1917 jyly 4 jeltoqsanda Reseı Keńestik Federaııalyq Soıalıstik Respýblıkasynyń (RKFSR) Halyq Komıssarlar Keńesi Ýkraına Respýblıkasyn moıyndaǵanyn jarııalady. Al 1918 jyly Ýkraınada Getman Skoropadskııdiń basqarýymen RKFSR elshiligi paıda boldy. Eki el arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1922 jyly KSRO qurylǵanǵa deıin jalǵasty. 1992 jyly 14 aqpanda KSRO ydyraǵannan keıin de taǵy Reseı Federaııasy men Ýkraına arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatyldy. Tyǵyz baılanysta bolǵan «baýyrlas» eki el arasynan búginde qara mysyq kesip ótti. Oǵan ne sebep?
Máskeý men Kıev arasyndaǵy qaqtyǵystyń tarıhy tereńde. Qazirgi soǵys – sońǵy 30 jyldaǵy saıasattyń kesiri. Ony shartty túrde úsh kezeńge bólýge bolady.
1990-2003 jyl: Ýkraınanyń Reseıden ketýi.
1990 jyldyń birinshi jartysynda Reseı men Ýkraına arasyndaǵy Qara teńiz floty menshigine jáne ınfraqurylymyna qatysty másele úlken daýǵa aınaldy. Máskeý Kıevtiń quzyrynda bolǵan Qyrymdaǵy bazalarynan aıyrylǵysy kelmedi. Al Ýkraına Qara teńiz flotynyń barlyq ınfraqurylymy men múlkin qaıta taǵaıyndaýǵa áreket etti. 1992 jyly 5 sáýirde Ýkraına prezıdenti Leonıd Kravchýk KSRO-nyń Qara teńiz flotyn Ýkraınanyń menshigi dep jarııalady. Al 7 sáýir kúni Reseı prezıdenti Borıs Elın de osyndaı qadamǵa barýǵa májbúr boldy.
1991 jyly jeltoqsan aıynda Ýkraına Reseı jáne Belarýs elderimen birge KSRO-ny tarqatqan Belobej kelisimine qol qoıady. Al Máskeý Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy (TMD) jáne arzan gazdyń kómegimen yqpalyn saqtap qalýǵa umtyldy. Alaıda reseılikterdiń oılaǵany iske asa qoımady. Olar Belarýs elimen odaqtyq memleket qurdy. Al Ýkraına Batysqa jaqyndaı bastady.
Árıne, bul Kremlge unaı qoıǵan joq. Alaıda Ýkraınada KSRO-dan mura etken álemdegi úshinshi iri ıadrolyq arsenaly men mıllıonǵa jýyq áskeri bar edi. Al «Býdapesht memorrandýmy» kezinde Kıev zymyrandaryn qaýipsizdik kepildigi jáne ekonomıkalyq kómek úshin Reseıge berdi.
Kıev Soltústik Atlantıkalyq Shart Uıymyna (NATO) qosylsa, ol elge yqpal etý múmkindigin joǵaltady. Alaıda Batys elderi Ýkraıany ózderine jaqyn tarta qoımady. NATO Ýkraınaǵa áli esik ashqan joq.
1992 jyldyń jazynda Elın men Kravchýk Qara teńiz flotyn TMD-nyń strategııalyq kúshterinen shyǵarý týraly kelisimge qol qoıdy. 1993 jyly qyrkúıek aıynda prezıdentter Qara teńiz flotyn teń bólý jáne ınfraqurylymdy bólisý týraly aldyn ala kelisimge keldi. Alaıda Kravchýk Otanyna opasyzdyq jasady dep aıyptalyp, oppozıııanyń qysymymen bólýdiń parıtettik prınıpinen bas tartty.
1994 jyly sáýir aıynda Máskeýde Reseı men Ýkraına prezıdentteri Borıs Elın men Leonıd Kravchýk Qara teńiz floty máselesin kezeń-kezeńimen retteý týraly kelisimge qol qoıdy. Nátıjesinde, Ýkraına Áskerı-teńiz floty men Reseıdiń Qara teńiz floty jáne Federaııa bólek quryldy.
Reseı postkeńestik onjyldyqta ekonomıkalyq turǵydan álsiz boldy. Al sheshen soǵystary resýrstaryn tartyp aldy. Qara teńiz flotyn bólip, 1997 jyly «Úlken shartqa» qol qoıý arqyly Reseı Federaııasy Ýkraınanyń, ásirese, Qyrymnyń shekarasyn moıyndady.
2003-2013: Postkeńestik dostyq
Máskeý men Kıev arasyndaǵy alǵashqy iri dıplomatııalyq daǵdarys Pýtınniń kezinde bastaldy. 2003 jyldyń kúzinde Reseı kenetten Kerch buǵazynda Ýkraınanyń Týzla aralyna qaraı bóget salýdy bastady. Kıev muny shekarany qaıta bólý áreketi retinde qabyldady. Qaqtyǵys prezıdentterdiń jeke kezdesýinen keıin sheshildi. Nátıjesinde, qurylys toqtatyldy. Biraq eki el arasyndaǵy dostyqqa taǵy da syzat tústi.
2004 jylǵy Ýkraınadaǵy prezıdenttik saılaýda Reseı Vıktor Ianýkovıchtiń kandıdatýrasyn belsendi túrde qoldady. Biraq alaıaqtyq jasady degen aıyp taǵyp, onyń jeńiske jetýine «túrli-tústi revolıýııa» kedergi keltirdi. Batysshyl saıasatker Vıktor Iýenko prezıdent boldy. Onyń jeńisi Reseı Federaııasynyń saıasatyndaǵy ózgeristerdiń bastapqy núktesine aınaldy.
2008 jyly Býharestte ótken NATO sammıtinde AQSh prezıdenti Djordj Býsh Ýkraına men Grýzııaǵa Múshelik áreket josparyn (MAP) alýǵa tyrysty. Pýtın úzildi-kesildi qarsylyq tanytyp, Máskeý Ýkraınanyń táýelsizdigin tolyq moıyndamaıtynyn ashyq aıtty. Nátıjesinde, Germanııa men Franııa Býshtyń josparyna tosqaýyl qoıdy. Postkeńestik elderge de, Ýkraınaǵa da, Grýzııaǵa da NATO-ǵa múshe bolý týraly ýáde berildi. Biraq naqty qaı kúni ekeni belgisiz…
Áskerı alıansqa jyldam ótý múmkin bolmaǵandyqtan, Ýkraına Eýroodaqpen qaýymdastyq kelisimi arqyly ekonomıkalyq ıntegraııanyń baǵytyn belgiledi. 2013 jyldyń jazynda Reseı Ýkraınaǵa jappaı ekonomıkalyq qysym kórsetip, Ýkraınanyń shekaradaǵy eksportyn toqtatty.
2013 jyldyń qarasha aıynyń sońynda Ýkraına úkimetiniń Eýroodaqpen kelisimge qol qoıýdan bas tartýyna baılanysty Ýkraınada jappaı narazylyq bastaldy.
Kıevtiń ortalyǵynda jáne Eýromaıdan dep atalatyn aımaqtardaǵy uzaqqa sozylǵan qaqtyǵys aqyry bılikti kúshpen basyp alýǵa ákeldi. 21 aqpanda Ýkraına prezıdenti Vıktor Ianýkovıch Kıevten ketti. Bılik is júzinde oppozıııanyń qolyna ótti. Ýkraına prezıdentiniń mindeti Joǵarǵy Radanyń jańa spıkeri Aleksandr Týrchınovke júkteldi.
2013 jyldyń 23 aqpanynda Joǵarǵy Rada Ianýkovıch tusynda qabyldanǵan Ýkraınada orys tilin aımaqtyq til retinde qoldanýǵa kepildik beretin zańnyń kúshin joıdy.
2014 jyldyń kókteminde Ýkraınanyń ońtústik-shyǵysynda Eýromaıdanǵa qarsy narazylyqtar bastaldy. Kelispegender orys tiliniń mártebesi men aımaqtardaǵy bılikti ortalyqsyzdandyrý máselesin sheshýdi talap etti. Sherýshiler Harkov, Donek jáne Lýgansk qalalarynda ákimshilik ǵımarattardy basyp aldy.
Buǵan jaýap retinde Aleksandr Týrchınov Ýkraınanyń shyǵysynda qolyna qarý alǵandardyń barlyǵyna qarsy antıterrorlyq sharalar qoldanylatynyn aıtty. Sol kúni Donek Donek Halyq Respýblıkasynyń (DHR) egemendigin jáne referendým ótkizetinin jarııalady. Keıinirek Lýganskide Lýgansk Halyq Respýblıkasy (LHR) jarııalandy.
2014-2021: Qyrymdy anneksııalaý jáne Donbasstaǵy soǵys
2014 jyldyń 15 sáýirinde resmı túrde Kıev Ýkraınanyń shyǵysynda áskerı operaııa bastalǵanyn habarlady. Donbassta polıııa bólimsheleri men Ýkraına armııasynyń bólimsheleri arasynda alǵashqy qarýly qaqtyǵys bastaldy. Sońǵylary Harkovtaǵy jaǵdaıdy óz baqylaýyna alyp úlgerdi.
2014 jyldyń 11 mamyrynda Donek jáne Lýgansk oblystarynda referendým ótip, olardyń 89,7 paıyzy Donek oblysynda, 96,2 paıyzy Lýgansk oblysynda aımaqtardyń ózin-ózi bıleýine daýys bergen. Keıin memlekettik egemendigi jarııalandy.
2014 jyldyń jazy Ýkraınanyń ońtústik-shyǵysyndaǵy aýyr shaıqastarmen este qaldy. Ýkraına prezıdenti Petr Poroshenko qyzmetine kiriskennen keıin polıııa pozıııalaryna aýqymdy qarsy shabýyl bastaldy. Slavıansk, Kramatorsk, Marıýpol, Severodonek sııaqty iri qalalar ýkraın áskeriniń baqylaýyna alyndy.
DHR jaqtastary Donekke baqylaý ornatyp, ony Ýkraına Qarýly Kúshteri men Ýkraına Ishki ister mınıstrliginiń qalǵan bólimshelerinen tazartty.
Antıterrorlyq operaııanyń ýkraındyq kúshteriniń shabýyly Ilovaısk mańynda jeńiliske ushyrady. Qorshaýdan shyǵý kezinde 366 jaýynger qaza taýyp, 150-den astam adam habarsyz ketti.
Soǵysty beıbit jolmen sheshý áreketteri
Ýkraınadaǵy qaqtyǵysty retteýdiń alǵashqy áreketi 2014 jyly 7 sáýirde Jenevada Ýkraına, EO, AQSh jáne Reseıdiń joǵary dıplomatııalyq ókilderiniń qatysýymen ótti. Al 2014 jyldyń qyrkúıeginde Ýkraına men Reseı ókilderi atysty toqtatýdy, qaqtyǵysqa qatysýshylarǵa raqymshylyq jasaýdy, Donek jáne Lýgansk oblystarynyń jekelegen aýdandaryna erekshe mártebe berýdi jáne onda jergilikti saılaý ótkizýdi kózdeıtin kelisimge qol qoıdy.
Alaıda Donbassta beıbitshilik ornamady. Al qysta áskerı qaqtyǵystar jańa kúshpen bastaldy.
EQYU, Ýkraına, Reseı, Germanııa jáne Franııa basshylarynyń qatysýymen ótken birneshe saǵattyq kelissózderden keıin qaýipsizdik aımaǵyn qurý úshin eki jaqtyń birdeı qashyqtyqta aýyr qarý-jaraqtardy shyǵarýyn kózdeıtin ekinshi kelisimge qol qoıyldy. Qaqtyǵys uzaqqa sozyldy. 2016-17 jyldary Donbassta ózara atqylaý men jergilikti mańyzy bar shaıqastar jalǵasyp, aýqymdy qaqtyǵystarǵa ulasty.
Qaqtyǵystyń jańa kezeńi 2022 jyl: Reseıdiń Ýkraınaǵa qarsy soǵysy
2021 jyldyń kókteminde Ýkraınanyń ońtústik-shyǵysynda belsendi soǵys qımyldary qaıta bastaldy. Ýkraına qarýly kúshteri beıtarap aımaqtyń bir bóligin baqylaýǵa alý áreketin jasady. Reseı shekaradaǵy ásker sanyn kóbeıte bastady. Sáýirdiń aıaǵynda jaǵdaı qalypty jaǵdaıǵa oralǵanymen, kúzde qaıta bastaldy.
2021 jyldyń jeltoqsan aıynyń ortasynda Reseı Amerıka Qurama Shtattaryna jáne NATO-nyń basqa elderine birqatar talaptar qoıdy. Atap aıtsaq:
- NATO shyǵysqa qaraı odan ári keńeıýden bas tartý;
- Amerıka kúshteri men qarý-jaraqtaryn Shyǵys Eýropadan shyǵarý;
- Soqqy qarýyn ornalastyrýdan bas tartý.
Alaıda Reseıdiń Ýkraınaǵa basyp kirý qaýpine silteme jasaı otyryp, NATO Shyǵys Eýropadaǵy áskerı qatysýyn keńeıtetinin jarııalady. Amerıka Qurama Shtattary Ýkraınaǵa 200 mıllıon dollardyń qosymsha áskerı kómegin ushaqpen jetkize bastady, Polsha men Rýmynııaǵa birneshe myń áskerdi qaıta ornalastyra bastady. NATO-nyń basqa elderi de Ýkraınaǵa qarý-jaraq jetkizetinin jarııalady.
21 aqpanda Máskeýde Reseı Qaýipsizdik Keńesiniń kezekten tys otyrysy ótip, onda DHR men LHR táýelsizdigin taný máselesi talqylandy. Usynysty onyń barlyq qatysýshylary qoldap, Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın tıisti jarlyqtarǵa qol qoıdy.
Sol kúni AQSh sankııa saldy, prezıdent Djo Baıden Donek jáne Lýgansk halyq respýblıkalarymen saýda men ınvestıııaǵa tyıym saldy. Qujat Aq úıdiń saıtynda jarııalandy.
22 aqpanda Ýkraına prezıdenti Vladımır Zelenskıı úndeý jasap, Kıevtiń beıbitshilikti jaqtaıtynyn jáne Reseıdiń Donbass respýblıkalaryn taný týraly sheshiminen keıin dıplomatııalyq jumysyn jalǵastyratynyn aıtty.
24 aqpanǵa qaraǵan túni Vladımır Pýtın Donbassqa reseılik áskerıler engizilgenin jáne áskerı arnaıy operaııa bastalǵanyn resmı túrde habarlady.
Onyń maqsatyn eldi «demılıtarızaııalaý» dep atady. Reseı Federaııasynyń qarýly kúshteri Donbassta ǵana emes, Ýkraınanyń qalalaryna jáne onyń áskerı ınfraqurylymyna soqqy berdi.
Búgin Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵystyń bastalǵanyna týra bir aı. Eki el arasyndaǵy alaýyzdyq áli de joıylǵan joq. Soǵysty bastaǵan Reseıliktermen Ýkraına memleketi aıanbaı kúresýde. Otanyn qorǵap qalý úshin Ýkraına jastary da qolǵa qarý alyp, jaýyna toıtarys berip keledi. Olardyń jigerin qaıraý úshin:
«Biz berilmeımiz jáne jeńilmeımiz. Biz sońyna deıin baramyz, teńizde shaıqasyp, áýede soǵysamyz. Biz óz jerimizdi qandaı aýyr shyǵyn bolsa da qorǵaımyz. Biz ný ormanda, dalada, qalada, aýylda, bıik jota men eńseli taýda, Kalmıýs jaǵalaýlary men Dnepr jaǵasynda qan maıdanǵa túsip, jan berip, jan alyp Otanymyzdy qorǵaımyz! Berilmeımiz!”, - deıdi Ýkraına prezıdenti Zelenskıı.
Dana Nurmuhanbet
“Adyrna” ulttyq portaly
