ەگەر كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە الەمدەگى ەڭ زۇلىم يمپەريانى اتا دەسە، ويلانباستان رەسەي يمپەرياسى دەيتىن ەدى ەتنوگرافتار. بۇل يمپەريا جۇزدەگەن ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جويىپ، ءوزىن وتارلاپ العانىمەن بىرگە، ونداعان ۇلتتىڭ جويىلىپ كەتۋىنە دە سەبەپكەر بولدى. 13 حالىق قازىردىڭ وزىندە رەسەيدىڭ ەتنوگرافيالىق كارتاسىنان جويىلىپ كەتسە، ونداعانى جويىلۋدىڭ الدىندا تۇر. وسىعان دەيىن بۇل حالىقتار «رەسەي يمپەرياسىنا قارسىلىقسىز ءوز ەركىمەن كىردى» دەگەن اڭىز حالىق اراسىندا كەڭىنەن ناسيحاتتالدى. سوندىقتان دا رەسەي يمپەرياسى مەن حاكاس، تۋۆالىقتار مەن بۋريات، چۋكچا ۇلتتارى اراسىنداعى سوعىستار جايلى جازىلمادى. بۇل حالىقتاردىڭ كوپشىلىگى و باستا-اق قارۋلى قارسىلاسۋ جولىنا تۇسكەندە، ولاردىڭ تاريحى قانداي قايعىلى بولارىن وزدەرى دە بىلمەگەن ەدى. ولاردى رەسەي يمپەرياسى ءماجبۇرلى تۇردە ءوز قۇرامىنا قوسىپ، باسىندا «يمپەريا جاقتاستارى» دەپ اتاپ، كەيىننەن ءدىنى مەن سالتىنان باس تارتقىزىپ، ورىسشا ەسىم بەرىپ، شوقىندىرارىن سەزبەگەن دە بولاتىن. قيىر شىعىس پەن ءسىبىردىڭ بىرقاتار ۇلتتارى عانا وزدەرىنە ءتان شامانيزم ءدىنىن ساقتاپ قالسا، كوپتەگەن ۇلتتار سانى وتە از حالىقتاردىڭ قاتارىنا ەندى. ولار بۇگىنگى كۇنى ادامزاتتىڭ «قىزىل كىتابى» بولسا، سوعان ەنىپ-اق تۇر. وسىدان 150-200 جىل بۇرىن قازىرگى رەسەي ايماعىندا جۇزدەگەن مىڭ گولياد، ۆەس، كاماسين، كەركەت، مەلانحلەن، مەريا، مەششەرا، موتور، چۋد، ەۆرەمەيس سىندى حالىقتار ءومىر ءسۇردى دەسە، بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس. بۇگىندە ولار بىرنەشە مىڭ عانا، كەيبىرى ءتىپتى مىڭعا دا جەتپەيدى. ول ارينە رەسەي يمپەرياسىنىڭ سۇمدىق ساياساتىنىڭ جەمىسى. ءحVىى عاسىردا سانى بار-جوعى 4 ملن حالقى بولعان ماسكەۋ پاتشالىعى، ەكى عاسىردان كەيىن قۇرامى 100 ملن حالىققا جەتكەن يمپەرياعا اينالدى. ولار ونداعان ميلليون حالىقتى باسىپ الىپ، وتارلاۋ ارقىلى كۇشتەپ قوستى. ودان كەيىن جۇزدەگەن جىلعا سوزىلعان پاتشالىق ءداۋىرى، ارتىنشا جەتپىس جىلعا سوزىلعان كەڭەستىك كەزەڭ باستالدى. بىرىندە «ورىس پراۆوسلاۆىنا» اينالدىرۋ قارقىندى جۇرسە، ەكىنشىسىندە كەرىسىنشە ءدىن، ءتىل، ءداستۇر تولىق جويىلىپ، «كەڭەستىك ازامات» ازىرلەندى. «ەكەۋىنىڭ قايسىسى قانقۇيلى» دەگەنگە جاۋاپ تابۋ قيىن، بىراق ەكەۋىنىڭ ءبىر ۇقساس جەرى بار. ول وزگە حالىقتى ءتۇرلى تاسىلمەن جويۋ. اسسيميلياتسيا، گەنوتسيد، اشتىق، ەتنوتسيد. ءبىر وكىنىشتىسى سول، بۇگىنگى تاڭدا دا اتالمىش ۇلتتاردى جويۋ ءۇردىسى قارقىندى تۇردە ءجۇرىپ جاتىر. رەسەي يمپەرياسى باستاپ، كەڭەس وداعى جالعاستىرعان «ۇلتتاردى جويۋ ماشيناسى» ءالى جۇمىس ىستەپ تۇر. شورلىقتار مەن حانتا، مانسيلىقتار، ەسكيموستار ءوز داستۇرلەرىن ۇمىتىپ، قالالىق مەكەندەردە كۇن كەشۋدە. كوبىسى ىشىمدىككە سالىنعان، ال بالالارىنا ورىس تىلىندە ات بەرۋدە. حانتى-مانسي اۆتونوميالىق ايماعىندا حانتىلار سانى حالىقتىڭ 1,2% عانا قۇراسا، مانسيلار 0,7% عانا. كەزىندە اتالمىش ايماقتا 100 تەك قانا وسى ەكى ۇلت تۇرعان ەدى. قازىردىڭ وزىندە سۇمدىق كورسەتكىشتى سەزىپ وتىرسىز با؟ ارينە، كوزىڭە ەرىكسىز جاس كەلەدى. تۇتاستاي ۇلتتى جويۋ وسىلاي ىسكە استى. بۇگىندە حانتى تىلىندە 3 مىڭ، مانسي تىلىندە 2 مىڭ عانا بالا ءبىلىم الادى. چۋكوت اۆتونوميالىق ايماعىندا چۋكچالاردىڭ سانى 25% عانا قۇرايدى. بۇل تەك قانا وتارلاۋ ەمەس، سونىمەن قاتار جۇزدەگەن جىلعا سوزىلعان ورىس-چۋكوت سوعىسىنىڭ دا ناتيجەسى. 1641-1776 جىلدارى اتالمىش سوعىستا چۋكوت حالقى وتارلاۋشىلارمەن جان اياماي كۇرەستى. الايدا يمپەريانىڭ كۇشى باسىم ەدى. دميتري پاۆلۋتسكي ەسىمدى كاپيتان 400 جاساعىمەن 10 مىڭنان استام چۋكچانى قىرىپ، ۇيلەرىن ورتەگەنى رەسەي تاريحىندا ماقتانىشپەن ايتىلادى. 19 عاسىردا رەسەي يمپەرياسى چۋكچالاردىڭ قايتا كوتەرىلۋىنەن سەسكەنىپ، ولاردىڭ نەگىزگى ازىعى بولعان بۇعىلاردى قاساقانا قىرعان بولاتىن. ارتىنشا جۇقپالى اۋرۋ تۇرلەرى، سيفيليس پەن وبا كەلدى. بۇل ءسوزسىز جەرگىلىكتى حالىقتى ەسەلەپ ازايتتى. كەيىننەن الكوگول تاسىمالدانىپ، الكوگولدەگيدروگەنازا فەرمەنتى جوق جەرگىلىكتى حالىقتار بىرتىندەپ قىرىلدى. اقش، كانادا مەن اۋستراليادا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ىشىمدىككە قارسى قورعانىشى جوق بولعاندىقتان، وعان تىيىم سالۋ زاڭى قابىلدانعاندا، رەسەيدە كەرىسىنشە فاكتور ورىن الدى. ەتنوگرافتار الدىڭعى 30 جىلدىقتا رەسەيدە وننان استام ۇلت جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن دەيدى. ولاردىڭ ايتۋى بويىنشا وسى ۋاقىتقا دەيىن رەسەي يمپەرياسى 18 ملن ادامدى وپات قىلعان. كەڭەستىك كەزەڭ ونى ەكى ەسەلەدى.
arhar.kz
