Eger kúnderdiń bir kúninde álemdegi eń zulym ımperııany ata dese, oılanbastan Reseı ımperııasy deıtin edi etnograftar. Bul ımperııa júzdegen ulttyń táýelsizdigin joıyp, ózin otarlap alǵanymen birge, ondaǵan ulttyń joıylyp ketýine de sebepker boldy. 13 halyq qazirdiń ózinde Reseıdiń etnografııalyq kartasynan joıylyp ketse, ondaǵany joıylýdyń aldynda tur. Osyǵan deıin bul halyqtar «Reseı ımperııasyna qarsylyqsyz óz erkimen kirdi» degen ańyz halyq arasynda keńinen nasıhattaldy. Sondyqtan da Reseı ımperııasy men hakas, tývalyqtar men býrıat, chýkcha ulttary arasyndaǵy soǵystar jaıly jazylmady. Bul halyqtardyń kópshiligi o basta-aq qarýly qarsylasý jolyna túskende, olardyń tarıhy qandaı qaıǵyly bolaryn ózderi de bilmegen edi. Olardy Reseı ımperııasy májbúrli túrde óz quramyna qosyp, basynda «ımperııa jaqtastary» dep atap, keıinnen dini men saltynan bas tartqyzyp, oryssha esim berip, shoqyndyraryn sezbegen de bolatyn. Qıyr Shyǵys pen Sibirdiń birqatar ulttary ǵana ózderine tán shamanızm dinin saqtap qalsa, kóptegen ulttar sany óte az halyqtardyń qataryna endi. Olar búgingi kúni adamzattyń «Qyzyl Kitaby» bolsa, soǵan enip-aq tur. Osydan 150-200 jyl buryn qazirgi Reseı aımaǵynda júzdegen myń golıad, ves, kamasın, kerket, melanhlen, merıa, meera, motor, chýd, evremeıs syndy halyqtar ómir súrdi dese, bireý sener, bireý senbes. Búginde olar birneshe myń ǵana, keıbiri tipti myńǵa da jetpeıdi. Ol árıne Reseı ımperııasynyń sumdyq saıasatynyń jemisi. HVII ǵasyrda sany bar-joǵy 4 mln halqy bolǵan Máskeý patshalyǵy, eki ǵasyrdan keıin quramy 100 mln halyqqa jetken ımperııaǵa aınaldy. Olar ondaǵan mıllıon halyqty basyp alyp, otarlaý arqyly kúshtep qosty. Odan keıin júzdegen jylǵa sozylǵan patshalyq dáýiri, artynsha jetpis jylǵa sozylǵan Keńestik kezeń bastaldy. Birinde «orys pravoslavyna» aınaldyrý qarqyndy júrse, ekinshisinde kerisinshe din, til, dástúr tolyq joıylyp, «keńestik azamat» ázirlendi. «Ekeýiniń qaısysy qanquıly» degenge jaýap tabý qıyn, biraq ekeýiniń bir uqsas jeri bar. Ol ózge halyqty túrli tásilmen joıý. Assımılıaııa, genoıd, ashtyq, etnoıd. Bir ókinishtisi sol, búgingi tańda da atalmysh ulttardy joıý úrdisi qarqyndy túrde júrip jatyr. Reseı ımperııasy bastap, Keńes Odaǵy jalǵastyrǵan «ulttardy joıý mashınasy» áli jumys istep tur. Shorlyqtar men hanta, mansılyqtar, eskımostar óz dástúrlerin umytyp, qalalyq mekenderde kún keshýde. Kóbisi ishimdikke salynǵan, al balalaryna orys tilinde at berýde. Hanty-Mansı avtonomııalyq aımaǵynda hantylar sany halyqtyń 1,2% ǵana qurasa, mansılar 0,7% ǵana. Kezinde atalmysh aımaqta 100 tek qana osy eki ult turǵan edi. Qazirdiń ózinde sumdyq kórsetkishti sezip otyrsyz ba? Árıne, kózińe eriksiz jas keledi. Tutastaı ultty joıý osylaı iske asty. Búginde hanty tilinde 3 myń, mansı tilinde 2 myń ǵana bala bilim alady. Chýkot avtonomııalyq aımaǵynda chýkchalardyń sany 25% ǵana quraıdy. Bul tek qana otarlaý emes, sonymen qatar júzdegen jylǵa sozylǵan orys-chýkot soǵysynyń da nátıjesi. 1641-1776 jyldary atalmysh soǵysta chýkot halqy otarlaýshylarmen jan aıamaı kúresti. Alaıda ımperııanyń kúshi basym edi. Dmıtrıı Pavlýkıı esimdi kapıtan 400 jasaǵymen 10 myńnan astam chýkchany qyryp, úılerin órtegeni Reseı tarıhynda maqtanyshpen aıtylady. 19 ǵasyrda Reseı ımperııasy chýkchalardyń qaıta kóterilýinen seskenip, olardyń negizgi azyǵy bolǵan buǵylardy qasaqana qyrǵan bolatyn. Artynsha juqpaly aýrý túrleri, sıfılıs pen oba keldi. Bul sózsiz jergilikti halyqty eselep azaıtty. Keıinnen alkogol tasymaldanyp, alkogoldegıdrogenaza fermenti joq jergilikti halyqtar birtindep qyryldy. AQSh, Kanada men Aýstralııada jergilikti halyqtyń ishimdikke qarsy qorǵanyshy joq bolǵandyqtan, oǵan tyıym salý zańy qabyldanǵanda, Reseıde kerisinshe faktor oryn aldy. Etnograftar aldyńǵy 30 jyldyqta Reseıde onnan astam ult joıylyp ketýi múmkin deıdi. Olardyń aıtýy boıynsha osy ýaqytqa deıin Reseı ımperııasy 18 mln adamdy opat qylǵan. Keńestik kezeń ony eki eseledi.
arhar.kz
