2 قاڭتاردا گازدىڭ قىمباتتاۋىنا بايلانىستى ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە باستالعان بەيبىت شەرۋ الماتىدا جالعاستى. الايدا، بەيبىت شەرۋدىڭ ارتى قاندى قىرعىنعا ۇلاسقانى ەل باسىندا جۇرگەندەرگە دە، زيالى قاۋىمعا دا ابىروي اكەلمەگەنى انىق! قازىر ۋاقيعانى قانشاما ساياساتتانۋشىلار، ساراپشىلار تالداپ، تارقاتىپ ايتىپ جاتىر. ياعني، ولاردى دا تۇسىنۋگە بولادى. كەيبىرەۋلەرى توقاەۆقا تىم اسىرا جالپاقتاپ تا جاتىر. «توقاەۆ كورەگەن باسشى» دەگەندەي. كەزىندە سوندايلاردىڭ قولىمەن نازارباەۆتان «ءتىرى قۇداي» جاسالىپ ەدى.
وسىدان كەيىن مەندە سۇراق تۋدى. ەلدىڭ باسىنا اۋىر كۇندەر تۋعاندا حالقىنا قامقور بولاتىن تۇلعالار دەپ كىمدەردى ايتامىز؟ مىسالى، ءبىز ءۇشىن كەزىندە 1975 جىلدان 1990 جىلعا شەيىن ساياساتتا قوناەۆتان باسقا ەسىمدى بىلمەيتىن ەدىك. الماتىدا قۇرىلىسشىلار جاتاقحاناسىندا تۇرعان كەزىمىزدە، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ەسىمىنە قانىق بولا باستادىق. ول اعامىز تۋرالى نەبىر اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر ەستىپ، ەسىمىز كەتەتىن.
ءى.ەسەنبەرليننىڭ "كوشپەندىلەرىن» دە سول جاتاقحانادا قولدان-قولعا تيگىزبەي وقۋشى ەدىك. كوپشىلىك ءبىر كىتاپتى كەزەك-كەزەك وقىعاندىقتان بولار، سىرتىنداعى جازۋلارى جارتىلاي كورىنبەي قالاتىن. ش.مۇرتازا اعامىزدىڭ «قىزىل جەبە» رومانى دا كوپ وقىلدى. جۇبان مولداعاليەۆتىڭ «مەن قازاقپىن» دەگەن تولعاۋىن جاتقا ايتاتىن جاستار دا بولدى. كەيىن، مۇحتار شاحانوۆتىڭ شىعارمالارىن دا ىزدەپ وقيتىن ەدىك.
بىزدەر ادەبيەتتە، ساياساتتا وسىنداي اعالارىمىزعا ەلىكتەپ وستىك. سپورتتا، شوقىر بولتەكۇلى،ءابدىسالان نۇرمۇحانوۆ، ابىلسەيىت ايحانوۆ، ءامين تۇياقوۆ، تيمۋر سەگىزباەۆ، ت.ب. اعالارىمىزدىڭ شەبەرلىكتەرىنە ءتانتى بولعان ۇرپاقپىز.
قازاقيانىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن كەلگەن جاستار البەتتە ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋىلدارىنا قوناققا باراتىن. سوندا ۇلكەندەر وبلىس باسشىسى بولعان ەركىن اۋەلبەكوۆ اعامىزدىڭ اتىن ءجيى ايتاتىن. «قوناەۆتان كەيىن سول باسقارادى» دەيتىن شالدار. ول زاماندا ءبىرىنشى باسشىدان وزگەلەرى گازەت بەتتەرىندە كوپ ناسيحاتتالمايتىن. ج.تاشەنوۆ اقساقال تۋرالى دا قارتتار وتە جاقسى پىكىرلەر ايتىپ وتىرۋشى ەدى.
اعالارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىز 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن سوڭ سۋىي باستادى. سوزدەرىن تىڭداپ، وقىپ جۇرسەك تە، بۇرىنعىداي شەكسىز ەلىرىپ، ەلىكتەگەن جوقپىز.
«ەلىرگەن» ءسوزىن ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ەگەردە سول اعالارىمىز ءبىزدى باستاپ شىعار بولسا، جولىندا ءولىپ كەتۋگە بار ەدىك. ودان كەيىن دە تالاي-تالاي تاريحي وقيعالار بولدى. ءبىزدىڭ سەنگەن اعالارىمىز ءبىز ارمانداعان بيىكتەردەن كورىنە المادى.
بيىل جاڭاوزەن حالقى قايتادان كوشەگە شىققاندا، قاتتى الاڭداپ وتىردىق. سول جاقتا تۇراتىن جولداس جىگىتتەردەن ۇنەمى حابار الىپ تۇردىق.
باسىندا بيلىك ۇردا-جىق ادەتىنە باسىپ، وكتەم باسىپ تاستاۋعا تىرىستى. «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەمەكشى، بۇل جولى تۇبەك حالقى اسقان ۇستامدىلىق كورسەتتى.
حالقىن الاڭعا شاقىرعان ازاماتتار دا، شەرۋلەرگە بارا بەرمەيتىن جەرگىلىكتى زيالى قاۋىم دا وسى جولى بيىكتەردەن كورىنە العاندارى ءسۇيسىنتتى. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى ەلدىڭ اۋزىندا جۇرگەن بەلگىلى ءىرى شايىر سۆەتقالي نۇرجاننىڭ (ايت-مان) اقتاۋ قالاسىندا سويلەگەن سوزدەرى ەل ىشىندە كەڭ قولداۋ تاپتى. كەيىننەن تاراماي تۇرعان جاڭاوزەندە دە سويلەگەن جالىندى، جۇرەك جاردى سوزدەرىن شەرۋگە شىققان كوپشىلىكتىڭ قالاي قابىلداعانىن كوردىك. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ەلىنىڭ الدىنا شىعىپ قانا قويماي، سول جيىلعان الەۋمەتكە سوزدەرىن وتكىزە الاتىن تۇلگالار نەكەن-ساياق ەكەنى دە داۋسىز. قۇدايعا شۇكىر، ايت-مان ءوزىنىڭ ەلى ءۇشىن سۋعا دا، وتقا دا تۇسە الاتىن ناعىز تۇلعا ەكەنىن كورسەتتى. ەلىنە دەمەۋ بەرىپ قانا قويماي، ارانداتۋشىلاردىڭ تۇزاعىنان ساقتاپ قالۋعا زور ۇلەس قوستى. اللا رازى بولسىن!
ماڭعىستاۋدىڭ ءور حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بيلىككە مايموڭكەلەمەي ايتا الاتىن تۇلعالى شىنشىل ازاماتتارى بار ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى.
جاقتىرسىن، جاقتىرماسىن ەلىنىڭ داتىن ايتقانداردىڭ سوزدەرىنە قۇلاق اساتىن بيلىكتەرى دە قالىپتاسقان ەكەن. اللاعا مىڭ شۇكىر!
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى ن.نوعاەۆ ءىنىمىز دە سوزدەرىن دۇرىس تىڭداماسا دا حالىقتىڭ اراسىندا بولدى. الماتى اكىمى سياقتى تىعىلىپ الىپ، تاسادان وق اتقان جوق! سونىسىمەن سىيلى!
پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن "قازاقستان حالقىنا" دەگەن قور قۇرىلدى. قوردىڭ مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى قازاق تىلىنەن جۇرداي ازاماتتار ەكەنىن وقىپ وتىرمىز. سوندا قالاي؟ باسقا تىلدە سويلەپ، ويلايتىندار قازاقتىڭ جاستارىنىڭ ناقاقتان-ناقاق توگىلگەن قانىنا بايلانىستى پايدا بولعان قوردى باسقارا ما؟ تۇسىنىكسىز! قوردىڭ قامقورشىلىق كەڭەسى قۇرامىنا ءبىلىمدى، باسشى قىزمەتتەردە دە بولعان ءماجىلىستىڭ قوس دەپۋتاتى ەدىل جاڭبىرشين مەن سامات مۇساباەۆ سىندى ازاماتتار نەگە تارتىلمادى ەكەن؟ تاعى دا قازاق ءتىلى شەت قالايىن دەپ تۇر ەمەس پە؟ وسىنداي ساياسي ماڭىزى بار ىسكە سول ايت-ماننىڭ ءوزىن دە تارتىپ، مۇشەسى قىلسا دا بولار ەدى عوي.
ءبىزدىڭ بيلىك ەلدىڭ اراسىنداعى ايتىلىپ جۇرگەن سوزدەرگە اسا ءمان بەرمەيتىنى انىق! ەلدىڭ سوزدەرىنە ۋاقىتىلى قۇلاق قويىپ وتىرسا، الەۋمەتتىك تولقۋلاردىڭ الدىن الۋعا بولاتىن ەدى. وسىلاردى الدىن-الا ساراپتاما جۇرگىزىپ وتىراتىن اقوردانىڭ يدەولوگيا ءبولىمى نەمەن اينالىسىپ وتىر ەكەن.
الماتى اكىمى ساعىنتاەۆ ءوزى قورىقسا دا، ەلگە ءسال-ءپال بولسا دا بەدەلى بار تۇلعالارعا يەك ارتۋى كەرەك ەدى. كۇن كورىستەرى قيىنداعان، اشىنعان حالىق كۇشكە كۇشپەن جاۋاپ بەرەتىنى دە بەلگىلى ەدى... قالىڭ توپتىڭ اراسىنداعى پيعىلى جاماندار بەيبىت شەرۋشىلەردىڭ پەيىلىن ءوز ماقساتىنا پايدالانا الماس ەدى...
ەندى ايت-ماننىڭ مىنا سوزدەرىن وقىپ كورسەك:
«21-جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە بىلاي ءجازىپپىن(ۇزىندى): “…جان-جاقتىڭ ءبارى توپانسۋ، قۇتىرىندى قۇيىن، جۇت، ىندەت، جانارتاۋلار اتقىلاپ، جەر دە مىگىرسىز سىلكىنىپ جاتىر. دەمەك ەل دە ۇزاماي ءبىر سىلكىنەر! ويتكەنى بۇلاي رۋحسىز، ىرىقسىز ءومىر سۇرە بەرۋگە بولمايدى. بۇلاي ءومىر سۇرۋگە ءبىرجولاتا كوندىكسەك، وندا جاراتۋشى يەنىڭ ءبىزدى - ادام، ونىڭ ىشىندە قازاق قىلىپ جاراتقانى - جالعان!..”
R.S. سىلكىندىك، كەشە، شىنىندا! ال مۇمكىندىك اتتى ۇلى كۇش تاعى دا جاتتىڭ - قازاققا حاس دۇشپانداردىڭ قولىندا كەتپەس پە ەكەن دەگەن قورقىنىش تا كەۋدەنى كەۋلەپ بارادى…»
(ايت-مان. كوزدىويىق قونىسى ماڭعىستاۋ ءۋالاياتى. 16.01.22.)
ايتقانى كەلگەندەي...
امانكەلدى جۇماشۇلى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
