1917 جىلى 4 جەلتوقساندا رەسەي كەڭەستىك فەدەراتسيالىق سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ (ركفسر) حالىق كوميسسارلار كەڭەسى ۋكراينا رەسپۋبليكاسىن مويىنداعانىن جاريالادى. ال 1918 جىلى ۋكراينادا گەتمان سكوروپادسكيدىڭ باسقارۋىمەن ركفسر ەلشىلىگى پايدا بولدى. ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس 1922 جىلى كسرو قۇرىلعانعا دەيىن جالعاستى. 1992 جىلى 14 اقپاندا كسرو ىدىراعاننان كەيىن دە تاعى رەسەي فەدەراتسياسى مەن ۋكراينا اراسىندا ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتىلدى. تىعىز بايلانىستا بولعان «باۋىرلاس» ەكى ەل اراسىنان بۇگىندە قارا مىسىق كەسىپ ءوتتى. وعان نە سەبەپ؟
ماسكەۋ مەن كيەۆ اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ تاريحى تەرەڭدە. قازىرگى سوعىس – سوڭعى 30 جىلداعى ساياساتتىڭ كەسىرى. ونى شارتتى تۇردە ءۇش كەزەڭگە بولۋگە بولادى.
1990-2003 جىل: ۋكراينانىڭ رەسەيدەن كەتۋى.
1990 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قارا تەڭىز فلوتى مەنشىگىنە جانە ينفراقۇرىلىمىنا قاتىستى ماسەلە ۇلكەن داۋعا اينالدى. ماسكەۋ كيەۆتىڭ قۇزىرىندا بولعان قىرىمداعى بازالارىنان ايىرىلعىسى كەلمەدى. ال ۋكراينا قارا تەڭىز فلوتىنىڭ بارلىق ينفراقۇرىلىمى مەن مۇلكىن قايتا تاعايىنداۋعا ارەكەت ەتتى. 1992 جىلى 5 ساۋىردە ۋكراينا پرەزيدەنتى لەونيد كراۆچۋك كسرو-نىڭ قارا تەڭىز فلوتىن ۋكراينانىڭ مەنشىگى دەپ جاريالادى. ال 7 ءساۋىر كۇنى رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين دە وسىنداي قادامعا بارۋعا ءماجبۇر بولدى.
1991 جىلى جەلتوقسان ايىندا ۋكراينا رەسەي جانە بەلارۋس ەلدەرىمەن بىرگە كسرو-نى تارقاتقان بەلوبەج كەلىسىمىنە قول قويادى. ال ماسكەۋ تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى (تمد) جانە ارزان گازدىڭ كومەگىمەن ىقپالىن ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلدى. الايدا رەسەيلىكتەردىڭ ويلاعانى ىسكە اسا قويمادى. ولار بەلارۋس ەلىمەن وداقتىق مەملەكەت قۇردى. ال ۋكراينا باتىسقا جاقىنداي باستادى.
ارينە، بۇل كرەملگە ۇناي قويعان جوق. الايدا ۋكراينادا كسرو-دان مۇرا ەتكەن الەمدەگى ءۇشىنشى ءىرى يادرولىق ارسەنالى مەن ميلليونعا جۋىق اسكەرى بار ەدى. ال «بۋداپەشت مەمورراندۋمى» كەزىندە كيەۆ زىمىراندارىن قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى جانە ەكونوميكالىق كومەك ءۇشىن رەسەيگە بەردى.
كيەۆ سولتۇستىك اتلانتيكالىق شارت ۇيىمىنا (ناتو) قوسىلسا، ول ەلگە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىن جوعالتادى. الايدا باتىس ەلدەرى ۋكرايانى وزدەرىنە جاقىن تارتا قويمادى. ناتو ۋكرايناعا ءالى ەسىك اشقان جوق.
1992 جىلدىڭ جازىندا ەلتسين مەن كراۆچۋك قارا تەڭىز فلوتىن تمد-نىڭ ستراتەگيالىق كۇشتەرىنەن شىعارۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. 1993 جىلى قىركۇيەك ايىندا پرەزيدەنتتەر قارا تەڭىز فلوتىن تەڭ ءبولۋ جانە ينفراقۇرىلىمدى ءبولىسۋ تۋرالى الدىن الا كەلىسىمگە كەلدى. الايدا كراۆچۋك وتانىنا وپاسىزدىق جاسادى دەپ ايىپتالىپ، وپپوزيتسيانىڭ قىسىمىمەن ءبولۋدىڭ پاريتەتتىك پرينتسيپىنەن باس تارتتى.
1994 جىلى ءساۋىر ايىندا ماسكەۋدە رەسەي مەن ۋكراينا پرەزيدەنتتەرى بوريس ەلتسين مەن لەونيد كراۆچۋك قارا تەڭىز فلوتى ماسەلەسىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن رەتتەۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. ناتيجەسىندە، ۋكراينا اسكەري-تەڭىز فلوتى مەن رەسەيدىڭ قارا تەڭىز فلوتى جانە فەدەراتسيا بولەك قۇرىلدى.
رەسەي پوستكەڭەستىك ونجىلدىقتا ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءالسىز بولدى. ال شەشەن سوعىستارى رەسۋرستارىن تارتىپ الدى. قارا تەڭىز فلوتىن ءبولىپ، 1997 جىلى «ۇلكەن شارتقا» قول قويۋ ارقىلى رەسەي فەدەراتسياسى ۋكراينانىڭ، اسىرەسە، قىرىمنىڭ شەكاراسىن مويىندادى.
2003-2013: پوستكەڭەستىك دوستىق
ماسكەۋ مەن كيەۆ اراسىنداعى العاشقى ءىرى ديپلوماتيالىق داعدارىس ءپۋتيننىڭ كەزىندە باستالدى. 2003 جىلدىڭ كۇزىندە رەسەي كەنەتتەن كەرچ بۇعازىندا ۋكراينانىڭ تۋزلا ارالىنا قاراي بوگەت سالۋدى باستادى. كيەۆ مۇنى شەكارانى قايتا ءبولۋ ارەكەتى رەتىندە قابىلدادى. قاقتىعىس پرەزيدەنتتەردىڭ جەكە كەزدەسۋىنەن كەيىن شەشىلدى. ناتيجەسىندە، قۇرىلىس توقتاتىلدى. بىراق ەكى ەل اراسىنداعى دوستىققا تاعى دا سىزات ءتۇستى.
2004 جىلعى ۋكرايناداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا رەسەي ۆيكتور يانۋكوۆيچتىڭ كانديداتۋراسىن بەلسەندى تۇردە قولدادى. بىراق الاياقتىق جاسادى دەگەن ايىپ تاعىپ، ونىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە «ءتۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيا» كەدەرگى كەلتىردى. باتىسشىل ساياساتكەر ۆيكتور يۋششەنكو پرەزيدەنت بولدى. ونىڭ جەڭىسى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ساياساتىنداعى وزگەرىستەردىڭ باستاپقى نۇكتەسىنە اينالدى.
2008 جىلى بۋحارەستتە وتكەن ناتو سامميتىندە اقش پرەزيدەنتى دجوردج بۋش ۋكراينا مەن گرۋزياعا مۇشەلىك ارەكەت جوسپارىن (ماپ) الۋعا تىرىستى. پۋتين ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق تانىتىپ، ماسكەۋ ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىگىن تولىق مويىندامايتىنىن اشىق ايتتى. ناتيجەسىندە، گەرمانيا مەن فرانتسيا بۋشتىڭ جوسپارىنا توسقاۋىل قويدى. پوستكەڭەستىك ەلدەرگە دە، ۋكرايناعا دا، گرۋزياعا دا ناتو-عا مۇشە بولۋ تۋرالى ۋادە بەرىلدى. بىراق ناقتى قاي كۇنى ەكەنى بەلگىسىز…
اسكەري اليانسقا جىلدام ءوتۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، ۋكراينا ەۋرووداقپەن قاۋىمداستىق كەلىسىمى ارقىلى ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانىڭ باعىتىن بەلگىلەدى. 2013 جىلدىڭ جازىندا رەسەي ۋكرايناعا جاپپاي ەكونوميكالىق قىسىم كورسەتىپ، ۋكراينانىڭ شەكاراداعى ەكسپورتىن توقتاتتى.
2013 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا ۋكراينا ۇكىمەتىنىڭ ەۋرووداقپەن كەلىسىمگە قول قويۋدان باس تارتۋىنا بايلانىستى ۋكراينادا جاپپاي نارازىلىق باستالدى.
كيەۆتىڭ ورتالىعىندا جانە ەۋرومايدان دەپ اتالاتىن ايماقتارداعى ۇزاققا سوزىلعان قاقتىعىس اقىرى بيلىكتى كۇشپەن باسىپ الۋعا اكەلدى. 21 اقپاندا ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆيكتور يانۋكوۆيچ كيەۆتەن كەتتى. بيلىك ءىس جۇزىندە وپپوزيتسيانىڭ قولىنا ءوتتى. ۋكراينا پرەزيدەنتىنىڭ مىندەتى جوعارعى رادانىڭ جاڭا سپيكەرى الەكساندر تۋرچينوۆكە جۇكتەلدى.
2013 جىلدىڭ 23 اقپانىندا جوعارعى رادا يانۋكوۆيچ تۇسىندا قابىلدانعان ۋكراينادا ورىس ءتىلىن ايماقتىق ءتىل رەتىندە قولدانۋعا كەپىلدىك بەرەتىن زاڭنىڭ كۇشىن جويدى.
2014 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا ەۋرومايدانعا قارسى نارازىلىقتار باستالدى. كەلىسپەگەندەر ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى مەن ايماقتارداعى بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ ماسەلەسىن شەشۋدى تالاپ ەتتى. شەرۋشىلەر حاركوۆ، دونەتسك جانە لۋگانسك قالالارىندا اكىمشىلىك عيماراتتاردى باسىپ الدى.
بۇعان جاۋاپ رەتىندە الەكساندر تۋرچينوۆ ۋكراينانىڭ شىعىسىندا قولىنا قارۋ العانداردىڭ بارلىعىنا قارسى انتيتەررورلىق شارالار قولدانىلاتىنىن ايتتى. سول كۇنى دونەتسك دونەتسك حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ (دحر) ەگەمەندىگىن جانە رەفەرەندۋم وتكىزەتىنىن جاريالادى. كەيىنىرەك لۋگانسكىدە لۋگانسك حالىق رەسپۋبليكاسى (لحر) جاريالاندى.
2014-2021: قىرىمدى اننەكسيالاۋ جانە دونباسستاعى سوعىس
2014 جىلدىڭ 15 ساۋىرىندە رەسمي تۇردە كيەۆ ۋكراينانىڭ شىعىسىندا اسكەري وپەراتسيا باستالعانىن حابارلادى. دونباسستا پوليتسيا بولىمشەلەرى مەن ۋكراينا ارمياسىنىڭ بولىمشەلەرى اراسىندا العاشقى قارۋلى قاقتىعىس باستالدى. سوڭعىلارى حاركوۆتاعى جاعدايدى ءوز باقىلاۋىنا الىپ ۇلگەردى.
2014 جىلدىڭ 11 مامىرىندا دونەتسك جانە لۋگانسك وبلىستارىندا رەفەرەندۋم ءوتىپ، ولاردىڭ 89,7 پايىزى دونەتسك وبلىسىندا، 96,2 پايىزى لۋگانسك وبلىسىندا ايماقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋىنە داۋىس بەرگەن. كەيىن مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى جاريالاندى.
2014 جىلدىڭ جازى ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى اۋىر شايقاستارمەن ەستە قالدى. ۋكراينا پرەزيدەنتى پەتر پوروشەنكو قىزمەتىنە كىرىسكەننەن كەيىن پوليتسيا پوزيتسيالارىنا اۋقىمدى قارسى شابۋىل باستالدى. سلاۆيانسك، كراماتورسك، ماريۋپول، سەۆەرودونەتسك سياقتى ءىرى قالالار ۋكراين اسكەرىنىڭ باقىلاۋىنا الىندى.
دحر جاقتاستارى دونەتسككە باقىلاۋ ورناتىپ، ونى ۋكراينا قارۋلى كۇشتەرى مەن ۋكراينا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قالعان بولىمشەلەرىنەن تازارتتى.
انتيتەررورلىق وپەراتسيانىڭ ۋكرايندىق كۇشتەرىنىڭ شابۋىلى يلوۆايسك ماڭىندا جەڭىلىسكە ۇشىرادى. قورشاۋدان شىعۋ كەزىندە 366 جاۋىنگەر قازا تاۋىپ، 150-دەن استام ادام حابارسىز كەتتى.
سوعىستى بەيبىت جولمەن شەشۋ ارەكەتتەرى
ۋكرايناداعى قاقتىعىستى رەتتەۋدىڭ العاشقى ارەكەتى 2014 جىلى 7 ساۋىردە جەنەۆادا ۋكراينا، ەو، اقش جانە رەسەيدىڭ جوعارى ديپلوماتيالىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ءوتتى. ال 2014 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ۋكراينا مەن رەسەي وكىلدەرى اتىستى توقتاتۋدى، قاقتىعىسقا قاتىسۋشىلارعا راقىمشىلىق جاساۋدى، دونەتسك جانە لۋگانسك وبلىستارىنىڭ جەكەلەگەن اۋداندارىنا ەرەكشە مارتەبە بەرۋدى جانە وندا جەرگىلىكتى سايلاۋ وتكىزۋدى كوزدەيتىن كەلىسىمگە قول قويدى.
الايدا دونباسستا بەيبىتشىلىك ورنامادى. ال قىستا اسكەري قاقتىعىستار جاڭا كۇشپەن باستالدى.
ەقىۇ، ۋكراينا، رەسەي، گەرمانيا جانە فرانتسيا باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن بىرنەشە ساعاتتىق كەلىسسوزدەردەن كەيىن قاۋىپسىزدىك ايماعىن قۇرۋ ءۇشىن ەكى جاقتىڭ بىردەي قاشىقتىقتا اۋىر قارۋ-جاراقتاردى شىعارۋىن كوزدەيتىن ەكىنشى كەلىسىمگە قول قويىلدى. قاقتىعىس ۇزاققا سوزىلدى. 2016-17 جىلدارى دونباسستا ءوزارا اتقىلاۋ مەن جەرگىلىكتى ماڭىزى بار شايقاستار جالعاسىپ، اۋقىمدى قاقتىعىستارعا ۇلاستى.
قاقتىعىستىڭ جاڭا كەزەڭى 2022 جىل: رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى سوعىسى
2021 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا بەلسەندى سوعىس قيمىلدارى قايتا باستالدى. ۋكراينا قارۋلى كۇشتەرى بەيتاراپ ايماقتىڭ ءبىر بولىگىن باقىلاۋعا الۋ ارەكەتىن جاسادى. رەسەي شەكاراداعى اسكەر سانىن كوبەيتە باستادى. ءساۋىردىڭ اياعىندا جاعداي قالىپتى جاعدايعا ورالعانىمەن، كۇزدە قايتا باستالدى.
2021 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىندا رەسەي امەريكا قۇراما شتاتتارىنا جانە ناتو-نىڭ باسقا ەلدەرىنە بىرقاتار تالاپتار قويدى. اتاپ ايتساق:
- ناتو شىعىسقا قاراي ودان ءارى كەڭەيۋدەن باس تارتۋ;
- امەريكا كۇشتەرى مەن قارۋ-جاراقتارىن شىعىس ەۋروپادان شىعارۋ;
- سوققى قارۋىن ورنالاستىرۋدان باس تارتۋ.
الايدا رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋ قاۋپىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، ناتو شىعىس ەۋروپاداعى اسكەري قاتىسۋىن كەڭەيتەتىنىن جاريالادى. امەريكا قۇراما شتاتتارى ۋكرايناعا 200 ميلليون دوللاردىڭ قوسىمشا اسكەري كومەگىن ۇشاقپەن جەتكىزە باستادى، پولشا مەن رۋمىنياعا بىرنەشە مىڭ اسكەردى قايتا ورنالاستىرا باستادى. ناتو-نىڭ باسقا ەلدەرى دە ۋكرايناعا قارۋ-جاراق جەتكىزەتىنىن جاريالادى.
21 اقپاندا ماسكەۋدە رەسەي قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ كەزەكتەن تىس وتىرىسى ءوتىپ، وندا دحر مەن لحر تاۋەلسىزدىگىن تانۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. ۇسىنىستى ونىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارى قولداپ، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ءتيىستى جارلىقتارعا قول قويدى.
سول كۇنى اقش سانكتسيا سالدى، پرەزيدەنت دجو بايدەن دونەتسك جانە لۋگانسك حالىق رەسپۋبليكالارىمەن ساۋدا مەن ينۆەستيتسياعا تىيىم سالدى. قۇجات اق ءۇيدىڭ سايتىندا جاريالاندى.
22 اقپاندا ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي ۇندەۋ جاساپ، كيەۆتىڭ بەيبىتشىلىكتى جاقتايتىنىن جانە رەسەيدىڭ دونباسس رەسپۋبليكالارىن تانۋ تۋرالى شەشىمىنەن كەيىن ديپلوماتيالىق جۇمىسىن جالعاستىراتىنىن ايتتى.
24 اقپانعا قاراعان ءتۇنى ۆلاديمير پۋتين دونباسسقا رەسەيلىك اسكەريلەر ەنگىزىلگەنىن جانە اسكەري ارنايى وپەراتسيا باستالعانىن رەسمي تۇردە حابارلادى.
ونىڭ ماقساتىن ەلدى «دەميليتاريزاتسيالاۋ» دەپ اتادى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى دونباسستا عانا ەمەس، ۋكراينانىڭ قالالارىنا جانە ونىڭ اسكەري ينفراقۇرىلىمىنا سوققى بەردى.
بۇگىن رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستىڭ باستالعانىنا تۋرا ءبىر اي. ەكى ەل اراسىنداعى الاۋىزدىق ءالى دە جويىلعان جوق. سوعىستى باستاعان رەسەيلىكتەرمەن ۋكراينا مەملەكەتى ايانباي كۇرەسۋدە. وتانىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن ۋكراينا جاستارى دا قولعا قارۋ الىپ، جاۋىنا تويتارىس بەرىپ كەلەدى. ولاردىڭ جىگەرىن قايراۋ ءۇشىن:
«ءبىز بەرىلمەيمىز جانە جەڭىلمەيمىز. ءبىز سوڭىنا دەيىن بارامىز، تەڭىزدە شايقاسىپ، اۋەدە سوعىسامىز. ءبىز ءوز جەرىمىزدى قانداي اۋىر شىعىن بولسا دا قورعايمىز. ءبىز نۋ ورماندا، دالادا، قالادا، اۋىلدا، بيىك جوتا مەن ەڭسەلى تاۋدا، كالميۋس جاعالاۋلارى مەن دنەپر جاعاسىندا قان مايدانعا ءتۇسىپ، جان بەرىپ، جان الىپ وتانىمىزدى قورعايمىز! بەرىلمەيمىز!”، - دەيدى ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكي.
دانا نۇرمۇحانبەت
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
