Eger künderdıŋ bır künınde älemdegı eŋ zūlym imperiiany ata dese, oilanbastan Resei imperiiasy deitın edı etnograftar. Būl imperiia jüzdegen ūlttyŋ täuelsızdıgın joiyp, özın otarlap alǧanymen bırge, ondaǧan ūlttyŋ joiylyp ketuıne de sebepker boldy. 13 halyq qazırdıŋ özınde Reseidıŋ etnografiialyq kartasynan joiylyp ketse, ondaǧany joiyludyŋ aldynda tūr. Osyǧan deiın būl halyqtar «Resei imperiiasyna qarsylyqsyz öz erkımen kırdı» degen aŋyz halyq arasynda keŋınen nasihattaldy. Sondyqtan da Resei imperiiasy men hakas, tuvalyqtar men buriat, chukcha ūlttary arasyndaǧy soǧystar jaily jazylmady. Būl halyqtardyŋ köpşılıgı o basta-aq qaruly qarsylasu jolyna tüskende, olardyŋ tarihy qandai qaiǧyly bolaryn özderı de bılmegen edı. Olardy Resei imperiiasy mäjbürlı türde öz qūramyna qosyp, basynda «imperiia jaqtastary» dep atap, keiınnen dını men saltynan bas tartqyzyp, orysşa esım berıp, şoqyndyraryn sezbegen de bolatyn. Qiyr Şyǧys pen Sıbırdıŋ bırqatar ūlttary ǧana özderıne tän şamanizm dının saqtap qalsa, köptegen ūlttar sany öte az halyqtardyŋ qataryna endı. Olar bügıngı künı adamzattyŋ «Qyzyl Kıtaby» bolsa, soǧan enıp-aq tūr. Osydan 150-200 jyl būryn qazırgı Resei aimaǧynda jüzdegen myŋ goliad, ves, kamasin, kerket, melanhlen, meria, meşera, motor, chud, evremeis syndy halyqtar ömır sürdı dese, bıreu sener, bıreu senbes. Bügınde olar bırneşe myŋ ǧana, keibırı tıptı myŋǧa da jetpeidı. Ol ärine Resei imperiiasynyŋ sūmdyq saiasatynyŋ jemısı. HVII ǧasyrda sany bar-joǧy 4 mln halqy bolǧan Mäskeu patşalyǧy, ekı ǧasyrdan keiın qūramy 100 mln halyqqa jetken imperiiaǧa ainaldy. Olar ondaǧan million halyqty basyp alyp, otarlau arqyly küştep qosty. Odan keiın jüzdegen jylǧa sozylǧan patşalyq däuırı, artynşa jetpıs jylǧa sozylǧan Keŋestık kezeŋ bastaldy. Bırınde «orys pravoslavyna» ainaldyru qarqyndy jürse, ekınşısınde kerısınşe dın, tıl, dästür tolyq joiylyp, «keŋestık azamat» äzırlendı. «Ekeuınıŋ qaisysy qanqūily» degenge jauap tabu qiyn, bıraq ekeuınıŋ bır ūqsas jerı bar. Ol özge halyqty türlı täsılmen joiu. Assimiliasiia, genosid, aştyq, etnosid. Bır ökınıştısı sol, bügıngı taŋda da atalmyş ūlttardy joiu ürdısı qarqyndy türde jürıp jatyr. Resei imperiiasy bastap, Keŋes Odaǧy jalǧastyrǧan «ūlttardy joiu maşinasy» älı jūmys ıstep tūr. Şorlyqtar men hanta, mansilyqtar, eskimostar öz dästürlerın ūmytyp, qalalyq mekenderde kün keşude. Köbısı ışımdıkke salynǧan, al balalaryna orys tılınde at berude. Hanty-Mansi avtonomiialyq aimaǧynda hantylar sany halyqtyŋ 1,2% ǧana qūrasa, mansilar 0,7% ǧana. Kezınde atalmyş aimaqta 100 tek qana osy ekı ūlt tūrǧan edı. Qazırdıŋ özınde sūmdyq körsetkıştı sezıp otyrsyz ba? Ärine, közıŋe erıksız jas keledı. Tūtastai ūltty joiu osylai ıske asty. Bügınde hanty tılınde 3 myŋ, mansi tılınde 2 myŋ ǧana bala bılım alady. Chukot avtonomiialyq aimaǧynda chukchalardyŋ sany 25% ǧana qūraidy. Būl tek qana otarlau emes, sonymen qatar jüzdegen jylǧa sozylǧan orys-chukot soǧysynyŋ da nätijesı. 1641-1776 jyldary atalmyş soǧysta chukot halqy otarlauşylarmen jan aiamai kürestı. Alaida imperiianyŋ küşı basym edı. Dmitrii Pavluskii esımdı kapitan 400 jasaǧymen 10 myŋnan astam chukchany qyryp, üilerın örtegenı Resei tarihynda maqtanyşpen aitylady. 19 ǧasyrda Resei imperiiasy chukchalardyŋ qaita köterıluınen seskenıp, olardyŋ negızgı azyǧy bolǧan būǧylardy qasaqana qyrǧan bolatyn. Artynşa jūqpaly auru türlerı, sifilis pen oba keldı. Būl sözsız jergılıktı halyqty eselep azaitty. Keiınnen alkogol tasymaldanyp, alkogoldegidrogenaza fermentı joq jergılıktı halyqtar bırtındep qyryldy. AQŞ, Kanada men Australiiada jergılıktı halyqtyŋ ışımdıkke qarsy qorǧanyşy joq bolǧandyqtan, oǧan tyiym salu zaŋy qabyldanǧanda, Reseide kerısınşe faktor oryn aldy. Etnograftar aldyŋǧy 30 jyldyqta Reseide onnan astam ūlt joiylyp ketuı mümkın deidı. Olardyŋ aituy boiynşa osy uaqytqa deiın Resei imperiiasy 18 mln adamdy opat qylǧan. Keŋestık kezeŋ ony ekı eseledı.
arhar.kz
