قازاق تاريحىنا قاتىستى تاقىرىپقا اقش نەگە قىزىقتى؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اقش-تىڭ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە عىلىمي زەرتتەۋشى نۇرلان كەنجەاحمەت kazunite.com حالىقارالىق ونلاين گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا جاۋاپ بەردى. بۇل تۋرالى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى جازادى.
عىلىمي جوباعا بولىنگەن ميلليونداردان عالىمدارعا ماردىمسىز جالاقى تيەدى
– ءبىر سۇحباتىڭىزدا «قازىر جاساپ جۇرگەن جوبام ءۇشىن ءومىرىمدى بەرۋگە بارمىن» دەگەن ەكەنسىز. بۇل قازىرگى جۇمىسىڭىزدىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەتىن شىعار. دەگەنمەن ادام ءومىرىنىڭ ءبىر مۇراتى باقىت تابۋ عوي. باقىت تابۋ ارقىلى ەگونى قاناعاتتاندىرعىسى كەلەدى. سوندا بۇل ءسىزدىڭ «ەلگە پايدامدى تيگىزۋ ارقىلى ەگومدى قاناعاتتاندىرامىن» دەگەنىڭىز بە، الدە عالىمدارعا ءتان ءوزى تاپقان پايىمدى دالەلدەپ، مويىنداتۋ ارقىلى ەگونى قاناعاتتاندىرۋ دەيتىن مىنەزدى مەڭزەگەنىڭىز بە؟
– قازاقتا تاربيە كورگەن بالالارعا ايتىلاتىن «تەكتى جەردىڭ بالاسى» دەيتىن ءسوز بار. مەن بالا كۇنىمدە بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەۋشى ەم، قازىر ءجيى ەسىمە تۇسەتىن بولىپتى. مەنىڭشە، ءار ازامات ءوز تەكتىلىگىن كورسەتىپ، اينالاسىنا، ەلىنە پايداسىن تيگىزۋى كەرەك. مىسالى، مەن قىتايدا تۋدىم، بالا جاسىمنان بىرنەشە ءتىل ۇيرەندىم. قىتايدىڭ اتاقتى بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، ارتىنان جاپونياعا شاقىرىلدىم. سوندا عىلىمي جۇمىس جاسادىم. ەۋروپا ەلدەرىندە جۇمىس ىستەدىم. ەندى، مىنە، اقش-تا زەرتتەۋ جاساپ جاتىرمىن. ەندى وسى العان ءبىلىمىڭ مەن جيعان تاجىريبەڭ ەلدىڭ پايداسىنا جاراسا دەيسىڭ عوي. مەنىڭ قازىر جاساپ جاتقان جۇمىسىم قازاق تاريحىنا تىكەلەي قاتىستى جانە ول ەلگە پايدالى ەكەنىنە سەنىمدىمىن. «وسى جوباعا ءومىرىمدى بەرۋگە بارمىن» دەگەنىم – «بۇل جوبام ءۇشىن بارىمدى سالىپ ءجۇرمىن» دەگەنىم. بۇل مەن ءۇشىن وتە ماڭىزدى. مۇنىڭ استارىندا سەن مەڭزەپ وتىرعان ەگونى جەتكەن جەتىستىكپەن قاناعاتتاندىرۋ يا تۇيگەن پايىمىڭدى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ، جەڭىسكە جەتۋ نيەتى جوق. اتاق-ابىرويعا جەتسەم دەگەن دەوي جوق. جاس ەمەسپىز، ونداي دەڭگەيدەن ءوتىپ كەتتىك. بۇل – سول جيعان رۋحاني قازىنامدى، ءبىلىمىمدى قازاققا جۇمساۋدان راحات الۋ. ءوزىڭ اتاپ وتكەندەي، ەگونى ەلىڭە پايداڭدى تيگىزۋمەن قاناعاتتاندىرۋ دەۋگە بولادى.
– ءسىز ءوزىڭىز جۇمىس ىستەگەن بىرنەشە ەلدى اتاپ ءوتتىڭىز. بىراق اراسىندا قازاقستان اتالمادى. نەگە؟
– مەن قىتايدا، تاريحتان قازاقتىڭ جەرى بولىپ كەلە جاتقان شىڭجاڭدا تۋعان قازاقپىن. سوندا ءوستىم، سوندا وقىپ، سوندا عىلىمي جولىمدى باستادىم. كەيىن جاپونياعا ارنايى شاقىرۋمەن بارىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساعاننان كەيىن، 2008 جىلى «اتاجۇرتىمىز عوي» دەپ قازاقستانعا ورالدىم. بىراق مەن ول جاقتا ىرگەلى ەڭبەك ەتىپ، ۇلكەن عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسا العان جوقپىن.
– نەگە؟ اشىپ ايتاسىز با؟
– جالپى جۇيەدە ورىن العان كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ءوز كوزىڭمەن كورگەنىڭمەن، كەيدە ونى اشىپ ايتۋ عايبات سويلەگەنگە ۇقساپ كەتەدى. ەلدىڭ ءبارى سوعان كوندىگىپ، سول جۇيەدە جۇمىس ىستەپ جاتقاننان كەيىن ولار ۇندەمەگەندە مەنىڭ سويلەگەنىم قالاي ەكەن دەيسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاندا دا مىقتى-مىقتى عالىمدار ءجۇر عوي، سولاردى قۇرمەتتەگەننەن ءوزىڭ كورگەن كەلەڭسىزدىكتى قانشا كوكەيىڭدە تۇرسا دا ايتقىڭ كەلمەي قالادى.
– بىراق، مەنىڭشە، ءبارى ۇندەمەگەننەن قازاق عىلىمى باسىنا ۇيىرىلگەن سول جاعىمسىز بۇلتتان ارىلماسى انىق. سوندىقتان قازاق عىلىمىنا جانى اشيتىن عالىم رەتىندە ەلگە بارىپ تۇرىپ، نەگە كەتكەنىڭىزدى اشىپ ايتساڭىز.
– مەن 2008 جىلى جاپونيادان تىكە قازاقستانعا ورالدىم. قازاقستانعا ورالعان سوڭ بەردىبەك ساپارباەۆ، ءنابيجان مۇقامەتجان سىندى اعالار قولداۋ كورسەتتى. «ەلگە كەلىپ قىزمەت ەتپەيسىز بە» دەپ شاقىرىپ، بارعانىمدا كۇتىپ الىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ جولدارىن كورسەتىپ، كومەكتەستى. مەن ول جاقسىلىقتى ەشقاشان ۇمىتپايمىن. قازاقستانعا بارعان سوڭ سونداعى ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەي باستادىم. اشىپ ايت دەپ وتىرسىڭ عوي، ايتسام ايتايىن. جارتى جىل وتكەندە مەن ءبىر عىلىمي جوبانى ۇتىپ الدىم. ول ءۇش جىلعا جوسپارلانعان جوبا ەدى، بيۋدجەتى 10 ميلليون تەڭگەدەن كوپ بولاتىن. ول كەزدە اقشانىڭ قۇنى دا جامان ەمەس. ءسويتىپ، مەن سول عىلىمي جوبانىڭ جەتەكشىسى بولىپ قىزمەت ەتتىم. بىراق جوباعا 10 ميلليون تەڭگەدەن كوپ قارجى بولىنسە دە، مەن جوبانىڭ باستاماشىسى جانە جەتەكشىسى بولسام دا، قولىما 70 مىڭ تەڭگە ايلىق الىپ ءجۇردىم. باسىندا «جوبانىڭ قۇنى جامان ەمەس، بىراق نەگە مەنىڭ جالاقىم از؟» دەگەن سۇراعىما تۇسىنىكسىزدەۋ جاۋاپ الدىم. وتباسىمدا ەكى بالام بار، ايەلىم جۇمىس ىستەمەيتىن. ال مەنىڭ ينستيتۋتتا كابينەتىم دە جوق ەدى. جۇمىستى ۇيدە دە ىستەي بەرەتىن ەدىم. ءسويتىپ جۇرگەندە ەلورداداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قىزمەتكە شاقىردى. وعان قوسىمشا جۇمىس ىستەيىن دەپ، ۇسىنىستى قابىلدادىم. ءسويتىپ ەدىم، الگى ءوز جۇمىسىمداعى جالاقىمدى شىعىستانۋ ينستيتۋتى 70 مىڭ تەڭگەدەن 25 مىڭعا بىراق قىسقارتىپ تاستادى. «بۇلارىڭىز نە؟» - دەپ سۇراپ ەدىم، «ءسىز باسقا جەردە دە ىستەيدى ەكەنسىز، بىزدە زاڭ وسىلاي»، - دەدى. مەنىڭ سىرتتان كەلگەنىمدى پايدالانىپ، «بىلمەيدى» دەپ ويلاعان عوي. كەيىن انىقتاسام، زاڭ بويىنشا ەكى جەردە قىزمەت ەتۋگە ەشقانداي دا تىيىم سالىنباعان ەكەن. ءسويتىپ، ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى مەنى دوتسەنت رەتىندە قىزمەتكە العان. ەكىنشى ماۋسىمعا كەلگەندە ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى مەنى وتىرار كىتاپحاناسىنا بارىپ جۇمىس ىستەۋگە جىبەردى. ول جەردە كىتاپحانا ديرەكتورى تۇرسىن جۇرتباي ماعان «كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولساڭ عانا جۇمىسقا الايىق»، - دەدى. وعان دا «جارايدى»، - دەدىم. بىراق كوڭىلىم تۇسە باستادى. ويتكەنى مەن دوتسەنت اتىممەن كىشى عىلىمي قىزمەتكەرمىن دە، مەنەن عىلىمي دارەجەسى تومەندەر اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ءجۇردى. جالاقىنىڭ ازدىعى بار، ءوزىمنىڭ ىشتەي كوڭىلىم تولماعانى بار، ارتىنان ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى باقىتجان ابدىرايىمعا بارىپ، جاسالعان جاعدايعا قاناعاتتانبايتىنىمدى ايتتىم. سوندا ەستىگەن جاۋابىم نە دەيسىز عوي؟ «ۇندەمەي جۇرە بەر. بۇل جەردەن كەتسەڭ، جۇمىس تابا الماي، قاڭعىپ قالاسىڭ»، - دەدى. بۇل ماعان اۋىر ءتيدى. ويتكەنى مەن ءوز الەۋەتىمە سەنەمىن عوي. قىتايدا بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعانمىن. وعان ەكى قازاقتىڭ ءبىرى، ءتىپتى ەكى قىتايدىڭ ءبىرى تۇسە المايدى. ونداي ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرسەڭ، قايتكەندە دە ساعان قالاعان جەرىڭدە قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەرىلەدى. ودان كەيىن جاپونيادا قىزمەت ەتتىم. بۇل ەلدەردىڭ ەكەۋىندە دە عىلىمعا كوزقاراس قانداي ەكەنىن، عالىمدارعا الاڭسىز زەرتتەۋمەن اينالىسۋ ءۇشىن قالاي جاعداي جاسالاتىنىن كورىپ قالعانمىن. سونىڭ ءبارىن تاستاپ اتاجۇرتقا ورالعاندا كورگەن كۇنىم اناۋ. مەن قاڭعىپ جۇرگەن بىرەۋ ەمەس ەدىم عوي. سونىمەن رەكتورمەن سويلەسكەن سوڭ «قاڭعىسام قاڭعيىن» دەپ، ۋنيۆەرسيتەتتەگى جۇمىسىمدى قالدىرىپ، كەتىپ قالدىم. الماتىعا قايتا ورالعان سوڭ گەرمانياعا حابارلاسىپ، سونداعى گۋمبولدت قورىنا ءوز جوبامدى ۇسىندىم. ولار قابىلدادى. ءسويتىپ مەن قازاقستان بويىنشا گۋمبولدت سىيلىعىن العان 14-ادام بولىپپىن. مەنىڭ سالام بويىنشا ءبىرىنشى رەت العان ەكەنمىن. وسىلاي ەلدەگى عىلىمعا دەگەن كوزقاراس، عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنداعى جۇيەدەن كوڭىلىم قالىپ، گەرمانياعا كەتىپ قالدىم.
اقىرى باستادىم عوي، ايتا بەرەيىن، وسى گۋمبولدت قورىنىڭ الەكساندر فون گۋمبولدت اتىنداعى قازاقستاندىق كلۋبى دا بار. ول جەردە ءبىر پىكىر الماساتىن ورتالىق سياقتى جۇمىس ىستەيدى. مەن قوردىڭ سىيلىعىن ۇتىپ العاننان كەيىن ولار مەنى ءوز قاتارلارىنا قوسۋى كەرەك بولاتىن. ءبىر ايەل تەلەفون سوعىپ تانىستى. بىراق ونداعى قازاق عالىمدارىمەن ارالاسۋ ورايى بولمادى.
– ءسىز قازاقستاندا مىقتى-مىقتى عالىمدار بار دەپ، ولارعا قۇرمەت تانىتىپ وتىرسىز عوي. سىزدىڭشە، قازىر ولاردىڭ عىلىمعا بار الەۋەتىن جۇمساۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان قانداي كەمشىلىكتەر بار؟
– وزىم كۋا بولعان جاعدايلاردى عانا ايتايىن. مەن جەتەكشىلىك ەتەتىن عىلىمي جوباعا 10 ميلليون تەڭگەدەن استام قاراجات ءبولىندى، بىراق ماعان تيگەنى 70 مىڭ تەڭگە كولەمىندەگى جالاقى عانا. بۇدان نە تۇيۋگە بولادى، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. جالپى عالىمداردىڭ جالاقىسى، تابىسى وتە تومەن. ولار الاڭسىز جۇمىس ىستەي المايدى. عىلىمي جوبالارعا بولىنگەن قاراجات عالىمداردىڭ قولىنا تيمەيدى. بىراق سوندا دا عىلىمعا قارجى جاعدايى از بولعاندىقتان، عالىمدار اراسىندا كونكۋرستا باسەكە كوپ بولادى. ولار جوباسىن وتكىزۋ ءۇشىن باسشىلاردىڭ ءتىلىن تابۋعا تىرىسادى. ودان قالسا، سونشا جوباعا بولىنگەن قاراجاتتان قولىنا، ناقتى عىلىمي جۇمىستى جاساۋعا قانشاسى جەتسە، سوعان كونۋگە ءماجبۇر بولادى. قازاقستاندا عالىمنىڭ، پروفەسسوردىڭ دەڭگەيىنەن بۋحگالتەردىڭ دەڭگەيى جوعارى. ءوز باسىم جالاقىمنىڭ ءجونىن سۇرايمىن دەپ بارىپ، تالاي رەت بۋحگالتەرگە جالىنىپ تۇرعانداي كۇي كەشىپ، جاسىپ قايتتىم. وسىنداي جاعدايلار مەنىڭ كوڭىلىمدى قالدىردى.
2008 جىلى بەردىبەك ماشبەكۇلىنىڭ كومەگىمەن، اگۋ-گە جۇمىسقا قابىلدانعانمىن. سول كەزدەگى اگۋ رەكتورى سەرىك پىراليەۆ ماعان ءوتىنىش جازدىرىپ، قول قويدىرىپ، دوتسەنت رەتىندە جۇمىسقا الدى. بىرەر اي وتكەن سوڭ كادرلار بولىمىندەگى ءبىر قىز ۋنيۆەرسيتەتكە شاقىردى. بارىپ ەدىم، مەنىڭ قۇجاتتارىمدى الىپ شىعىپ: «مىنا جەردە اتىڭىزدىڭ جانىنداعى دوتسەنت دەگەن ءسوزدى ءوشىرىپ، ورنىنا اسسيستەنت دەپ جازىڭىز»، - دەيدى. «نە ءۇشىن، ول مەنىڭ جالاقىما قالاي اسەر ەتەدى؟» - دەسەم، «ونىڭ مۇندا نە قاتىسى بار؟» -دەپ دىكەڭدەپ جاۋاپ بەردى. سوندا ساعان از جالاقى قويۋ ءۇشىن سەنى ءوز دارەجەڭنەن باس تارتۋعا ۇگىتتەيدى ەكەن. ول قىزعا وسىنداي بيلىكتى كىم بەرگەن؟ ارينە، رەكتوردىڭ ەمەۋرىنى بولماسا، ول قىز ولاي ىستەي الماۋشى ەدى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ ءبارى عالىمداردىڭ ەڭسەسىن تۇسىرمەگەندە نە ىستەيدى؟ ەڭسەسى ءتۇسىپ، قالاي كۇن كورەم دەپ، ءار جەردە ءبىر قوسىمشا جۇمىس ىستەپ جۇرەتىن عالىمدار عىلىمعا قالاي جاڭالىق اكەلەدى، ەل دامۋىنا قالاي ۇلەس قوسادى؟
مەن ەلىمدى جامانداپ تۇرعان جوقپىن. ەلدەگى عىلىمعا كوزقاراستى، عالىمداردىڭ بەيشارا كۇيىن ايتقىم كەلىپ وتىر. مەنىڭ كوڭىلىمە تيگەن وسىنداي جاعدايلار. قازاقستاندا عىلىمعا جانى اشيتىن ادام جوق سياقتى. بىراق قازىر پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جاقسى بەت بۇرىستار جاساپ جاتىر عوي. ءبىلىم مەن عىلىم جۇيەسى دە ءبىر سەرپىلەتىن شىعار دەپ ۇمىتپەن قاراعىمىز كەلەدى.
قازاق تاريحىنا قاتىستى تاقىرىپقا اقش نەگە قىزىقتى؟
– سىز قازاقستاندا كوپ عالىمدار ارماندايتىن نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ەتتىڭىز. نەگە تاستاپ كەتتىڭىز؟
– گەرمانيادا جۇرگەنىمدە، 2016 جىلى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە «قوناق عالىم» (visiting scholar) رەتىندە شاقىرىلدىم. باستاپقىدا ءبىر جىلدىق كەلىسىمشارت بويىنشا بارعانمىن. بىراق جۇمىسىمىز ەكى جىلعا سوزىلدى. كەلەسى جىلىندا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اتىمەن تايۆانداعى حالىقارالىق قىتايتانۋ ستيپەندياسىن ۇتىپ الىپ، تايبەيداعى گۋگۋن مۇراجايىندا ءتورت اي قازاق تاريحىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەردى، تاريحي كارتالاردى جينادىم. وسى ماتەريالدار سوڭعى زەرتتەۋلەرىمنىڭ قۇندى دەرەككوزدەرى بولدى. قاسىم حان تۇسىنداعى قازاق تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر تاپتىم. وسى ارادا اتالعان تايۆان عىلىمي زەرتتەۋ قورىنا تانىستىرۋ حات جازىپ بەرگەن نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ءتىلى جانە تۇركىتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى جانە مەڭگەرۋشىسى يۋلاي شامىلوعلىنا العىسىم شەكسىز. سول اياقتالعاننان كەيىن قايتادان گەرمانياعا كەتتىم.
– امەريكاعا كەلگەلى، وسىندا ۋنيۆەرسيتەتتەردە قىزمەت ەتەتىن قازاق عالىمدارىمەن كەزدەسىپ ءجۇرمىن. ولاردىڭ ەڭبەگى، جەتكەن جەتىستىكتەرى ادامدى جىگەرلەندىرەدى. ءبىر بىلەتىنىم، وسى عالىمدار قازاقستانعا بارىپ ساباق بەرسە، حالىقارالىق دەڭگەيدە قانشا مويىندالعانىمەن، باسقا شەتەلدىك عالىمدارعا قاراعاندا از جالاقى الادى ەكەن. مىسالى، قازاقستاننان كەتىپ، اقش-تا عىلىمي دارەجەگە جەتىپ، اقش-تا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ ەلگە بارسا، ولار باسقا شەتەلدىك عالىمدارداي باعالانبايدى. ولار وزگە شەتەلدىك عالىمدارمەن تەڭدەي باعالانۋى ءۇشىن شەتەل ازاماتتىعىن العان بولۋى كەرەك ەكەن. راس پا؟
– ول راس. مەن ەلگە كەلىسىمشارتپەن بارعاندا مەنىڭ دە جالاقىم تومەن بولىپ، شەتەلدە، كەرىسىنشە، مەنەن ۇيرەنىپ جۇرگەن ءبىر عالىمنىڭ جالاقىسى الدەقايدا جوعارى بولعان. سوندا الگى عالىمنىڭ دەڭگەيى تومەندەۋ بولسا دا، ازاماتتىعى باسقا ەلدىكى بولعانى ءۇشىن عانا ول مەنەن جوعارى تۇراتىن ەدى. بىراق مۇنداي زاڭدىلىق باسقا ەلدەردە دە بار. مىسالى، تۇركيادا دا سولاي.
– سوندا قازاق عالىمدارى قازاق عىلىمىنا ۇلەس قوسقىسى كەلسە، شەتەلدىكتەرمەن بىردەي، جوعارى جالاقى الۋى ءۇشىن قازاقستان ازاماتتىعىنان باس تارتىپ بارۋى قاجەت پە؟
– جالاقى ءۇشىن عانا ادام ازاماتتىعىنان باس تارتپايتىن شىعار. باسقا سەبەپتەر بولماسا. بىراق بۇل شىن مانىندە كەيدە ىڭعايسىز جاعدايلار تۋدىرادى. مىسالى، مەن 2018 جىلعى شەتەلدىك زەرتتەۋشى عالىم رەتىندە قازاقستانعا بارعاندا ماعان قازاق بولعانىم ءۇشىن اسا كوپ كوڭىل بولىنگەن جوق. كەيىن شەتەلدەن تاعى ءبىر عالىم كەلەدى دەدى. ول مەنىڭ شەتەلدىك ءبىر ارىپتەسىم بولىپ شىقتى. عالىم رەتىندە ول كوبىنە مەنەن سۇراپ، مەنەن ۇيرەنىپ جۇرەتىن. بىراق ول كەلگەندە وعان كوڭىل ءبولىپ، بار جاعدايىن جاساپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتتى. سوندا الگى كىسى وزىنە كورسەتىلىپ جاتقان قۇرمەت ءۇشىن مەنەن ىڭعايسىزدانىپ وتىردى. وسىنداي جاعدايلار بولادى.
– قازىر ءسىز قانداي جوبامەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟
– مەنىڭ قازىرگى جۇمىسىم – ورتا ازياداعى، سونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى دا تاريحي جەر-سۋ اتتارىن انىقتاپ، گەوگرافيالىق كارتادا كورسەتۋ. ءبىز كوبىنە كونە جەر-سۋ اتتارىن بىلمەيمىز، ونى بىلمەگەن سوڭ بۇرىنعى شەكارامىز قالاي بەكىتىلىپ، قاي كەزدە، كىمدەردىڭ بەلگىلەگەنىنەن دە بەيحابارمىز. مىسالى، وتكەن عاسىرلاردا ورىستار باتىستان شىعىسقا سوزىلعان تاۋدى تيان-شيان دەپ اتاي سالدى. بۇل ۇلكەن قاتەلىك ەدى. قازاقتار ونى الاتاۋ، قاراتاۋ دەپ اتاعان. تاۋدىڭ ءبىر شەتى تالاس الاتاۋى، ءبىر شەتى قىرعىز الاتاۋى دەپ بولىنەتىن. ول تاۋدىڭ باياعى اتى – الاتاۋ. ودان بۇرىنعى اتى – ءتاڭىرتاۋ. ونى ورىس عالىمدارى قىتاي تىلىندەگى اتىمەن تيان-شيان دەدى. بۇل ەرتەڭ قىتايلاردىڭ «مىنا جەردىڭ اتى قىتاي ءسوزى، بۇل جەر تاريحتان بىزدىكى ەدى» دەپ شىعۋىنا نەگىز بولا الادى. سوندىقتان كونە تاريحي اتاۋلاردى قالىپقا كەلتىرۋ قاجەت. جالپى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ بويىنشا تاريحي گەوگرافيانىڭ قازاق تاعدىرىنا ۇلكەن ىقپالى بار.
– ورتا ازيا، قازاق تاريحي گەوگرافياسىنا قاتىستى تاقىرىپتىڭ زەرتتەلۋىنە اقش نەگە مۇددەلى؟ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى بۇل جوباعا نەگە قىزىعىپ وتىر؟
– گارۆاردتا «گەوگرافيالىق اقپاراتتىق جۇيە» دەپ اتالاتىن حالىقارالىق باعدارلاما بار. ولار تاريحي جەر اتتارىن سوعان ەنگىزبەكشى. بۇل جوبا جاپونيامەن، فرانتسيامەن جانە قىتايمەن بىرلەسىپ جاسالعان، 2001 جىلدان باستاپ قولعا الىنعان ەكەن. ودان بەرى قىتاي ءوز جاعىن، جاپونيا ءوز جاعىن زەرتتەپ، ۇسىنعان. ەندى ماسەلە ورتا ازياعا كەلگەندە مامان تابىلماپتى. سودان سوڭ قىتايدىڭ باتىسىنداعى موڭعوليا، ءسىبىر، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركمەنستان، اۋعانستان سياقتى ەلدەردى قامتيتىن عالىم قاجەت بولعان. جالپى ورتا ازيا – تاريح عىلىمىندا وتە كۇردەلى اۋماق. قىتاي ءتىلىن عانا ءبىلىپ، ونى زەرتتەي المايسىڭ، تاريحي گەوگرافيانى اشۋ ءۇشىن كوپ ءتىل ءبىلۋىڭ قاجەت. مىسالى، كونە تۇركى ءتىلىن، كونە قىتاي ءتىلىن ءبىلۋىڭ قاجەت. ودان بولەك، پارسى، اراب ءتىلىن جانە قازىرگى قازاق، وزبەك، قىرعىز تىلدەرىن دە ءبىلۋ مىندەتتى. ەۋروپا، اقش عالىمدارىنىڭ بۇل تاقىرىپقا ءتىسى باتپاي كەلگەنى سودان. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى بۇرىننان تياناقتى نەگىز بولماسا عىلىمي زەرتتەۋدى قابىلدامايدى عوي.
– بۇل تاقىرىپقا ءسىز ەرتەدەن زەر سالىپ كەلەسىز بە؟
– كارتالاردى زەرتتەۋگە ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگەندە ارالاسا باستاعانمىن. سول كەزدە قىتايدىڭ ءبىر وليگارحى جاپونيادان كونە قىتايدىڭ كارتاسىن قوماقتى قاراجاتقا ساتىپ الىپ، بەيجىڭگە الىپ كەلگەن ەدى. مەنىڭ جەتەكشىم لين مەيتسۋن دەگەن، كونە تىلدەردى بىلەتىن، بىلىكتى عالىمعا الگى كارتانى «ساراپتاپ بەرىڭىزشى»، - دەپ تاپسىرىپتى. ول كىسى مەنى جانىنا كومەكشى ەتىپ الدى. كونە كارتا 35 مەتر ۇزىندىقتاعى جىبەك جولى كارتاسى بولاتىن. ونى ەكى جىل بىرگە زەرتتەدىك. كوپ جەر اتتارى جىبەك جولىنىڭ وڭتۇستىك باعىتى بويىشا كەتكەن، ستامبۇلعا دەيىنگى جەر اتتارى ەدى. زەرتتەۋ اياقتالعاندا، لين مەيتسۋن ءوز اتىمەن ۇلكەن مونوگرافيا جاريالادى. ەڭبەك جاريالانىسىمەن كارتا تۋرالى تالاس-تارتىس كوپ بولدى. كارتانى قىتاي وليگارحى ءبىر جاپوننان ساتىپ الدى، ال ول ادامعا كارتا كەزىندە ساۋداگەر اكەسىنەن قالعان ەكەن. ەشكىمگە كورسەتپەي ءجۇرىپ، قىتايلارعا ساتا سالعان عوي. ول كارتا جايلى ءتىپتى جاپون عالىمدارى دا بىلمەي قالعان. ءسويتىپ، كارتا قىتايعا ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن عانا ول جاقتا باسقا پىكىرلەر ايتىلا باستادى. «ول وتىرىك كارتا، عىلىمي دالەلى جوق» دەپ شۋلادى. بىراق ول عىلىمي كارتا ەدى جانە دالەلدەنگەن. كارتانى 1923 جىلى جاپون ساۋداگەرى قىتايدان جاپونياعا الىپ كەتكەن ەكەن. وسىلاي ءبىرشاما تالاس تۋدىرىپ بارىپ، مويىندالعانداي بولعان كارتا قازىر قىتايدىڭ تاريحي مۋزەيىندە تۇر. مەنىڭ تاريحي كارتالاردى زەرتتەۋىم وسىلاي 2004 جىلى باستالعان.
– ءسىزدىڭ وسى تاقىرىپپەن اينالىساتىنىڭىزدى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى قالاي ءبىلدى؟ باعدارلاما جايلى ءوزىڭىز ەستىپ، جوباڭىزدى ۇسىندىڭىز با؟
– مىنا نارسەنى ايتايىن، مەن ءدال قازىرگى جوبامدى قازاقستاندا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ كونكۋرسىنا ۇسىنعانمىن. بىراق ءۇش رەت ۇسىنسام دا، وتپەي قالعان.
– سوندا قازاقستاندا وتپەي قالعان جوباڭىز گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنە قاجەت بولىپ تۇر عوي؟
– مەنىڭ جوبام گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى قولعا العان عىلىمي زەرتتەۋ باعدارلاماسى ءۇشىن وتە قۇندى بولىپ شىقتى. 2018 جىلى وسى جوبام قابىلدانعاندا، قازاقستاندا قىزمەت ەتىپ، ۇزاعىراق قالار ەدىم. بىراق كونكۋرستان وتپەگەن سوڭ گەرمانياعا كەتىپ قالدىم. وندا مىناداي قىزىق بولعان. ۇمىتپاسام، 2011 جىلى بىرەۋلەر ارقىلى تاۋىپ العان بولسا كەرەك، ماعان قىتايدا ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان قىتاي ساباقتاسىم حابارلاستى. الماتىعا كەلگەنىن، مەنىمەن كەزدەسكىسى كەلەتىنىن ايتتى. كەزدەستىك. ول مەنى قايتادان قىتايعا قايتۋعا ۇگىتتەدى. «بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىردىڭ عوي، سەندەي عالىمداردى بىزدە قالاي باعالايتىنىن بىلەسىڭ. قايتادان قىتاي ازاماتتىعىن الۋعا كومەكتەسەمىن. قالاعان قىزمەتىڭە باراتىنىڭا كەپىل بولامىن. قىتايعا قايتساڭشى»، - دەدى. مەن ءوزىم قىتايداعى قازاقتار اراسىندا تۋىپ-ءوسىپ، سوندا وقىعانىممەن، «ءتۇبى قازاقستاندا تۇرامىن» دەپ شەشكەن عالىم ەدىم عوي. «قازاقستاندا جولىم بولماي، ساعىم سىنسا دا، قىتايعا قايتىپ بارمايمىن» دەپ شەشتىم. كەيىن بىلسەم، قىتايدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىعان، سونداعى از ۇلت وكىلدەرىن «سىرتقا جىبەرمەيمىز، نەگە ولار بىزدە ءبىلىم الىپ، سوسىن باسقا ەلگە بارىپ قىزمەت ەتەدى؟» دەگەن ماسەلە كوتەرىلىپتى.
سونىمەن مەن گەرمانيادا «ورتا ازيانىڭ ورتا عاسىرلىق تاريحي گەوگرافياسى» دەگەن تاقىرىپتاعى زەرتتەۋىمدى جاسادىم. بۇل – ءدال قازىر گارۆاردتاعى زەرتتەۋىمنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى. ول جاقىندا باسپادان كىتاپ بولىپ شىققالى جاتىر. مەنىڭ گارۆاردقا كەلۋىمە وسى تاقىرىبىم سەبەپ بولعان.
دالىرەك ايتسام، ءبىراز جىل بۇرىن مەن گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، قازىر ۆاشينگتوندا تۇراتىن ءبىر كىسىمەن تانىسقانمىن. ول كىسى تاتارستاندا وتكەن ءبىر كونفەرەنتسياعا كەلدى. مەنىڭ ماسكەۋدەگى كونە كارتا تۋرالى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن ماقالامدى وقىعان ەكەن. ماقالامدى اعىلشىن تىلىندە شىعاتىن جۋرنالىنا بەرۋىمدى سۇرادى. ول جاريالاندى. مەنىڭ گارۆاردتقا شاقىرىلۋىما امەريكادا عىلىمي جۋرنالعا جاريالانعان سول ماقالام سەبەپ بولدى.
عىلىمعا قارجى قۇيعان قازاق وليگارحىن كورمەدىم
– ءوزىڭىزدىڭ دە قۇلاعىڭىز شالاتىن شىعار، قازىر ءسوز بوستاندىعى ۇستەمدىك ەتەتىن، ءارتۇرلى پىكىرگە قۇرمەتپەن قارالاتىن قوعامداردا تاريحتى ءبىلۋ مۇلدە قاجەت ەمەس دەيتىن كوزقاراستاعى ازاماتتار بار. ولار: «تاريحتى وقىعان سايىن جاستار اتا جاۋىن تابادى» دەيدى، ەندى بىرەۋلەر: «وتكەن زاماندارداعى سوعىس ءتاسىلىن ۇيرەنىپ الۋىمىز مۇمكىن» دەيدى. ءسىز بۇل تۋرالى نە ويلايسىز؟
– مەنىڭشە، ول – قاتە پىكىر. ءبىر عانا مىسال ايتايىن. قازىر قىتاي گەوساياساتقا قاتىستى ءوز مۇددەسىن نەگىزىنەن تاريح ارقىلى شەشۋگە تىرىسىپ جاتىر. ولار عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ، ءۇندىستان جەرىنىڭ شەتىن، وڭتۇستىك تەڭىز جاعالاۋىنداعى ەلدەردىڭ جەرىن تارتىپ الۋعا ارەكەت ەتۋدە. بۇل سول تاريحتى ءوز مۇددەلەرى تۇرعىسىنان كورسەتۋدەن بولىپ وتىر.
«تاريحتى كوپ وقىساق، اتا جاۋىمىزدى ىزدەپ كەتەمىز» دەگەن – جالپى، مەنىڭشە، قاتە پىكىر. قازىرگى قازاق جەرى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا توعىزىنشى ورىندا تۇر، ال حالقى 19 ميلليون عانا. نە ءۇشىن؟ تاريحتى بىلمەسەك، مۇنىڭ سەبەبىن قالاي بىلەمىز؟ تاريحتى بىلمەسەك، وسى ۇلان-بايتاق جەرىمىزدى قالاي ساقتاپ قالامىز!؟ كورشى ەلدەر جەرىمىزگە كوز الارتىپ وتىرسا، نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
قازاق جەرىنىڭ وسىنشا كەڭ بولۋ سەبەبى كوشپەندىلىك مادەنيەت، كوشپەلىلىك ءومىر سالتى قازاقتان سوعان ساي كەڭ جەردى قاجەت ەتكەن. ءار رۋ ءبىر-ءبىر جايلاۋدى يەمدەنگەن. ءبىر رۋلى ەلدىڭ قىستاۋى، جايلاۋى، كۇزەۋى بولعان. وتىرىقشىلار جەرگە بايلانىپ، از جەردەن كوپ ءونىم الۋ جولدارىن ىزدەسە، كوپشەندى حالىق مالعا جايلى جەر ىزدەگەن. بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز كوپ جەردى يەمدەنىپ، قۋاتتى مەملەكەت بولعانى سونداي، قىتاي ولاردان قورعانۋ ءۇشىن ۇلى قورعانىن سالعان. مەنىڭشە، تاريحتى بىلمەسە، ادام بار نارسەسىنىڭ ءمانىن دە، باعاسىن دە بىلمەيدى.
مىسالى، ءدال قازاققا تاريحتى ءبىلۋ نە ءۇشىن كەرەك دەپ ويلايسىز؟ قازاققا ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ەلىنىڭ اماندىعى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەرەك. اڭگىمەنىڭ باسىندا دا «وسى جوباعا ءومىرىمدى بەرەمىن دەپ نەگە ايتتىڭىز؟» دەدىڭ عوي، مەن وسى باعىتتا از دا بولسا سەپتىگىمدى تيگىزگىم كەلەدى. مەنىڭ ماقساتىم – قازاقتىڭ بۇرىنعى تەرريتورياسىن، بۇرىنعى سەرىلىك-اقسۇيەكتىك قوعامىن الەمگە وڭ جاعىنان تانىستىرۋ. ونى جايدان-جاي ەشكىم مويىندامايدى. ونى مويىنداتۋ ءۇشىن اعىلشىن تىلىندە مونوگرافيا شىعارۋىڭ كەرەك. وعان ازۋلى ەلدەردىڭ مىقتى-مىقتى عالىمدارى پىكىر جازۋى قاجەت. سول جاريالانعان سوڭ عانا بۇكىل دۇنيەجۇزى نازار اۋدارا باستايدى. قازىر حالىقارالىق عىلىمي اينالىمدا قازاقستان جايلى تاريحي اقپاراتتار وتە از. سوندىقتان قايتا بىزگە قازاق تاريحى جايلى كوبىرەك زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساپ، حالىقارالىق دەڭگەيدە جاريالاۋ كەرەك.
– ءسىزدىڭ از قازاق اراسىنان شىعىپ، اقش-تىڭ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەنىڭىز قازاق جاستارى ءۇشىن ۇلگى بولىپ، جىگەر سىيلايدى. ءسىزدىڭ جولىڭىزعا قىزىعاتىن، سىزدەي بولعىسى كەلەتىن جاستارىمىز بارىنا سەنىمدىمىن. ەندى سول جاستار ءۇشىن عالىمنىڭ شىعارماشىلىق شەبەرحاناسى جايلى ازداعان مالىمەت بەرسەك. ءسىزدىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىڭىز قالاي ءوتىپ جاتىر؟ زەرتتەۋ جۇمىسىن جاساعاندا نە نارسەنى نەگىزگە الىپ وتىرسىز؟
– ەرتەدەگى گەوگرافيالىق كارتالاردى زەرتتەيتىن عالىم بولعاندىقتان، مەن زەرتتەۋدە كونە كارتالاردى قولدانامىن. ول كوبىنەسە ۋنيۆەرسيتتەردىڭ كىتاپحانالارىندا كارتا ساقتايتىن ارنايى بولىمدەردە بولادى. سول جەرگە كىرىپ، وزىڭە قاجەتتى كارتانى سۇراتىپ الىپ، وتىرىپ، تالداۋ جاسايمىن. بۇل ارحيۆتە جۇمىس ىستەگەنمەن بىردەي.
– كەيدە ينتەرنەتتە دە ونداي كونە كارتالار جاريالانىپ جاتادى.
– ينتەرنەتتە تارالىپ جۇرەتىن كونە كارتالاردىڭ ءبارى بىردەي سەنىمدى ەمەس. ولاردىڭ تاريحي قۇنى دا جوعارى بولمايدى. ءبىز عالىم بولعاننان كەيىن ارنايى ورىنداردا ساقتالىپ كەلە جاتقان كارتالاردى زەرتتەپ، اينالىمعا سالۋعا تىرىسامىز.
– قازىرگى جوباڭىز قانشا جىلعا جوسپارلانعان؟ بۇدان كەيىن نەىستەيسىز؟
– بۇل جوبا قاي كەزدە اياقتالاتىنى بەلگىسىز. مۇنى باسقا ەلدە جۇرىپتە جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. بۇل ەڭبەكتى تولىق اياقتاعانشا شامامەن 4-5 جىل كەتەتىن شىعار.
– سوندا ءسىز ءوزىڭىز تۇراقتى تۇراتىن گەرمانياعا، بولماسا قازاقستانعا بارىپ تا بۇل جۇمىسىڭىزدى جالعاستىرا الاسىز عوي؟
– ارينە، مەن قايدا جۇرسەم دە جالعاستىرامىن، بىراق مەنىڭ تاپقان ەڭبەگىمدى گارۆارد ءوزى تەكسەرىپ، جاريالاپ وتىرادى. جاڭا «وسى جوبادان سوڭ نە ىستەيسىز؟» دەدىڭىز عوي، مەنىڭ بولاشاق تاقىرىبىم دا وسىعان قاتىستى بولادى.
– ءبىزدىڭ kazunite.com – جاڭادان اشىلىپ وتىرعان حالىقارالىق ونلاين گازەتى. ماقساتىمىز – قازاق قوعامىنا سەرپىلىس بەرەتىن تىڭ ويلاردى جەتكىزۋ، جاستارعا موتيۆاتسيا، قاجەت اقپارات بەرۋ. وسى تۇرعىدا ءوز-وزىمىزگە سىن كوزبەن قاراپ، قاجەت نارسەنى ۇيرەنىپ، قاجەتسىز، دامۋىمىزعا زيان كەلتىرىپ وتىرعان مىنەزدەردەن ارىلساق دەيمىز. سوندىقتان بۇل ونلاين گازەتىمىزدىڭ ءداستۇرلى سۇراعى بولماق: سىزدىڭشە، لايىقتى جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، دامۋ ءۇشىن، جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەي، وزگە وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن ءبىز، قازاق، قاي مىنەزىمىزدى وزگەرتۋىمىز كەرەك؟
– مەنىڭ ايتقىم كەلەتىنى، قازاقتار بۇرىنعى اتا-بابالارىنىڭ مىنەزىنە قايتا ورالسا، عىلىمدى سۇيسە ەكەن. مەن «عىلىمدى سۇيمەيدى» دەپ تۇرعان جوقپىن، بىراق باي، وليگارحتار عىلىمي قورلار اشىپ، ەلگە جاناشىرلىعىن كورسەتسە ەكەن. الەمنىڭ بارلىق وركەنيەتتى ەلدەرىندە جەكە قالتالى ازاماتتار اشقان عىلىمي قورلار بار. ولار عالىمداردىڭ جوبالارىنا ارناپ ستيپەنديا بەرىپ تۇرادى، كوبى ءوز ەلدەرىنىڭ عالىمدارىنا عانا ەمەس، شەتەلدىك عالىمدارعا دا بەرەدى. مەنىڭ جوبامدى قارجىلاندىرعان دا گەرمانيانىڭ سونداي قورى عوي. اقش-تا ءتىپتى ەۆرەيلەر اشقان قورلار وتە كوپ. ولار ەۆرەي تاريحىنا قاتىستى تاقىرىپپەن اينالىسام دەگەن بارلىق عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن قارجىلاندىرىپ وتىر. ەۋروپا ەلدەرىندە دە، اقش-تا دا عالىمداردى، عىلىمدى قولدايتىن مەملەكەتتىك جانە جەكە قورلار وتە كوپ. ال قازاقستاندا عىلىمعا اقشا اۋدارعان ءبىر دە ءبىر وليگارحتىڭ اتىن ەستىمەپپىن. بىزدە انشىلەرگە، سپورتشىلارعا اقشانى ايامايدى، بىراق عالىمداردىڭ كۇنى ايانىشتى. وسى جاعى رەتتەلسە ەكەن دەيمىن.
ال جاستارعا ايتارىم، وڭاي ولجا تابام دەگەن نيەتتى قويىپ، بىلىمگە، ىزدەنىسكە كوبىرەك بەت بۇرسا ەكەن. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ەرتە زامانداردىڭ وزىندە وسىنشا بايتاق جەردى الىپ جاتقان مەملەكەتتى بىلىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا ساقتاپ قالعان. قازاق كوشپەلى حالىق بولسا دا، ءبىلىم مەن ءىلىمدى تەڭ الىپ جۇرگەن. قاشان دا جاڭاشىل بولعان. قازاق قوعامىن ءوز باسىم ۇنەمى «اقسۇيەكتەر قوعامى» دەيتىنىم سوندىقتان. ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى وتىرىقشى ساۋداگەر حالىقتارعا قاراعاندا ارتىقشىلىعىمىز دا وسىندا ەدى. ءيا، مەنتاليتەت بويىنشا، قازاق بىلىمگە قۇشتار بولعان، ءبىلىمىن جاڭالاپ تۇرعان. سونىڭ ارقاسىندا باسقا كەرى اعىمنىڭ ارتىندا كەتپەگەن. بىلىمقۇمار حالىق بولعاندىقتان دا، قازاقتان ءال-فارابي، بەيبارىس سۇلتان سەكىلدى الەمدى موينىداتقان تۇلعالار شىققان. بەرتىندەگى اباي، الاش كوسەمدەرىن الىڭىز، ولاردىڭ ويى الەمنىڭ وزىق ويلى عالىمدارىنان كەم تۇسپەگەن. حح عاسىرداعى ەڭ تانىمال، ويشىل تۇركىتانۋشى عالىم زاكي ۋاليدي توعاننىڭ «مىنا قازاقتار وڭتۇستىكتەگى ءوز كورشىلەرىنە قاراعاندا ويلى بولعان، سەرگەك بولعان، جاڭاشىلدىقتى تەز قابىلداپ وتىرعان» دەپ جازعانى سودان.
سوندىقتان جاستار كەيدە «وقىماي-اق تابىسقا جەتەم» دەپ جاتادى عوي قازىر، بىراق ولاي پايدا تابۋعا اسىعىپ، شالا بىلىمگە، بىلىمسىزدىككە بوي الدىرماسا ەكەن دەيمىن. دۇنيە تابۋ وڭاي، راحاتىن كورۋ قيىن. راحاتىن كورۋ ءۇشىن ءبىلىم ۇيرەنۋ كەرەك. فرانتسۋزدار، اعىلشىندار، باسقا دا ەۋروپا ەلدەرى ساۋدامەن ەمەس، ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا دامىعان، قازىرگە دەيىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ عىلىمىندا كوش باستاپ كەلە جاتىر. سوندىقتان قازاق باياعىشا ۇدايى ءبىلىمدى جاڭارتىپ وتىرۋعا دەن قويسا دەيمىن.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
