Qazaqstanda qabyldanbaǧan jobamdy Garvard qabyldady – Nūrlan Kenjeahmet

Qazaq tarihyna qatysty taqyrypqa AQŞ nege qyzyqty? Osy jäne özge de sūraqtarǧa tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, AQŞ-tyŋ Garvard universitetınde ǧylymi zertteuşı Nūrlan Kenjeahmet kazunite.com halyqaralyq onlain gazetıne bergen sūhbatynda jauap berdı. Būl turaly "Adyrna" ūlttyq portaly jazady.  Ǧylymi jobaǧa bölıngen milliondardan ǧalymdarǧa mardymsyz jalaqy tiedı – Bır sūhbatyŋyzda «qazır jasap jürgen jobam üşın ömırımdı beruge barmyn» degen ekensız. Būl qazırgı jūmysyŋyzdyŋ maŋyzdylyǧyn körsetetın şyǧar. Degenmen adam ömırınıŋ bır mūraty baqyt tabu ǧoi. Baqyt tabu arqyly egony qanaǧattandyrǧysy keledı. Sonda būl sızdıŋ «elge paidamdy tigızu arqyly egomdy qanaǧattandyramyn» degenıŋız be, älde ǧalymdarǧa tän özı tapqan paiymdy däleldep, moiyndatu arqyly egony qanaǧattandyru deitın mınezdı meŋzegenıŋız be?  – Qazaqta tärbie körgen balalarǧa aitylatyn «tektı jerdıŋ balasy» deitın söz bar. Men bala künımde būl sözdıŋ maǧynasyn tüsınbeuşı em, qazır jiı esıme tüsetın bolypty. Menıŋşe, är azamat öz tektılıgın körsetıp, ainalasyna, elıne paidasyn tigızuı kerek. Mysaly, men Qytaida tudym, bala jasymnan bırneşe tıl üirendım. Qytaidyŋ ataqty Beijıŋ universitetınde oqyp, artynan Japoniiaǧa şaqyryldym. Sonda ǧylymi jūmys jasadym. Europa elderınde jūmys ıstedım. Endı, mıne, AQŞ-ta zertteu jasap jatyrmyn. Endı osy alǧan bılımıŋ men jiǧan täjıribeŋ eldıŋ paidasyna jarasa deisıŋ ǧoi. Menıŋ qazır jasap jatqan jūmysym qazaq tarihyna tıkelei qatysty jäne ol elge paidaly ekenıne senımdımın. «Osy jobaǧa ömırımdı beruge barmyn» degenım – «būl jobam üşın barymdy salyp jürmın» degenım. Būl men üşın öte maŋyzdy. Mūnyŋ astarynda sen meŋzep otyrǧan egony jetken jetıstıkpen qanaǧattandyru ia tüigen paiymyŋdy ǧylymi tūrǧyda däleldep, jeŋıske jetu nietı joq. Ataq-abyroiǧa jetsem degen deoi joq. Jas emespız, ondai deŋgeiden ötıp kettık. Būl – sol jiǧan ruhani qazynamdy, bılımımdı qazaqqa jūmsaudan rahat alu. Özıŋ atap ötkendei, egony elıŋe paidaŋdy tigızumen qanaǧattandyru deuge bolady. – Sız özıŋız jūmys ıstegen bırneşe eldı atap öttıŋız. Bıraq arasynda Qazaqstan atalmady. Nege?  – Men Qytaida, tarihtan qazaqtyŋ jerı bolyp kele jatqan Şyŋjaŋda tuǧan qazaqpyn. Sonda östım, sonda oqyp, sonda ǧylymi jolymdy bastadym. Keiın Japoniiaǧa arnaiy şaqyrumen baryp, zertteu jūmystaryn jasaǧannan keiın, 2008 jyly «atajūrtymyz ǧoi» dep Qazaqstanǧa oraldym. Bıraq men ol jaqta ırgelı eŋbek etıp, ülken ǧylymi jūmyspen ainalysa alǧan joqpyn. – Nege? Aşyp aitasyz ba? – Jalpy jüiede oryn alǧan keibır keleŋsızdıktermen betpe-bet kelıp, öz közıŋmen körgenıŋmen, keide ony aşyp aitu ǧaibat söilegenge ūqsap ketedı. Eldıŋ bärı soǧan köndıgıp, sol jüiede jūmys ıstep jatqannan keiın olar ündemegende menıŋ söilegenım qalai eken deisıŋ. Onyŋ üstıne, Qazaqstanda da myqty-myqty ǧalymdar jür ǧoi, solardy qūrmettegennen özıŋ körgen keleŋsızdıktı qanşa kökeiıŋde tūrsa da aitqyŋ kelmei qalady. – Bıraq, menıŋşe, bärı ündemegennen qazaq ǧylymy basyna üiırılgen sol jaǧymsyz būlttan arylmasy anyq. Sondyqtan qazaq ǧylymyna jany aşityn ǧalym retınde elge baryp tūryp, nege ketkenıŋızdı aşyp aitsaŋyz.  – Men 2008 jyly Japoniiadan tıke Qazaqstanǧa oraldym. Qazaqstanǧa oralǧan soŋ Berdıbek Saparbaev, Näbijan Mūqametjan syndy aǧalar qoldau körsettı. «Elge kelıp qyzmet etpeisız be»  dep şaqyryp, barǧanymda kütıp alyp, Qazaqstan azamattyǧyn alu joldaryn körsetıp, kömektestı. Men ol jaqsylyqty eşqaşan ūmytpaimyn. Qazaqstanǧa barǧan soŋ sondaǧy R.B.Süleimenov atyndaǧy şyǧystanu institutynda jūmys ıstei bastadym. Aşyp ait dep otyrsyŋ ǧoi, aitsam aitaiyn. Jarty jyl ötkende men bır ǧylymi jobany ūtyp aldym. Ol üş jylǧa josparlanǧan joba edı, biudjetı 10 million teŋgeden köp bolatyn. Ol kezde aqşanyŋ qūny da jaman emes. Söitıp, men sol ǧylymi jobanyŋ jetekşısı bolyp qyzmet ettım. Bıraq jobaǧa 10 million teŋgeden köp qarjy bölınse de, men jobanyŋ bastamaşysy jäne jetekşısı bolsam da, qolyma 70 myŋ teŋge ailyq alyp jürdım. Basynda «jobanyŋ qūny jaman emes, bıraq nege menıŋ jalaqym az?» degen sūraǧyma tüsınıksızdeu jauap aldym. Otbasymda ekı balam bar, äielım jūmys ıstemeitın. Al menıŋ institutta kabinetım de joq edı. Jūmysty üide de ıstei beretın edım. Söitıp jürgende elordadaǧy Euraziia ūlttyq universitetı qyzmetke şaqyrdy. Oǧan qosymşa jūmys ısteiın dep, ūsynysty qabyldadym. Söitıp edım, älgı öz jūmysymdaǧy jalaqymdy Şyǧystanu instituty 70 myŋ teŋgeden 25 myŋǧa bıraq qysqartyp tastady. «Būlaryŋyz ne?» - dep sūrap edım, «Sız basqa jerde de ısteidı ekensız, bızde zaŋ osylai», - dedı. Menıŋ syrttan kelgenımdı paidalanyp, «bılmeidı» dep oilaǧan ǧoi. Keiın anyqtasam, zaŋ boiynşa ekı jerde qyzmet etuge eşqandai da tyiym salynbaǧan eken. Söitıp, Euraziia universitetı menı dosent retınde qyzmetke alǧan. Ekınşı mausymǧa kelgende universitet rektory menı Otyrar kıtaphanasyna baryp jūmys ısteuge jıberdı. Ol jerde kıtaphana direktory Tūrsyn Jūrtbai maǧan «kışı ǧylymi qyzmetker bolsaŋ ǧana jūmysqa alaiyq», - dedı. Oǧan da «jaraidy», - dedım. Bıraq köŋılım tüse bastady. Öitkenı men dosent atymmen kışı ǧylymi qyzmetkermın de, menen ǧylymi därejesı tömender aǧa ǧylymi qyzmetker bolyp jürdı. Jalaqynyŋ azdyǧy bar, özımnıŋ ıştei köŋılım tolmaǧany bar, artynan Euraziia universitetınıŋ rektory Baqytjan Äbdıraiymǧa baryp, jasalǧan jaǧdaiǧa qanaǧattanbaitynymdy aittym. Sonda estıgen jauabym ne deisız ǧoi? «Ündemei jüre ber. Būl jerden ketseŋ, jūmys taba almai, qaŋǧyp qalasyŋ», - dedı. Būl maǧan auyr tidı. Öitkenı men öz äleuetıme senemın ǧoi. Qytaida Beijıŋ universitetınde oqyǧanmyn. Oǧan ekı qazaqtyŋ bırı, tıptı ekı qytaidyŋ bırı tüse almaidy. Ondai universitettı bıtırseŋ, qaitkende de saǧan qalaǧan jerıŋde qyzmet etuge mümkındık berıledı. Odan keiın Japoniiada qyzmet ettım. Būl elderdıŋ ekeuınde de ǧylymǧa közqaras qandai ekenın, ǧalymdarǧa alaŋsyz zertteumen ainalysu üşın qalai jaǧdai jasalatynyn körıp qalǧanmyn. Sonyŋ bärın tastap atajūrtqa oralǧanda körgen künım anau. Men qaŋǧyp jürgen bıreu emes edım ǧoi. Sonymen rektormen söilesken soŋ «qaŋǧysam qaŋǧiyn» dep, universitettegı jūmysymdy qaldyryp, ketıp qaldym. Almatyǧa qaita oralǧan soŋ Germaniiaǧa habarlasyp, sondaǧy  Gumboldt qoryna öz jobamdy ūsyndym. Olar qabyldady. Söitıp men Qazaqstan boiynşa Gumboldt syilyǧyn alǧan 14-adam bolyppyn. Menıŋ salam boiynşa bırınşı ret alǧan ekenmın. Osylai eldegı ǧylymǧa degen közqaras, ǧylym men bılım salasyndaǧy jüieden köŋılım qalyp, Germaniiaǧa ketıp qaldym. Aqyry bastadym ǧoi, aita bereiın, osy Gumboldt qorynyŋ Aleksandr fon Gumboldt atyndaǧy Qazaqstandyq kluby da bar. Ol jerde bır pıkır almasatyn ortalyq siiaqty jūmys ısteidı. Men qordyŋ syilyǧyn ūtyp alǧannan keiın olar menı öz qatarlaryna qosuy kerek bolatyn. Bır äiel telefon soǧyp tanysty. Bıraq ondaǧy qazaq ǧalymdarymen aralasu oraiy bolmady. – Sız Qazaqstanda myqty-myqty ǧalymdar bar dep, olarǧa qūrmet tanytyp otyrsyz ǧoi. Sızdıŋşe, qazır olardyŋ ǧylymǧa bar äleuetın jūmsauyna kedergı keltırıp otyrǧan qandai kemşılıkter bar?  – Özım kuä bolǧan jaǧdailardy ǧana aitaiyn. Men jetekşılık etetın ǧylymi jobaǧa 10 million teŋgeden astam qarajat bölındı, bıraq maǧan tigenı 70 myŋ teŋge kölemındegı jalaqy ǧana. Būdan ne tüiuge bolady, özıŋız bılıŋız. Jalpy ǧalymdardyŋ jalaqysy, tabysy öte tömen. Olar alaŋsyz jūmys ıstei almaidy. Ǧylymi jobalarǧa bölıngen qarajat ǧalymdardyŋ qolyna timeidı. Bıraq sonda da ǧylymǧa qarjy jaǧdaiy az bolǧandyqtan, ǧalymdar arasynda konkursta bäseke köp bolady. Olar jobasyn ötkızu üşın basşylardyŋ tılın tabuǧa tyrysady. Odan qalsa, sonşa jobaǧa bölıngen qarajattan qolyna, naqty ǧylymi jūmysty jasauǧa qanşasy jetse, soǧan könuge mäjbür bolady. Qazaqstanda ǧalymnyŋ, professordyŋ deŋgeiınen buhgalterdıŋ deŋgeiı joǧary. Öz basym jalaqymnyŋ jönın sūraimyn dep baryp, talai ret buhgalterge jalynyp tūrǧandai küi keşıp, jasyp qaittym. Osyndai jaǧdailar menıŋ köŋılımdı qaldyrdy. 2008 jyly Berdıbek Mäşbekūlynyŋ kömegımen, AGU-ge jūmysqa qabyldanǧanmyn. Sol kezdegı AGU rektory Serık Pıräliev maǧan ötınış jazdyryp, qol qoidyryp, dosent retınde jūmysqa aldy. Bırer ai ötken soŋ kadrlar bölımındegı bır qyz universitetke şaqyrdy. Baryp edım, menıŋ qūjattarymdy alyp şyǧyp: «myna jerde atyŋyzdyŋ janyndaǧy dosent degen sözdı öşırıp, ornyna assistent dep jazyŋyz», - deidı. «Ne üşın, ol menıŋ jalaqyma qalai äser etedı?» - desem, «onyŋ mūnda ne qatysy bar?» -dep dıkeŋdep jauap berdı. Sonda saǧan az jalaqy qoiu üşın senı öz därejeŋnen bas tartuǧa ügıtteidı eken. Ol qyzǧa osyndai bilıktı kım bergen? Ärine, rektordyŋ emeurını bolmasa, ol qyz olai ıstei almauşy edı. Osyndai jaǧdailardyŋ bärı ǧalymdardyŋ eŋsesın tüsırmegende ne ısteidı? Eŋsesı tüsıp, qalai kün körem dep, är jerde bır qosymşa jūmys ıstep jüretın ǧalymdar ǧylymǧa qalai jaŋalyq äkeledı, el damuyna qalai üles qosady? Men elımdı jamandap tūrǧan joqpyn. Eldegı ǧylymǧa közqarasty, ǧalymdardyŋ beişara küiın aitqym kelıp otyr. Menıŋ köŋılıme tigen osyndai jaǧdailar. Qazaqstanda ǧylymǧa jany aşityn adam joq siiaqty. Bıraq qazır Prezident Qasym-Jomart Toqaev jaqsy bet būrystar jasap jatyr ǧoi. Bılım men ǧylym jüiesı de bır serpıletın şyǧar dep ümıtpen qaraǧymyz keledı. Qazaq tarihyna qatysty taqyrypqa AQŞ nege qyzyqty?  – Sız Qazaqstanda köp ǧalymdar armandaityn Nazarbaev universitetınde qyzmet ettıŋız. Nege tastap kettıŋız?  – Germaniiada jürgenımde, 2016 jyly Nazarbaev universitetıne «qonaq ǧalym» (visiting scholar) retınde şaqyryldym. Bastapqyda bır jyldyq kelısımşart boiynşa barǧanmyn. Bıraq jūmysymyz ekı jylǧa sozyldy. Kelesı jylynda Nazarbaev universitetınıŋ atymen Taivandaǧy halyqaralyq qytaitanu stipendiiasyn ūtyp alyp, Taibeidaǧy Gugun mūrajaiynda tört ai qazaq tarihyna qatysty tarihi derekterdı, tarihi kartalardy jinadym. Osy materialdar soŋǧy zertteulerımnıŋ qūndy derekközderı boldy. Qasym han tūsyndaǧy qazaq tarihy turaly tyŋ derekter taptym. Osy arada atalǧan Taivan ǧylymi zertteu qoryna tanystyru hat jazyp bergen Nazarbaev universitetınıŋ qazaq tılı jäne türkıtanu kafedrasynyŋ professory jäne meŋgeruşısı Iýlai Şämıloǧlyna alǧysym şeksız. Sol aiaqtalǧannan keiın qaitadan Germaniiaǧa kettım. – Amerikaǧa kelgelı, osynda universitetterde qyzmet etetın qazaq ǧalymdarymen kezdesıp jürmın. Olardyŋ eŋbegı, jetken jetıstıkterı adamdy jıgerlendıredı. Bır bıletınım, osy ǧalymdar Qazaqstanǧa baryp sabaq berse, halyqaralyq deŋgeide qanşa moiyndalǧanymen, basqa şeteldık ǧalymdarǧa qaraǧanda az jalaqy alady eken. Mysaly, Qazaqstannan ketıp, AQŞ-ta ǧylymi därejege jetıp, AQŞ-ta jūmys ıstep jürıp elge barsa, olar basqa şeteldık ǧalymdardai baǧalanbaidy. Olar özge şeteldık ǧalymdarmen teŋdei baǧalanuy üşın şetel azamattyǧyn alǧan boluy kerek eken. Ras pa?  – Ol ras. Men elge kelısımşartpen barǧanda menıŋ de jalaqym tömen bolyp, şetelde, kerısınşe, menen üirenıp jürgen bır ǧalymnyŋ jalaqysy äldeqaida joǧary bolǧan. Sonda älgı ǧalymnyŋ deŋgeiı tömendeu bolsa da, azamattyǧy basqa eldıkı bolǧany üşın  ǧana ol menen joǧary tūratyn edı. Bıraq mūndai zaŋdylyq basqa elderde de bar. Mysaly, Türkiiada da solai. – Sonda qazaq ǧalymdary qazaq ǧylymyna üles qosqysy kelse, şeteldıktermen bırdei, joǧary jalaqy aluy üşın Qazaqstan azamattyǧynan bas tartyp baruy qajet pe?  – Jalaqy üşın ǧana adam azamattyǧynan  bas tartpaityn şyǧar. Basqa sebepter bolmasa. Bıraq būl şyn mänınde keide yŋǧaisyz jaǧdailar tudyrady. Mysaly, men 2018 jylǧy şeteldık zertteuşı ǧalym retınde Qazaqstanǧa barǧanda maǧan qazaq bolǧanym üşın asa köp köŋıl bölıngen joq. Keiın şetelden taǧy bır ǧalym keledı dedı. Ol menıŋ şeteldık bır ärıptesım bolyp şyqty. Ǧalym retınde ol köbıne menen sūrap, menen üirenıp jüretın. Bıraq ol kelgende oǧan köŋıl bölıp, bar jaǧdaiyn jasap, asty-üstıne tüsıp jatty. Sonda älgı kısı özıne körsetılıp jatqan qūrmet üşın menen yŋǧaisyzdanyp otyrdy. Osyndai jaǧdailar bolady. – Qazır sız qandai jobamen ainalysyp jürsız?  – Menıŋ qazırgı jūmysym – Orta Aziiadaǧy, sonyŋ ışınde Qazaqstandaǧy da  tarihi jer-su attaryn anyqtap, geografiialyq kartada körsetu. Bız köbıne köne jer-su attaryn bılmeimız, ony bılmegen soŋ būrynǧy şekaramyz qalai bekıtılıp, qai kezde, kımderdıŋ belgılegenınen de beihabarmyz. Mysaly, ötken ǧasyrlarda orystar batystan şyǧysqa sozylǧan taudy Tian-Şian dep atai saldy. Būl ülken qatelık edı. Qazaqtar ony Alatau, Qaratau dep ataǧan. Taudyŋ bır şetı Talas Alatauy, bır şetı Qyrǧyz Alatauy dep bölınetın. Ol taudyŋ baiaǧy aty – Alatau. Odan būrynǧy aty – Täŋırtau. Ony orys ǧalymdary qytai tılındegı atymen Tian-Şian dedı. Būl erteŋ qytailardyŋ «myna jerdıŋ aty qytai sözı, būl jer tarihtan bızdıkı edı» dep şyǧuyna negız bola alady. Sondyqtan köne tarihi ataulardy qalypqa keltıru qajet. Jalpy qazaq jerınıŋ tūtastyǧyn saqtap qalu boiynşa tarihi geografiianyŋ qazaq taǧdyryna ülken yqpaly bar. – Orta Aziia, qazaq tarihi geografiiasyna qatysty taqyryptyŋ zertteluıne AQŞ nege müddelı? Garvard universitetı būl jobaǧa nege qyzyǧyp otyr?  – Garvardta «Geografiialyq aqparattyq jüie» dep atalatyn halyqaralyq baǧdarlama bar. Olar tarihi jer attaryn soǧan engızbekşı. Būl joba Japoniiamen, Fransiiamen  jäne Qytaimen bırlesıp jasalǧan, 2001 jyldan bastap qolǧa alynǧan eken. Odan berı Qytai öz jaǧyn, Japoniia öz jaǧyn zerttep, ūsynǧan. Endı mäsele Orta Aziiaǧa kelgende maman tabylmapty. Sodan soŋ Qytaidyŋ batysyndaǧy Moŋǧoliia, Sıbır, Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Türkmenstan, Auǧanstan siiaqty elderdı qamtityn ǧalym qajet bolǧan. Jalpy Orta Aziia – tarih ǧylymynda öte kürdelı aumaq. Qytai tılın ǧana bılıp, ony zerttei almaisyŋ, tarihi geografiiany aşu üşın köp tıl bıluıŋ qajet. Mysaly, köne türkı tılın, köne qytai tılın bıluıŋ qajet. Odan bölek, parsy, arab tılın jäne qazırgı qazaq, özbek, qyrǧyz tılderın de bılu mındettı. Europa, AQŞ ǧalymdarynyŋ būl taqyrypqa tısı batpai kelgenı sodan. Garvard universitetı būrynnan tiianaqty negız bolmasa ǧylymi zertteudı qabyldamaidy ǧoi. – Būl taqyrypqa sız erteden zer salyp kelesız be?  – Kartalardy zertteuge universitetınde jürgende aralasa bastaǧanmyn. Sol kezde Qytaidyŋ bır oligarhy Japoniiadan köne Qytaidyŋ kartasyn qomaqty qarajatqa satyp alyp, Beijıŋge alyp kelgen edı. Menıŋ jetekşım Lin Meisun degen, köne tılderdı bıletın, bılıktı ǧalymǧa älgı kartany «saraptap berıŋızşı», - dep tapsyrypty. Ol kısı menı janyna kömekşı etıp aldy. Köne karta 35 metr ūzyndyqtaǧy Jıbek joly kartasy bolatyn. Ony ekı jyl bırge zerttedık. Köp jer attary Jıbek jolynyŋ oŋtüstık baǧyty boiyşa ketken, Stambūlǧa deiıngı jer attary edı. Zertteu aiaqtalǧanda, Lin Meisun öz atymen ülken monografiia jariialady. Eŋbek jariialanysymen karta turaly talas-tartys köp boldy. Kartany Qytai oligarhy bır japonnan satyp aldy, al ol adamǧa karta kezınde saudager äkesınen qalǧan eken. Eşkımge körsetpei jürıp, qytailarǧa sata salǧan ǧoi. Ol karta jaily tıptı japon ǧalymdary da bılmei qalǧan. Söitıp, karta Qytaiǧa ötıp ketkennen keiın ǧana ol jaqta basqa pıkırler aityla bastady. «Ol ötırık karta, ǧylymi dälelı joq» dep şulady. Bıraq ol ǧylymi karta edı jäne däleldengen. Kartany 1923 jyly japon saudagerı Qytaidan Japoniiaǧa alyp ketken eken. Osylai bırşama talas tudyryp baryp, moiyndalǧandai bolǧan karta qazır Qytaidyŋ tarihi muzeiınde tūr. Menıŋ tarihi kartalardy zertteuım osylai 2004 jyly bastalǧan. – Sızdıŋ osy taqyryppen ainalysatynyŋyzdy Garvard universitetı qalai bıldı? Baǧdarlama jaily özıŋız estıp, jobaŋyzdy ūsyndyŋyz ba?  – Myna närsenı aitaiyn, men däl qazırgı jobamdy Qazaqstanda Nazarbaev universitetınde jūmys ıstep jürgende QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ konkursyna ūsynǧanmyn. Bıraq üş ret ūsynsam da, ötpei qalǧan. – Sonda Qazaqstanda ötpei qalǧan jobaŋyz Garvard universitetıne qajet bolyp tūr ǧoi?  – Menıŋ jobam Garvard universitetı qolǧa alǧan ǧylymi zertteu baǧdarlamasy üşın öte qūndy bolyp şyqty. 2018 jyly osy jobam qabyldanǧanda, Qazaqstanda qyzmet etıp, ūzaǧyraq qalar edım. Bıraq konkurstan ötpegen soŋ Germaniiaǧa ketıp qaldym. Onda mynadai qyzyq bolǧan. Ūmytpasam, 2011 jyly bıreuler arqyly tauyp alǧan bolsa kerek, maǧan Qytaida universitette bırge oqyǧan qytai sabaqtasym habarlasty. Almatyǧa kelgenın, menımen kezdeskısı keletının aitty. Kezdestık. Ol menı qaitadan Qytaiǧa qaituǧa ügıttedı. «Beijıŋ universitetın bıtırdıŋ ǧoi, sendei ǧalymdardy bızde qalai baǧalaitynyn bılesıŋ. Qaitadan Qytai azamattyǧyn aluǧa kömektesemın. Qalaǧan qyzmetıŋe baratynyŋa kepıl bolamyn. Qytaiǧa qaitsaŋşy», - dedı. Men özım Qytaidaǧy qazaqtar arasynda tuyp-ösıp, sonda oqyǧanymmen, «tübı Qazaqstanda tūramyn» dep şeşken ǧalym edım ǧoi. «Qazaqstanda jolym bolmai, saǧym synsa da, Qytaiǧa qaityp barmaimyn» dep şeştım. Keiın bılsem, qytaidyŋ universitetterınde oqyǧan, sondaǧy az ūlt ökılderın «syrtqa jıbermeimız, nege olar bızde bılım alyp, sosyn basqa elge baryp qyzmet etedı?» degen mäsele köterılıptı. Sonymen men Germaniiada «Orta Aziianyŋ orta ǧasyrlyq tarihi geografiiasy» degen taqyryptaǧy zertteuımdı jasadym. Būl – däl qazır Garvardtaǧy zertteuımnıŋ bırınşı bölımı. Ol jaqynda baspadan kıtap bolyp şyqqaly jatyr. Menıŋ Garvardqa keluıme osy taqyrybym sebep bolǧan. Dälırek aitsam, bıraz jyl būryn men Garvard universitetın bıtırgen, qazır Vaşingtonda tūratyn bır kısımen tanysqanmyn. Ol kısı Tatarstanda ötken bır konferensiiaǧa keldı. Menıŋ Mäskeudegı köne karta turaly orys tılınde jaryq körgen maqalamdy oqyǧan eken. Maqalamdy aǧylşyn tılınde şyǧatyn jurnalyna beruımdı sūrady. Ol jariialandy. Menıŋ Garvardtqa şaqyryluyma Amerikada ǧylymi jurnalǧa jariialanǧan sol maqalam sebep boldy. Ǧylymǧa qarjy qūiǧan qazaq oligarhyn körmedım  – Özıŋızdıŋ de qūlaǧyŋyz şalatyn şyǧar, qazır söz bostandyǧy üstemdık etetın, ärtürlı pıkırge qūrmetpen qaralatyn qoǧamdarda tarihty bılu mülde qajet emes deitın közqarastaǧy azamattar bar. Olar: «tarihty oqyǧan saiyn jastar ata jauyn tabady» deidı, endı bıreuler: «ötken zamandardaǧy soǧys täsılın üirenıp aluymyz mümkın» deidı. Sız būl turaly ne oilaisyz?  – Menıŋşe, ol – qate pıkır. Bır ǧana mysal aitaiyn. Qazır Qytai geosaiasatqa qatysty öz müddesın negızınen tarih arqyly şeşuge tyrysyp jatyr. Olar ǧalymdarynyŋ eŋbekterıne süienıp, Ündıstan jerınıŋ şetın, oŋtüstık teŋız jaǧalauyndaǧy elderdıŋ jerın tartyp aluǧa äreket etude. Būl sol tarihty öz müddelerı tūrǧysynan körsetuden bolyp otyr. «Tarihty köp oqysaq, ata jauymyzdy ızdep ketemız» degen – jalpy, menıŋşe, qate pıkır. Qazırgı qazaq jerı dünie jüzı boiynşa toǧyzynşy orynda tūr, al halqy 19 million ǧana. Ne üşın? Tarihty bılmesek, mūnyŋ sebebın qalai bılemız? Tarihty bılmesek, osy ūlan-baitaq jerımızdı qalai saqtap qalamyz!? Körşı elder jerımızge köz alartyp otyrsa, ne ısteuımız kerek? Qazaq jerınıŋ osynşa keŋ bolu sebebı köşpendılık mädeniet, köşpelılık ömır salty qazaqtan soǧan sai keŋ jerdı qajet etken. Är ru bır-bır jailaudy iemdengen. Bır ruly eldıŋ qystauy, jailauy, küzeuı bolǧan. Otyryqşylar jerge bailanyp, az jerden köp önım alu joldaryn ızdese, köpşendı halyq malǧa jaily jer ızdegen. Būrynǧy ata-babalarymyz köp jerdı iemdenıp, quatty memleket bolǧany sondai, Qytai olardan qorǧanu üşın Ūly qorǧanyn salǧan. Menıŋşe, tarihty bılmese, adam bar närsesınıŋ mänın de, baǧasyn de bılmeidı. Mysaly, däl qazaqqa tarihty bılu ne üşın kerek dep oilaisyz? Qazaqqa özın-özı saqtap qalu üşın, elınıŋ amandyǧy men jerınıŋ tūtastyǧyn saqtap qalu üşın kerek. Äŋgımenıŋ basynda da «osy jobaǧa ömırımdı beremın dep nege aittyŋyz?» dedıŋ ǧoi, men osy baǧytta az da bolsa septıgımdı tigızgım keledı. Menıŋ maqsatym – qazaqtyŋ būrynǧy territoriiasyn, būrynǧy serılık-aqsüiektık qoǧamyn älemge oŋ jaǧynan tanystyru. Ony jaidan-jai eşkım moiyndamaidy. Ony moiyndatu üşın aǧylşyn tılınde monografiia şyǧaruyŋ kerek. Oǧan azuly elderdıŋ myqty-myqty ǧalymdary pıkır jazuy qajet. Sol jariialanǧan soŋ ǧana bükıl düniejüzı nazar audara bastaidy. Qazır halyqaralyq ǧylymi ainalymda Qazaqstan jaily tarihi aqparattar öte az. Sondyqtan qaita bızge qazaq tarihy jaily köbırek zertteu jūmystaryn jasap, halyqaralyq deŋgeide jariialau kerek. – Sızdıŋ az qazaq arasynan şyǧyp, AQŞ-tyŋ Garvard universitetınde zertteu jasap jürgenıŋız qazaq jastary üşın ülgı bolyp, jıger syilaidy. Sızdıŋ jolyŋyzǧa qyzyǧatyn, sızdei bolǧysy keletın jastarymyz baryna senımdımın. Endı sol jastar üşın ǧalymnyŋ şyǧarmaşylyq şeberhanasy jaily azdaǧan mälımet bersek. Sızdıŋ zertteu jūmysyŋyz qalai ötıp jatyr? Zertteu jūmysyn jasaǧanda ne närsenı negızge alyp otyrsyz?  – Ertedegı geografiialyq kartalardy zertteitın ǧalym bolǧandyqtan, men zertteude köne kartalardy qoldanamyn. Ol köbınese universitterdıŋ kıtaphanalarynda karta saqtaityn arnaiy bölımderde bolady. Sol jerge kırıp, özıŋe qajettı kartany sūratyp alyp, otyryp, taldau jasaimyn. Būl arhivte jūmys ıstegenmen bırdei. – Keide internette de ondai köne kartalar jariialanyp jatady. – İnternette taralyp jüretın köne kartalardyŋ bärı bırdei senımdı emes. Olardyŋ tarihi qūny da joǧary bolmaidy. Bız ǧalym bolǧannan keiın arnaiy oryndarda saqtalyp kele jatqan kartalardy zerttep, ainalymǧa saluǧa tyrysamyz. – Qazırgı jobaŋyz qanşa jylǧa josparlanǧan? Būdan keiın neısteisız?  – Būl joba qai kezde aiaqtalatyny belgısız. Mūny basqa elde jürıpte  jalǧastyra beruge bolady. Būl eŋbektı tolyq aiaqtaǧanşa şamamen 4-5 jyl ketetın şyǧar. – Sonda sız özıŋız tūraqty tūratyn Germaniiaǧa, bolmasa Qazaqstanǧa baryp ta būl jūmysyŋyzdy jalǧastyra alasyz ǧoi?  – Ärine, men qaida jürsem de jalǧastyramyn, bıraq menıŋ tapqan eŋbegımdı Garvard özı tekserıp, jariialap otyrady. Jaŋa «osy jobadan soŋ ne ısteisız?» dedıŋız ǧoi, menıŋ bolaşaq taqyrybym da osyǧan qatysty bolady. – Bızdıŋ kazunite.com – jaŋadan aşylyp otyrǧan halyqaralyq onlain gazetı. Maqsatymyz – qazaq qoǧamyna serpılıs beretın tyŋ oilardy jetkızu, jastarǧa motivasiia, qajet aqparat beru. Osy tūrǧyda öz-özımızge syn közben qarap, qajet närsenı üirenıp, qajetsız, damuymyzǧa ziian keltırıp otyrǧan mınezderden arylsaq deimız. Sondyqtan būl onlain gazetımızdıŋ dästürlı sūraǧy bolmaq: Sızdıŋşe, laiyqty jaqsy ömır süru üşın, damu üşın, jahandanuǧa jūtylyp ketpei, özge örkeniettı eldermen terezesı teŋ därejege jetu üşın bız, qazaq, qai mınezımızdı özgertuımız kerek?  – Menıŋ aitqym keletını, qazaqtar būrynǧy ata-babalarynyŋ mınezıne qaita oralsa, ǧylymdy süise eken. Men «ǧylymdy süimeidı» dep tūrǧan joqpyn, bıraq bai, oligarhtar ǧylymi qorlar aşyp, elge janaşyrlyǧyn körsetse eken. Älemnıŋ barlyq örkeniettı elderınde jeke qaltaly azamattar aşqan ǧylymi qorlar bar. Olar ǧalymdardyŋ jobalaryna arnap stipendiia berıp tūrady, köbı öz elderınıŋ ǧalymdaryna ǧana emes, şeteldık ǧalymdarǧa da beredı. Menıŋ jobamdy qarjylandyrǧan da Germaniianyŋ sondai qory ǧoi. AQŞ-ta tıptı evreiler aşqan qorlar öte köp. Olar evrei tarihyna qatysty taqyryppen ainalysam degen barlyq ǧalymdardyŋ eŋbekterın qarjylandyryp otyr. Europa elderınde de, AQŞ-ta da ǧalymdardy, ǧylymdy qoldaityn memlekettık jäne jeke qorlar öte köp. Al Qazaqstanda ǧylymǧa aqşa audarǧan bır de bır oligarhtyŋ atyn estımeppın. Bızde änşılerge, sportşylarǧa aqşany aiamaidy, bıraq ǧalymdardyŋ künı aianyşty. Osy jaǧy rettelse eken deimın. Al jastarǧa aitarym, oŋai olja tabam degen niettı qoiyp, bılımge, ızdenıske köbırek bet būrsa eken. Bızdıŋ ata-babalarymyz erte zamandardyŋ özınde osynşa baitaq jerdı alyp jatqan memlekettı bılımdılıgınıŋ arqasynda saqtap qalǧan. Qazaq köşpelı halyq bolsa da, bılım men ılımdı teŋ alyp jürgen. Qaşan da jaŋaşyl bolǧan. Qazaq qoǧamyn öz basym ünemı «aqsüiekter qoǧamy» deitınım sondyqtan. Bızdıŋ oŋtüstıktegı otyryqşy saudager halyqtarǧa qaraǧanda artyqşylyǧymyz da osynda edı. İä, mentalitet boiynşa, qazaq bılımge qūştar bolǧan, bılımın jaŋalap tūrǧan. Sonyŋ arqasynda basqa kerı aǧymnyŋ artynda ketpegen. Bılımqūmar halyq bolǧandyqtan da, qazaqtan Äl-Farabi, Beibarys sūltan sekıldı älemdı moinydatqan tūlǧalar şyqqan. Bertındegı Abai, Alaş kösemderın alyŋyz, olardyŋ oiy älemnıŋ ozyq oily ǧalymdarynan kem tüspegen. HH ǧasyrdaǧy eŋ tanymal, oişyl türkıtanuşy ǧalym Zäki Ualidi Toǧannyŋ «Myna qazaqtar oŋtüstıktegı öz körşılerıne qaraǧanda oily bolǧan, sergek bolǧan, jaŋaşyldyqty tez qabyldap otyrǧan» dep jazǧany sodan. Sondyqtan jastar keide «oqymai-aq tabysqa jetem» dep jatady ǧoi qazır, bıraq olai paida tabuǧa asyǧyp, şala bılımge, bılımsızdıkke boi aldyrmasa eken deimın. Dünie tabu oŋai, rahatyn köru qiyn. Rahatyn köru üşın bılım üirenu kerek. Fransuzdar, aǧylşyndar, basqa da Europa elderı saudamen emes, bılımınıŋ arqasynda damyǧan, qazırge deiın dünie jüzınıŋ ǧylymynda köş bastap kele jatyr. Sondyqtan qazaq baiaǧyşa ūdaiy bılımdı jaŋartyp otyruǧa den qoisa deimın. – Sūhbatyŋyzǧa raqmet!