حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋىنداعان ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەگە قاتىستى سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارى دا مول. سونىڭ ءبىرى جەتى اتانى ءبىلۋ قاعيداتى
«بۇگىنگى كۇندى ءتۇسىنىپ-ءتۇيسىنۋ ءۇشىن دە، بولاشاقتىڭ ديدارىن كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن دە كەشەگى كەزەڭگە كوز جىبەرۋىمىز كەرەك»
ن. ءا. نازارباەۆ
1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن الۋى، سونىمەن بىرگە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىندا اسا ماڭىزدى ساياسي-قۇقىقتىق وزگەرىستەردىڭ ءبىرى بولدى.
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى 26 جىل ءوتتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاقستان الەمدە ءوزىن بەيبىت، دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك، زايىرلى مەملەكەت رەتىندە كورسەتىپ، بۇۇ-ڭ مۇشەسى رەتىندە جاپپاي يادرولىق قارۋسىزدانۋ قاجەتتىگىن ۇسىنىپ، سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاۋىپ، الەمدەگى پوتەنتسيالى بويىنشا 4-ورىندا تۇراتىن يادرولىق قارۋ-جاراقتان ءوز ەركىمەن باس تارتتى.
قازاقستاندا ەكونوميكالىق، سوت-قۇقىقتىق رەفورمالار ءساتتى جۇرگىزىلىپ، قازىرگى تاڭدا تمد كەڭىستىگىندە مەملەكەتىمىز ەكونوميكاسى قارقىندى دامىپ جاتقان، حالىقتىڭ بىرلىك-ىنتىماعى، دوستىعى جاراسقان، ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى اسا جوعارى دەڭگەيدە قورعالۋدا.
ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسى جارىققا شىعىپ، حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، ۇلكەن باستامالاردىڭ باستاۋى بولىپ وتىر. بۇل ماقالا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋگە، تۋعان جەردى كوركەيتۋگە، قوعامنىڭ دامۋى مەن وركەندەۋىنە باعىتتالعان اسا ماڭىزدى ۇندەۋ.
"ن.ءا. نازارباەۆتىڭ: «بۇگىنگى كۇندى ءتۇسىنىپ-ءتۇيسىنۋ ءۇشىن دە، بولاشاقتىڭ ديدارىن كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن دە كەشەگى كەزەڭگە كوز جىبەرۋىمىز كەرەك»، - دەگەن ءسوزى كوپتەگەن ۇلاعاتتى ويلاردى تۋعىزادى. حالىق اراسىنداعى تاريحىن بىلمەگەن حالىقتىڭ بولاشاعى جوق دەگەنمەن قالاي كەلىسپەۋگە بولادى."
حYIII-حح عاسىر ارالىعىندا قازاق ەلىمنىڭ بەرەكەسى قاشىپ تالاي قىسپاققا اينالعانى بارشاعا ءمالىم. ال حح عاسىردىڭ اياعى مەن ححI باسىندا ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ تالاي ەلدەردىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، بۇلىكشىلەردىڭ وتانىنا اينالىپ بارا جاتقانىنا ءبىز كۋامىز، ياعني قازاقتىڭ باسىنان وتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتىنە ىسپەتتەس. وسىنداي ەلدەردە ءومىر سۇرە الماعان حالىق تىنىش ءومىر ىزدەپ، جەر-جەرگە، باسى اۋعان جاققا، تۋعان جەرىن تاستاپ كەتىپ جاتقانى بىزگە ءمالىم.
ال، ەندى قازاقستاندا مۇنداي وقيعالاردى بولماۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك، دەگەن سۇراق كوپ ادامداردى مازالايدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە قازاق حالقىنىڭ قيىندىققا تولى وتكەن سارا جولىن، سول قيىندىقتاردى قالاي جەڭگەنىن، ۇلى ويشىلداردىڭ دانا سوزدەرىن، ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ اتقارعان يگىلىكتى ىستەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋىمىز كەرەك.
سوندىقتان، بۇگىنگى تاڭدا ەلباسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن – بىرلىك قاعيداسىن ۇستانۋ قاجەت. دانا حالقىمىز ايتقانداي «تورتەۋ تۇگەل بولسا - توبەدەگى تۇسەدى، التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى» دەگەندەي بىرلىگى جوق ەلدىڭ تىرلىگى دە وڭبايتىنىن جەتە تۇسىنگەن ابزال.
وسى ورايدى تاريح دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىندىرە كەتەيىك. تاريح ادامزات بالاسىنىڭ وتكەنىن زەرتتەيتىن قوعامدىق عىلىم. تاريحتىڭ ماقساتى ادامدارعا تەك وتكەنىن عانا بىلگىزۋ ەمەس، رۋحاني دۇنيەسىن قالىپتاستىرۋ ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. وتكەنىن بىلمەي قازىرگىسى مەن بولاشاعىن باعالاۋ مۇمكىن ەمەس، قوعامنىڭ دۇرىس باعىتتا دامۋى ءۇشىن ازاماتتاردىڭ تاريحي ساۋاتتىلىعى مەن بەلسەندىلىگى وراسان زور ماڭىزعا يە. "تاريحسىز - حالىق جوق" دەگەن ناقىل بەكەرگە ايتىلماسا كەرەك. تاريحي زەردەلەۋ ارقىلى تاريحي سانا، مادەنيەت، ءداستۇر، ۇرپاقتار ساباقتاستىعى قالىپتاسادى. تاريح بولىپ جاتقان وقيعالاردى جان-جاقتى ءارى تەرەڭىنەن كورە ءبىلۋ قاسيەتىن دامىتادى جانە بولاشاققا دۇرىس قادام جاساۋعا جاردەمدەسەدى.
تاريحىن بىلگەن حالىق تامىرى تەرەڭ جاتقان بايتەرەك اعاشى سەكىلدى بولادى. اعاش تامىرىنان قالاي ءنار السا، ءوزىنىڭ تىرشىلىگىنە قاجەتتى قورەكتى مينەرالدى زاتتاردى، سۋدى بويىنا العانداي، حالىق تا سول سەكىلدى وتكەن اتا-بابالاردىڭ ومىرلىك جولىنان ۇلگىلى ەسىمدەردى، بەينەلەردى ەسىندە ساقتاپ، ولاردىڭ ەرلىكتەرىنە تاعزىم ەتىپ، ىزگىلىكتى ناقىل سوزدەرىن زەرتتەپ-زەردەلەپ وسەدى. تاريحتىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن فۋنكتسياسى بۇرىن جاسالعان قاتەلىكتەردىڭ سەبەپ-سالدارىن ءتۇسىنىپ، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ونىڭ قايتالاماۋىنا اسەر ەتۋ.
كەڭەس وداعى كەزەڭىندە كوپتەگەن يگىلىكتى ىستەر جاسالدى. حالىقتىڭ جاپپاي ساۋاتسىزدىعىن جويۋ، تەگىن ءبىلىم بەرۋ، مەديتسينالىق ەمدەۋ، سەگىزساعاتتىق جۇمىس كۇنىن بەلگىلەۋ، زەينەتكەرلىك، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ دۇنيەجۇزىندە ەڭ العاش رەت ەنگىزىلىپ، كوپتەگەن شەتەل مەملەكەتتەرىنە ۇلگى بولدى.
دەگەنمەن، جاپپاي ستاليندىك رەپرەسسيالار، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنان جوعارى قويۋ، ءدىني سەنىمدەر ءۇشىن جانە ءسوز بوستاندىعى ءۇشىن قۋدالاۋ سەكىلدى كەلەڭسىز جاعدايلار دا ورىن الدى. قازاقستاندا الاش وردا زيالىلارى، كەيىنىرەك پانتيۋركيست اتاعىمەن ە.بەكماحانوۆ تۇركىلەردىڭ تاريحىن زەرتتەگەنى ءۇشىن رەپرەسسيا قاھارىنا ۇشىراعانىنا بارشاعا ءمالىم...
كوممۋنيزمنىڭ اسىل يدەيالارىنا جەتۋ ءۇشىن ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن قۇربان ەتۋ، رەپرەسسيۆتى شارالاردى كەڭىنەن قولدانۋ كەڭەستىك ازاماتتاردىڭ دۇرىس جولدان اداسقانىن م.س. گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋ» كەزەڭىندە تۇسىنۋىنە الىپ كەلدى...
ۇلى دالا جەرىندە كوپتەگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ، اتاپ ايتقاندا، ساق، قاڭلى، ءۇيسىن، عۇن تايپالارىنىڭ مەملەكەتتەرى، كەيىننەن تۇركى قاعاناتتارى، دەشتى-قىپشاق، تۇرگەش قاعاناتى، قاراحانيدتەر مەملەكەتى، شىڭعىسحان يمپەرياسى، التىن وردا، كوك وردا، اق وردا، موعولستان، قازاق حاندىعى جانە باسقا دا كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ بولعانى بەلگىلى.
"اق پاتشا كەزىندەگى ورىستىڭ شىعىستانۋشىسى، رەسەيدەگى قىتايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشىلارىدىڭ ءبىرى ن.يا. بيچۋرين (ياكينف) پىكىرىنشە ورتا ازياداعى ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى ءار ءتۇرلى اتاۋمەن بەلگىلى بولعانىمەن، ءتىلى، مادەنيەتى، ادەت-عۇرىپتارى جانە شىعۋ تەگى ءبىر بولعاندىعىن ءوز ەڭبەكتەرىندە بايانداپ كەتكەن [1]. سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا. // م.-ل.: يزد-ۆو ان سسسر. ت. I. 1950. 382 س.; ت. II. 1950. 334 س. ت. III. 1953. 328 س."
2015 جىلى بۇكىل الاش جۇرتى قازاق حاندىعى قۇرىلعانىنىڭ 550-جىلدىعىن تويلادى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ سەبەپتەرى، ءۇردىسى جايلى كوپتەگەن ماقالالار، مونوگرافيالار، دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر تۇسىرىلگەن...
ال ەندى، ايتا كەتەتىن جايت، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن، ونىڭ قۋاتتى، دامىعان، وركەنيەتتى بولۋىن بارلىق قازاقستاندىقتار ارماندايدى. بۇل ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ارمانى ەدى. سونى جۇزەگە اسىرۋ ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا جازىلىپ وتىر. سوندىقتان ەل بولامىز، جۇرت بولامىز دەسەك، قازاق اعايىندار جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋدى قويىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلۋىمىز كەرەك. قازاق قايدا دا قازاق. سونى ءبىر ءسات ۇمىتپايىق. تولە بي بابامىز ايتقانداي «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن» ناقىل، دانالىق ءسوزى ءاربىر قازاق ءۇشىن ومىرلىك ۇستانىمى بولۋى كەرەك. سوندىقتان، اتالارىمىز ايتقان «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن ءسوزى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ەشقاشان جوعالتپايدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 100-دەن استام ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇرادى، 18-گە جۋىق ءدىني كونفەسسيالار بار. قازاق ۇلتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ۇيىتقىسى رەتىندە قازاقستاندىق حالىقتى بىرلىك-ىنتىماققا، ءدىني توزىمدىلىككە، دوستىققا شاقىرۋدا ۇلكەن ۇلەس قوسۋدا. قازاقستان قۇقىقتىق مەملەكەت رەتىندە ءوزىنىڭ زاڭناماسىن وركەنيەتتىڭ جەتىستىكتەرىنە، ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارىن بەرىك قورعاۋ جانە مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن ەسكەرۋدەگى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا نەگىزدەيدى. قازاقستانداعى ءدىني سەنىم بوستاندىعى، ءسوز بوستاندىعى مەملەكەتپەن قورعالاتىندىعى جانە ونىڭ ەركىندىگىنە بارلىق جاعدايلار جاسالعاندىعى الەم قاۋىمداستىعى مويىنداپ، الەمدەگى ۇلتارالىق جانە ءدىني كونفەسسيالاردىڭ كەلىسىمىنىڭ ۇزدىك ۇلگىسى رەتىندە سانالادى.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وسىنداي وركەنيەتتىلىك قۇندىلىقتارى ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە حالىقتىڭ اراسىندا ناسيحاتتالىپ، دارىپتەلىپ، جان-جاقتى قورعالۋى ءتيىس. بۇل قۇندىلىقتار «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەگەن ماقالدى تولىعىمەن راستايدى. سەبەبى قازاقستاننىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىقتىڭ، بىرلىك-ىنتىماقتىڭ جەمىسى رەتىندە كورىنىس تاۋىپ وتىر.
تاريح بەتتەرىندە «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىنىڭ زاردابىن شەككەن كوپتەگەن حالىقتاردىڭ كورگەنىن ايتا الامىز. ريم يمپەرياسى، ۆيزانتيا يمپەرياسى جاۋلاپ العان حالىقتارعا قاتىستى بۇل ساياساتتى ءجيى قولداندى.
كەڭەس وداعى كەزەڭىندە يمپەريالىق مەملەكەتتەردىڭ مۇنداي ساياساتى جان-جاقتى سىنعا الىندى، حالىقتاردىڭ دوستىعىن كۇشەيتۋ قاجەتتىگى ايتىلدى.
سول سەبەپتەن، قازاق حالقى تاريحىندا «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىنىڭ قولدانعاندىعىنا توقتالۋ كاجەتپىز. پاتشالىق بيلىكتىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىن جويۋ ادىستەرى مەن شارالارىن ەسكە تۇسىرە كەتسەك، ءXVىىى عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق حاندىعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە ءومىر ءسۇردى. اسىرەسە تاۋكە حان بيلىك ەتكەن كەزەڭدە (1680-1718 جج.) قازاق حاندىعى ايتارلىقتاي ورنىققان، الەۋمەتتىك-ساياسي قۇرىلىمى نىعايعان، ءداستۇرلى-كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن ءومىر ءسۇرۋ سالتى قالىپتاسقان ەلگە اينالدى.
ءXVىىى عاسىردا قازاق حاندىعى رەسەي يمپەرياسىمەن ەكى-جاقتى دوستىق قارىم-قاتىناستى ورناتىپ، جوڭعارلارعا قارسى بۇكىل حالىقتىڭ كۇش-قۋاتىن جۇمىلدىرىپ، ەلىمىزگە سوعىسپەن كىرگەن جاۋدى-جوڭعارلاردى ويسىراتىپ، تالقاندادى. حالىقتىڭ بىرىگۋى، ەل ىشىندە بەدەلگە يە، حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن باتىرلاردىڭ حالىقتىڭ قولداۋىن تابۋى، ابىلاي حاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتتى ۇتىمدى پايدالانىپ، رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىمەن ىزگىلى ساياساتتى جۇرگىزىپ قازاق حاندىعىن كۇشەيتتى.
"الايدا، ورىس پاتشا اكىمشىلىگى ءحVىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا نەگىزگى سالماقتى قازاق حاندارىنا سالعانىمەن، ولاردىڭ بيلىگىنىڭ دەڭگەيى ءىرى رۋ باسشىلارى مەن بيلەردىڭ قولداۋىنا نەمەسە قولداماۋىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى. پاتشا ۇكىمەتى قازاق مەملەكەتىن بىرتە - بىرتە السىرەتىپ، حاندىق بيلىك جۇيەسىن جويىپ، رەسەيلىك باسقارۋ قۇرىلىمىن ورنىقتىرۋ ساياساتىن ۇستاندى. وسى ماسەلە جونىندە س.اسفەندياروۆ: “پاتشا ۇكىمەتى قازاق حاندىعىن جويا وتىرىپ، قازاق سۇلتاندارىن بيلىكتەن شەكتەتۋ ارقىلى قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىك دەربەستىك ەلەسىن دە قۇرتىپ، سول كەزدەگى قازاقستاندى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاتارداعى ايماعىنا اينالدىردى” - دەپ كورسەتەدى [2]."
وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى جايلى تولعانىس اتتى ەڭبەگىندە پاتشالىق بيلىكتىڭ استارلى ساياساتتىڭ سالماعىن اشكەرەلەدى، وندا: «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتۇرۋ» جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسىندە سەكسەۋىل بولمىسىنان تۋىندايتىن زۇلىمدىق ءتاسىلىن قولدانۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدى ساياسي ماقسات رەتىندە قولعا الدى.بۇل امال-ايلانىڭ باستاماسى ەكاتەرينا ءىى-ءنىڭ ورىنبار گەنەرال-گۋبەرناتورىنا "... ورگانيزۋيتە ي پرەسلەدۋيتە تەح، كتو ستويت ۆو گلاۆە كيرگيز-كايساكوۆ ي يح رودوۆوي زناتي، نيكوگدا نە بىلو ميرا. يح ۆسە ۆرەميا ناتالكيۆايتە پروتيۆ درۋگ درۋگا، ي چتوبى وني پوستوياننو گرىزيليس، چتو وچەن ۆىگودنو بۋدەت نام»، – دەپ جازعان قىزمەت حاتىندا جاتىر. وسى زۇلىمدىق يدەيانى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى سپەرانسكي ودان ارى جالعاستىرىپ، «قازاق جەرىندە سەكسەۋىل دەگەن اعاش وسەدى ەكەن. وعان شەگە قاقساڭ كىرمەيدى، بالتامەن ۇرساڭ جارىلمايدى، ال سەكسەۋىلدى وزىنە ءوزىن ۇرساڭ، بىت-شىتى شىعادى ەكەن. وسى ءتاسىلدى قازاقتارعا قولدانايىق»-دەپ ۇسىنىس بەرەدى. وسى سەكسەۋىل ءتاسىلىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ پاتشاسى قولداپ، جۇزەگە اسىرا باستادى. بۇل ۇسىنىسقا ەڭ اۋەلى تۇلكىباس اۋدانىنداعى مايلىكەنت بولىسى ساياسي پاليگون رەتىندە تاڭدالىپ الىندى. سىرداريا گەنەرال-گۋبەرناتورى ۇلتى نەمىس گرودەكوۆتىڭ تىكەلەي باقىلاپ، باسقارۋىمەن ەل بيلەۋدىڭ بولىستىق جۇيەسى تاجىريبە ءۇشىن سىناقتان وتكىزىلدى. سىناقتىڭ ناتيجەسى كۇتكەن دەڭگەيدەن اسىپ ءتۇستى. بۇعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياسي ەليتاسى توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋاندى.
مايلىكەنت بولىسىنداعى ەكى مىڭعا تاياۋ وتباسىنىڭ ءار اۋىل، ءار ءتۇرلى ون ەكى رۋدان قۇرالۋى – بۇل وتارشىلدار ءۇشىن ساياسي قاجەتتىلىككە اينالدى. ءار رۋدا قۇرالعان 12 اۋىل 4 اۋىلنايعا ءبولىنىپ، وعان 4 اۋىلناي، 4 بي سايلاندى. 12 اۋىلدان بولىستى سايلاۋعا اق، قارا شار تاستاپ بولىستى سايلاۋ ءۇشىن 50 ۇيدەن 1 ەلۋباسى سايلاندى. ولاردىڭ سانى 40-قا تاياۋ بولدى. ءار 10 ۇيدەن 1 ونباسى سايلانىپ، ولاردىڭ سانى 200-گە تاياندى. ولاردىڭ ماقساتى اۋىل مەن اۋىلدىڭ ىشىندە پارتياگەرشىلىك تالاس-تارتىستىڭ ءورتىن ءورشىتىپ، قوزدىرۋ بولاتىن. جالپى، بولىستىق لاۋازىمعا بولىستى سايلاۋ ءۇشىن، ول ءۇشىن تالاسقا تۇسەتىن 250-دەي قىزمەت ورنىنا جانسالا تايتالاسۋ – رۋدى رۋعا، بار قازاقتى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ارقىلى بەرەكە بىرلىك پەن مىنەز-قۇلىقتىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلدى [3].
وسى ماسەلەنىڭ زاردابى قازىردىڭ وزىندە كورىنىس تاۋىپ وتىر. مىسالى، كەيبىر كولىك جۇرگىزۋشىلەرى اۆتوكولىكتىڭ مەملەكەتتىك نومىرلەرىنىڭ قاپتاعىشتارىنا رۋلاردىڭ اتىن جازىپ قويۋدى شىعاردى. سونىمەن بىرگە، الماتىنىڭ كەيبىر بازارلارىندا جازعى باس كيىمدەرىنىڭ (بەيزبولكا) ماڭدايشاسىندا رۋلاردىڭ تاڭبالارى باسىلعان تاۋارلار ساتىلدى. بۇدان باسقا، رۋلاردىڭ شەجىرە كىتاپتارىن جازۋ ادەتكە اينالىپ كەتتى.
ارينە، ءوزىن-ءوزى تانۋ – ادامنىڭ بالاسىنىڭ وزىنە تەرەڭ ءمان بەرۋدىڭ العاشقى قادامى. ال بۇل قادامعا ادام بالاسى شىعارماشىلىق ارقىلى جەتۋ كەرەك، ياعني ادامنىڭ ءومىر شىندىعىنا ءوزىن-ءوزى تانۋعا، قورشاعان ورتانى تانۋعا ۇمتىلۋى، ىزدەنۋى دەگەن قاعيداتتارىن ايتامىز. اتاپ ايتقاندا، ومىردە دۇرىس جول تابۋ ءۇشىن ادام وي ءتۇيىپ، ساپالى ءبىلىم الىپ، دالەلدى شەشىمدەر قابىلداي بىلۋگە ۇيرەنۋى كەرەك.
حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋىنداعان ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەگە قاتىستى سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارى دا مول. سونىڭ ءبىرى جەتى اتانى ءبىلۋ قاعيداتى.
جەتى اتا — قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى سالت-ساناسىنداعى ادامنىڭ اتا جاعىنان تەگى تاراتىلۋىنىڭ ناقتىلى جۇيەسى، ياكي جەتى اتامىزدىڭ ناقتىلى ەسىمدەرىن كىشكەنتايىنان جاتتاپ وستىك. وسىدان قازاق حالقىندا «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» - دەگەن ماقال تۋىنداعان. وسى ماقالدىڭ ماعىناسىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ماقساتىندا اتا-اكەلەرىمىز ءوز ۇرپاعىنا جەتى اتاسىن ۇيرەتۋدى باسشىلىققا العان، ياعني اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ تاربيەلىك ءداستۇرى ەكەنى بارشاعا ايان.
دەگەنمەن، جەتى اتاسىن ءبىلۋ قاعيداتىن ءبىلۋدى قازىرگى تاڭدا كەيبىر ازاماتتار دۇرىس تۇسىنبەي جورامال شەجىرەلەردى جازۋدى ادەتكە اينالدىردى. ال شەجىرەلەردى جازۋ حالىقتىڭ اراسىندا كەيبىر تۇسىنىكسىز ماسەلەلەردى تۋىنداتىپ وتىر.
ال ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە شەجىرە دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى بۇكىل حالىقتىڭ تاريحىن ءبىلۋ. سول سەبەپتەن، شەجىرە ماسەلەسىمەن ارنايى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى اينالىسىپ، بۇكىلحالىقتىڭ تاريحىن جازۋ كەرەك. سول عىلىمي تاريحي ەڭبەكتەر ءار ادامنىڭ شەجىرەسى رەتىندە تانىلۋى ءتيىس، ويتكەنى تەكتى ادامنىڭ ۇرپاعى دا پاراساتتى بولادى، جەكە ادامنىڭ ەمەس، جالپى حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعايدى. اتاڭنىڭ بالاسى بولما، حالىقتىڭ بالاسى بول دەپ ۇيرەتكەن دانا حالقىم. بىراق تا قازىرگى تاڭدا شەجىرەنى ءار «رۋ» بولشەكتەپ جازۋ كوزقاراسى – قازاقتى توبە-توبەگە الشاقتاتىپ جىبەرمەسىنە كىم كەپىل...؟
ءبىزدىڭ قوزقاراسىمىز بويىنشا تولە بي بابامىزدىڭ ايتقان دۋالى ءسوزى «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن»، ەلىن، جەرىن سۇيگەن، حالىقتىڭ قامىن ويلاعان ءاربىر دانىشپان قازاقتىڭ ۇرانى بولۋى ءتيىس. تولە ءبيدىڭ فيلوسوفيالىق كونتسەپتسياسى سول ۋاقىتتاعى اسكەري جاعىنان قۋاتتى جوڭعاريانىڭ قازاق ەلىنە شابۋىل جاساپ، بەيبىت جاتقان حالىقتى قىرىپ، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتتى جىلدارداعى «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول» شىعارا الماعان قازاق حالقىنىڭ جىبەرىپ قويعان ۇلكەن قاتەلىگىنەن تۋىندادى.
اۆتورلار قازاقتىڭ جۇزگە ءبولىنۋ ساياساتىنداعى استارلى سالدارلاردىڭ كەمشىلىكتەرىن بىلاي تۇمشالاپ وتىر. تاريحقا سۇيەنسەك، جاۋگەرشىلىك زاماندا ەل مەن جەردى قورعاپ قالۋ ماقساتىندا قازاق حاندىعىنىڭ تۇسىندا ەل بيلەۋشى قولباسشىلار اسكەردى جۇزگە بولگەندىگىن عۇلاما ويشىل اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» [4] اتتى تاريحي داستانىنداعى كەلەسى ولەڭ جولدارىنان:
«اسكەرىن ۇشكە بولگەن ءاز جانىبەك،
ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز»، - دەپ انىق كورسەتكەن. ياعني بۇل داستان شۋماقتارىنان شۋ وڭىرىندە جينالعان قازاق ەلىنىڭ اسكەرىن كەرەي مەن جانىبەك حاندار جەردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا ساربازدار مەن ولاردى باسقارعان قولباسشىلاردى اسكەري تۇراق ورنىنا بارۋدى اسكەري ءتارتىپ ەرەجەلەرىمەن بۇيىردى.
وسى ولەڭ شۋماقتارىنان قازاق حالقىنىڭ قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن جانە قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن دە «قازىرگى سيپاتتاعى ءجۇز» كوزقاراسى بولماعان. اسكەردىڭ قورعانىس قابىلەتتىگىن، تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اسكەرلەردى جۇزدەرگە (ۆزۆود، روتا، باتالون، پولك، ديۆيزيا) ءبولۋ، ياعني اسكەري باۋىرماشىلدىقتىڭ (ۆوينسكوە براتستۆو) ورىن العانىن ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
وسى ورايدا، قازاق ەلىندەگى اسكەري ايماقتاردى قۇرۋ ءۇردىسى تاۋەلسىز قازاقستاندا ءوز جالعاسىن تاپقان.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري وكرۋگتەرى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 23 قاراشا 2000 جىلگى N»1579 قاۋلىسىنا سايكەس ەلىمىزدە وڭتۇستىك، باتىس، شىعىس اسكەري وكرۋگتەرى قۇرىلدى. وڭتۇستىك اسكەري وكرۋگىنىڭ قورعايتىن جەر اۋماعىنا الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا وبلىستارى كىرەدى. وكرۋگتىڭ باستى مىندەتى مەملەكەتىمىزدىڭ وڭتۇستىك اۋماگىن قورعاۋ، وڭتۇستىك وڭىرلەردەن تونگەن ىقتيمال قارسىلاستارعا دەر كەزىندە تويتارىس بەرىپ، ەلىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرمەۋ. وكرۋگتىڭ ورتالىك شتابى تاراز قالاسىندا ورنالاسقان. شىعىس اسكەري اكرۋگىنىڭ قورعايتىن جەر اۋماگىنا بۇرىنعى سەمەي، قازىرگى شىعىس قازاقستان، پاۆلودار وبلىستارى كىرەدى. وكرۋگتىڭ باستى مىندەتى ەلىمىزدىڭ شىعىس وڭىرلەرىن قورعاۋ بولىپ تابىلادى. وكرۋگتىڭ ورتالىق شتابى سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان. باتىس اسكەري وكرۋگىنىڭ قورعايتىن اۋماعىنا اقتوبە، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، ماڭعىستاۋ وبلىستارى كىرەدى. وكرۋگتىڭ باستى مىندەتى — وتانىمىزدىڭ باگىس بەلىگىن، اسىرەسە كاسپي تەڭىزى اۋماعىن سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋ. وكرۋگتىڭ ورتالىق شتابى اقتوبە قالاسىندا ورنالاسقان.
وسى ورايدا، قازاقتىڭ دانىشپان ويشىل-اقىنى، فيلوسوفى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبəرى بوس» دەگەن سوزدەرى قازىرگى كەزەڭدەگى «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسىنىڭ ىسكە اسىرۋدىڭ تەتىگى بولۋى ءتيىس.
ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە اتا-بابالارىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ارمانى «ماڭگىلىك ەل» بولۋ ەدى. سونى جۇزەگە اسىرۋ ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا جازىلىپ وتىر.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1. ن.يا. بيچۋرين سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا.// م.-ل.: يزد-ۆو ان سسسر. ت. I. 1950. 382 س.; ت. II. 1950. 334 س. ت. III. 1953. 328 س.
2. لەۆشين وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي. الماتى:سانات،1996.- س.238-239 2. كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحۇى-ءحۇىىىۆۆ. /سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ/ الما-اتا 1961, س.253 3
3. م. مىرزاحمەتۇلى «تولىق ادام» ءىلىمى جايلى تولعانىس - «اراي» گازەتى №20(604) 25 مامىر 2017 ج.
4. ش. قۇدايبەردىۇلى «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» تاريحي داستانى.
ساعىنبەكوۆ قۇرمانبەك ساعىنبەكۇلى - زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، م.ح. دۋلاتي اتىنداعى تارمۋ-ءنىڭ «قىلمىستىق جانە قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ قۇقىعى» كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى ماحامبەتوۆ اسقار بولاتۇلى - قۇقىق ىلىنىماگيسترى، م.ح. دۋلاتي اتىنداعى تارمۋ-ءنىڭ «قىلمىستىق جانە قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ قۇقىعى» كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى
e-history.kz
