروشو يزۆەستنو يز يستوري، كازاحسكيە حانى، ۆ وتليچيە وت حانوۆ رودستۆەننىح مونگولسكيح كوچەۆىح نارودوۆ پوزدنەگو سرەدنەۆەكوۆيا ي راننەگو ناشەگو ۆرەمەني (مونگولى، ويراتى، كالمىكي), نە وبلادالي ستول سيلنوي حانسكوي ۆلاستيۋ. ۆلاست پوزدنيح كازاحسكيح حانوۆ بىلا وچەن زىبكوي ي شاتكوي، زا نەە پوستوياننو پريحوديلوس بوروتسيا، ي ەە نيكاك نە ۋداۆالوس كرەپكو ۋحۆاتيت. كازاحي سۆويح حانوۆ ليش تەرپەلي، نو نە ليۋبيلي.
ۆ ەتوم پلانە كازاحسكيم چينگيزيدام دوستالاس وچەن ترۋدنايا دوليا. ەسلي «مونگولسكيە» چينگيزيدى ۆو ۆنۋترەننەي بوربە ۆوەۆالي ۆ وسنوۆنوم سامي مەجدۋ سوبوي، نا فونە وتنوسيتەلنو لويالنوگو نارودا، تو كازاحسكيە چينگيزيدى پوميمو ەتوگو دولجنى بىلي ەششيو ي پوستوياننو بىت زالوجنيكامي «ستەپنوي ۆولنيتسى» كازاحوۆ. كازاحوۆ نە زريا نازۆالي «قازاق» - وبششەە نازۆانيە سۆوبودوليۋبيۆوگو وبرازا جيزني پەرەشلو ۆ ەتنونيم، داۆ نازۆانيە تسەلومۋ نارودۋ. ەتو بىل نارود ستەپي، دولشە ۆسەح سوحرانياۆشي پەرەجيتكي «قازاقلىق».
تاك بىل لي ۆسە-تاكي چينگيسحان «كازاحوم» يلي نەت؟ س توچكي زرەنيا درەۆنەگو پونياتيا «قازاقلىق»، سكورەە «نەت»، چەم «دا». حوتيا «قازاقلىق» سىگرال وگرومنۋيۋ رول ي ۆ ەگو ليچنوي سۋدبە، ي ۆ ستانوۆلەني يمپەري چينگيزيدوۆ. ەسلي بى نە «قازاقلىق»، تو نە بىلو بى ني ساموگو چينگيسحانا، ني ەگو گوسۋدارستۆا. نو توت جە «قازاقلىق» سىگرال ي روكوۆۋيۋ رول كاك ۆ پادەني يمپەري، ي پوسلەدۋيۋششەم ەە دروبلەني.
دانيار بايدارالى
ۇقساس جاڭالىقتار