Halqymyzdyń san ǵasyrlyq tynys-tirshiliginiń ózindik erekshelikterinen týyndaǵan ulttyq tálim-tárbıege qatysty salt-dástúr, ádet-ǵuryptary da mol. Sonyń biri JETI ATANY bilý qaǵıdaty
«Búgingi kúndi túsinip-túısiný úshin de, bolashaqtyń dıdaryn kózge elestetý úshin de keshegi kezeńge kóz jiberýimiz kerek»
N. Á. Nazarbaev
1991 jylǵy 16 jeltoqsanda Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigin alýy, sonymen birge Táýelsiz Memleketter Dostastyǵynyń qurylýy Qazaqstannyń jańa tarıhynda asa mańyzdy saıası-quqyqtyq ózgeristerdiń biri boldy.
Táýelsizdik alǵannan beri 26 jyl ótti. Osy ýaqyt aralyǵynda Qazaqstan álemde ózin beıbit, demokratııalyq, quqyqtyq, áleýmettik, zaıyrly memleket retinde kórsetip, BUU-ń múshesi retinde jappaı ıadrolyq qarýsyzdaný qajettigin usynyp, Semeı ıadrolyq polıgonyn jaýyp, álemdegi potenıaly boıynsha 4-orynda turatyn ıadrolyq qarý-jaraqtan óz erkimen bas tartty.
Qazaqstanda ekonomıkalyq, sot-quqyqtyq reformalar sátti júrgizilip, qazirgi tańda TMD keńistiginde memleketimiz ekonomıkasy qarqyndy damyp jatqan, halyqtyń birlik-yntymaǵy, dostyǵy jarasqan, adam men azamattyń quqyqtary men bostandyqtary asa joǵary deńgeıde qorǵalýda.
Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasy jaryqqa shyǵyp, halyqtyń kóńilinen shyǵyp, úlken bastamalardyń bastaýy bolyp otyr. Bul maqala ulttyq qundylyqtardy qurmetteýge, týǵan jerdi kórkeıtýge, qoǵamnyń damýy men órkendeýine baǵyttalǵan asa mańyzdy úndeý.
"N.Á. Nazarbaevtyń: «Búgingi kúndi túsinip-túısiný úshin de, bolashaqtyń dıdaryn kózge elestetý úshin de keshegi kezeńge kóz jiberýimiz kerek», - degen sózi kóptegen ulaǵatty oılardy týǵyzady. Halyq arasyndaǵy tarıhyn bilmegen halyqtyń bolashaǵy joq degenmen qalaı kelispeýge bolady."
HYIII-HH ǵasyr aralyǵynda qazaq elimniń berekesi qashyp talaı qyspaqqa aınalǵany barshaǵa málim. Al HH ǵasyrdyń aıaǵy men HHI basynda óz aldyna memleket bolyp talaı elderdiń irgesi sógilip, búlikshilerdiń otanyna aınalyp bara jatqanyna biz kýámiz, ıaǵnı qazaqtyń basynan ótken «Aqtaban shubyryndy» qasiretine ispettes. Osyndaı elderde ómir súre almaǵan halyq tynysh ómir izdep, jer-jerge, basy aýǵan jaqqa, týǵan jerin tastap ketip jatqany bizge málim.
Al, endi Qazaqstanda mundaı oqıǵalardy bolmaýy úshin ne isteý kerek, degen suraq kóp adamdardy mazalaıdy. Bizdiń pikirimizshe qazaq halqynyń qıyndyqqa toly ótken sara jolyn, sol qıyndyqtardy qalaı jeńgenin, uly oıshyldardyń dana sózderin, el bıleýshileriniń atqarǵan ıgilikti isterin jan-jaqty zertteýimiz kerek.
Sondyqtan, búgingi tańda Elbasynyń «Máńgilik el» ıdeıasyn júzege asyrý úshin eń aldymen – birlik qaǵıdasyn ustaný qajet. Dana halqymyz aıtqandaı «Tórteý túgel bolsa - tóbedegi túsedi, altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi» degendeı birligi joq eldiń tirligi de ońbaıtynyn jete túsingen abzal.
Osy oraıdy tarıh degen sózdiń maǵynasyn túsindire keteıik. Tarıh adamzat balasynyń ótkenin zertteıtin qoǵamdyq ǵylym. Tarıhtyń maqsaty adamdarǵa tek ótkenin ǵana bilgizý emes, rýhanı dúnıesin qalyptastyrý ekenin aıta ketken jón. Ótkenin bilmeı qazirgisi men bolashaǵyn baǵalaý múmkin emes, qoǵamnyń durys baǵytta damýy úshin azamattardyń tarıhı saýattylyǵy men belsendiligi orasan zor mańyzǵa ıe. "Tarıhsyz - halyq joq" degen naqyl bekerge aıtylmasa kerek. Tarıhı zerdeleý arqyly tarıhı sana, mádenıet, dástúr, urpaqtar sabaqtastyǵy qalyptasady. Tarıh bolyp jatqan oqıǵalardy jan-jaqty ári tereńinen kóre bilý qasıetin damytady jáne bolashaqqa durys qadam jasaýǵa járdemdesedi.
Tarıhyn bilgen halyq tamyry tereń jatqan báıterek aǵashy sekildi bolady. Aǵash tamyrynan qalaı nár alsa, óziniń tirshiligine qajetti qorekti mıneraldy zattardy, sýdy boıyna alǵandaı, halyq ta sol sekildi ótken ata-babalardyń ómirlik jolynan úlgili esimderdi, beınelerdi esinde saqtap, olardyń erlikterine taǵzym etip, izgilikti naqyl sózderin zerttep-zerdelep ósedi. Tarıhtyń taǵy bir úlken fýnkııasy buryn jasalǵan qatelikterdiń sebep-saldaryn túsinip, keıingi urpaqtyń onyń qaıtalamaýyna áser etý.
Keńes odaǵy kezeńinde kóptegen ıgilikti ister jasaldy. Halyqtyń jappaı saýatsyzdyǵyn joıý, tegin bilim berý, medıınalyq emdeý, segizsaǵattyq jumys kúnin belgileý, zeınetkerlik, áleýmettik qamsyzdandyrý dúnıejúzinde eń alǵash ret engizilip, kóptegen shetel memleketterine úlgi boldy.
Degenmen, jappaı stalındik repressııalar, memlekettiń múddesin adam men azamattyń quqyqtary men bostandyqtarynan joǵary qoıý, dinı senimder úshin jáne sóz bostandyǵy úshin qýdalaý sekildi keleńsiz jaǵdaılar da oryn aldy. Qazaqstanda Alash orda zııalylary, keıinirek pantıýrkıst ataǵymen E.Bekmahanov túrkilerdiń tarıhyn zerttegeni úshin repressııa qaharyna ushyraǵanyna barshaǵa málim...
Kommýnızmniń asyl ıdeıalaryna jetý úshin mıllıondaǵan adamnyń ómirin qurban etý, repressıvti sharalardy keńinen qoldaný keńestik azamattardyń durys joldan adasqanyn M.S. Gorbachevtyń «qaıta qurý» kezeńinde túsinýine alyp keldi...
Uly dala jerinde kóptegen memlekettik qurylymdardyń, atap aıtqanda, Saq, Qańly, Úısin, Ǵun taıpalarynyń memleketteri, keıinnen Túrki qaǵanattary, Deshti-Qypshaq, Túrgesh qaǵanaty, Qarahanıdter memleketi, Shyńǵyshan ımperııasy, Altyn Orda, Kók orda, Aq orda, Moǵolstan, Qazaq handyǵy jáne basqa da kóptegen memleketterdiń bolǵany belgili.
"Aq patsha kezindegi orystyń shyǵystanýshysy, Reseıdegi qytaıtanýdyń negizin qalaýshylarydyń biri N.Ia. Bıchýrın (Iakınf) pikirinshe Orta Azııadaǵy ejelgi memleketterdiń barlyǵy ár túrli ataýmen belgili bolǵanymen, tili, mádenıeti, ádet-ǵuryptary jáne shyǵý tegi bir bolǵandyǵyn óz eńbekterinde baıandap ketken [1]. Sobranıe svedenıı o narodah, obıtavshıh v Sredneı Azıı v drevnıe vremena. // M.-L.: Izd-vo AN SSSR. T. I. 1950. 382 s.; T. II. 1950. 334 s. T. III. 1953. 328 s."
2015 jyly búkil Alash jurty Qazaq handyǵy qurylǵanynyń 550-jyldyǵyn toılady. Qazaq handyǵynyń qurylý sebepteri, úrdisi jaıly kóptegen maqalalar, monografııalar, derekti jáne kórkem fılmder túsirilgen...
Al endi, aıta ketetin jaıt, Qazaq eliniń bolashaǵyn, onyń qýatty, damyǵan, órkenıetti bolýyn barlyq qazaqstandyqtar armandaıdy. Bul bizdiń ata-babalarymyzdyń ejelden kele jatqan armany edi. Sony júzege asyrý bizdiń mańdaıymyzǵa jazylyp otyr. Sondyqtan el bolamyz, jurt bolamyz desek, qazaq aǵaıyndar júzge, rýǵa bólinýdi qoıyp, judyryqtaı jumylýymyz kerek. Qazaq qaıda da qazaq. Sony bir sát umytpaıyq. Tóle bı babamyz aıtqandaı «Júzge bólingenniń júzi kúısin» naqyl, danalyq sózi árbir qazaq úshin ómirlik ustanymy bolýy kerek. Sondyqtan, atalarymyz aıtqan «El bolamyn deseń, besigińdi túze» degen sózi óziniń ómirsheńdigin eshqashan joǵaltpaıdy.
Qazaqstan Respýblıkasynda 100-den astam ulttyń ókilderi turady, 18-ge jýyq dinı konfessııalar bar. Qazaq ulty Qazaqstan Respýblıkasynda turatyn barlyq ulttar men ulystardyń uıytqysy retinde qazaqstandyq halyqty birlik-yntymaqqa, dinı tózimdilikke, dostyqqa shaqyrýda úlken úles qosýda. Qazaqstan quqyqtyq memleket retinde óziniń zańnamasyn órkenıettiń jetistikterine, adam men azamattyń quqyqtaryn berik qorǵaý jáne memlekettiń múddesin eskerýdegi tepe-teńdikti saqtaýǵa negizdeıdi. Qazaqstandaǵy dinı senim bostandyǵy, sóz bostandyǵy memleketpen qorǵalatyndyǵy jáne onyń erkindigine barlyq jaǵdaılar jasalǵandyǵy álem qaýymdastyǵy moıyndap, álemdegi ultaralyq jáne dinı konfessııalardyń kelisiminiń úzdik úlgisi retinde sanalady.
Táýelsiz Qazaqstannyń osyndaı órkenıettilik qundylyqtary bizdiń pikirimizshe halyqtyń arasynda nasıhattalyp, dáriptelip, jan-jaqty qorǵalýy tıis. Bul qundylyqtar «tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi» degen maqaldy tolyǵymen rastaıdy. Sebebi Qazaqstannyń jetken jetistikteri elimizdegi turaqtylyqtyń, birlik-yntymaqtyń jemisi retinde kórinis taýyp otyr.
Tarıh betterinde «bólip al da, bıleı ber» saıasatynyń zardabyn shekken kóptegen halyqtardyń kórgenin aıta alamyz. Rım ımperııasy, Vızantııa ımperııasy jaýlap alǵan halyqtarǵa qatysty bul saıasatty jıi qoldandy.
Keńes Odaǵy kezeńinde ımperııalyq memleketterdiń mundaı saıasaty jan-jaqty synǵa alyndy, halyqtardyń dostyǵyn kúsheıtý qajettigi aıtyldy.
Sol sebepten, qazaq halqy tarıhynda «bólip al da, bıleı ber» saıasatynyń qoldanǵandyǵyna toqtalý kajetpiz. Patshalyq bıliktiń qazaq memlekettiligin joıý ádisteri men sharalaryn eske túsire ketsek, XVIII ǵasyrdyń bas kezinde qazaq handyǵy birtutas memleket retinde ómir súrdi. Ásirese Táýke han bılik etken kezeńde (1680-1718 jj.) qazaq handyǵy aıtarlyqtaı ornyqqan, áleýmettik-saıası qurylymy nyǵaıǵan, dástúrli-kóshpeli mal sharýashylyǵyna negizdelgen ómir súrý salty qalyptasqan elge aınaldy.
XVIII ǵasyrda Qazaq handyǵy Reseı ımperııasymen eki-jaqty dostyq qarym-qatynasty ornatyp, jońǵarlarǵa qarsy búkil halyqtyń kúsh-qýatyn jumyldyryp, elimizge soǵyspen kirgen jaýdy-jońǵarlardy oısyratyp, talqandady. Halyqtyń birigýi, el ishinde bedelge ıe, halyqtyń qamyn oılaıtyn batyrlardyń halyqtyń qoldaýyn tabýy, Abylaı hannyń kópvektorly saıasatty utymdy paıdalanyp, Reseı men Qytaı ımperııalarymen izgili saıasatty júrgizip Qazaq handyǵyn kúsheıtti.
"Alaıda, orys patsha ákimshiligi HVIII ǵasyrdyń birinshi jartysynda negizgi salmaqty qazaq handaryna salǵanymen, olardyń bıliginiń deńgeıi iri rý basshylary men bılerdiń qoldaýyna nemese qoldamaýyna tikeleı baılanysty ekenin jaqsy túsindi. Patsha úkimeti qazaq memleketin birte - birte álsiretip, handyq bılik júıesin joıyp, Reseılik basqarý qurylymyn ornyqtyrý saıasatyn ustandy. Osy másele jóninde S.Asfendııarov: “Patsha úkimeti Qazaq handyǵyn joıa otyryp, qazaq sultandaryn bılikten shektetý arqyly qazaqtardyń memlekettik derbestik elesin de qurtyp, sol kezdegi Qazaqstandy Reseı ımperııasynyń qatardaǵy aımaǵyna aınaldyrdy” - dep kórsetedi [2]."
Osy máseleniń tóńireginde ǵalym Mekemtas Myrzahmetulynyń «Tolyq adam» ilimi jaıly tolǵanys atty eńbeginde patshalyq bıliktiń astarly saıasattyń salmaǵyn áshkereledi, onda: «jabaıylardy jabaıylardyń qolymen tunshyqturý» júıesin júzege asyrý máselesinde sekseýil bolmysynan týyndaıtyn zulymdyq tásilin qoldaný arqyly júzege asyrýdy saıası maqsat retinde qolǵa aldy.bul amal-aılanyń bastamasy Ekaterına II-niń Orynbar general-gýbernatoryna "... organızýıte ı presledýıte teh, kto stoıt vo glave kırgız-kaısakov ı ıh rodovoı znatı, nıkogda ne bylo mıra. Ih vse vremıa natalkıvaıte protıv drýg drýga, ı chtoby onı postoıanno gryzılıs, chto ochen vygodno býdet nam», – dep jazǵan qyzmet hatynda jatyr. Osy zulymdyq ıdeıany Batys Sibir general-gýbernatory Speranskıı odan ary jalǵastyryp, «Qazaq jerinde sekseýil degen aǵash ósedi eken. Oǵan shege qaqsań kirmeıdi, baltamen ursań jarylmaıdy, al sekseýildi ózine ózin ursań, byt-shyty shyǵady eken. Osy tásildi qazaqtarǵa qoldanaıyq»-dep usynys beredi. Osy sekseýil tásilin Reseı ımperııasynyń patshasy qoldap, júzege asyra bastady. Bul usynysqa eń áýeli Túlkibas aýdanyndaǵy Maılykent bolysy saıası palıgon retinde tańdalyp alyndy. Syrdarııa general-gýbernatory ulty nemis Grodekovtyń tikeleı baqylap, basqarýymen el bıleýdiń bolystyq júıesi tájirıbe úshin synaqtan ótkizildi. Synaqtyń nátıjesi kútken deńgeıden asyp tústi. Buǵan Reseı ımperııasynyń saıası elıtasy tóbesi kókke jetkendeı qýandy.
Maılykent bolysyndaǵy eki myńǵa taıaý otbasynyń ár aýyl, ár túrli on eki rýdan quralýy – bul otarshyldar úshin saıası qajettilikke aınaldy. Ár rýda quralǵan 12 aýyl 4 aýylnaıǵa bólinip, oǵan 4 aýylnaı, 4 bı saılandy. 12 aýyldan bolysty saılaýǵa aq, qara shar tastap bolysty saılaý úshin 50 úıden 1 elýbasy saılandy. Olardyń sany 40-qa taıaý boldy. Ár 10 úıden 1 onbasy saılanyp, olardyń sany 200-ge taıandy. Olardyń maqsaty aýyl men aýyldyń ishinde partııagershilik talas-tartystyń órtin órshitip, qozdyrý bolatyn. Jalpy, bolystyq laýazymǵa bolysty saılaý úshin, ol úshin talasqa túsetin 250-deı qyzmet ornyna jansala taıtalasý – rýdy rýǵa, bar qazaqty bir-birine aıdap salý arqyly bereke birlik pen minez-qulyqtyń buzylýyna alyp keldi [3].
Osy máseleniń zardaby qazirdiń ózinde kórinis taýyp otyr. Mysaly, keıbir kólik júrgizýshileri avtokóliktiń memlekettik nómirleriniń qaptaǵyshtaryna rýlardyń atyn jazyp qoıýdy shyǵardy. Sonymen birge, Almatynyń keıbir bazarlarynda jazǵy bas kıimderiniń (beızbolka) mańdaıshasynda rýlardyń tańbalary basylǵan taýarlar satyldy. Budan basqa, rýlardyń shejire kitaptaryn jazý ádetke aınalyp ketti.
Árıne, ózin-ózi taný – adamnyń balasynyń ózine tereń mán berýdiń alǵashqy qadamy. Al bul qadamǵa adam balasy shyǵarmashylyq arqyly jetý kerek, ıaǵnı adamnyń ómir shyndyǵyna ózin-ózi tanýǵa, qorshaǵan ortany tanýǵa umtylýy, izdenýi degen qaǵıdattaryn aıtamyz. Atap aıtqanda, ómirde durys jol tabý úshin adam oı túıip, sapaly bilim alyp, dáleldi sheshimder qabyldaı bilýge úırenýi kerek.
Halqymyzdyń san ǵasyrlyq tynys-tirshiliginiń ózindik erekshelikterinen týyndaǵan ulttyq tálim-tárbıege qatysty salt-dástúr, ádet-ǵuryptary da mol. Sonyń biri JETI ATANY bilý qaǵıdaty.
Jeti ata — qazaq halqynyń dástúrli salt-sanasyndaǵy adamnyń ata jaǵynan tegi taratylýynyń naqtyly júıesi, ıakı jeti atamyzdyń naqtyly esimderin kishkentaıynan jattap óstik. Osydan qazaq halqynda «Jeti atasyn bilmegen jetesiz» - degen maqal týyndaǵan. Osy maqaldyń maǵynasyn tereń túsiný maqsatynda ata-ákelerimiz óz urpaǵyna jeti atasyn úıretýdi basshylyqqa alǵan, ıaǵnı atadan balaǵa jalǵasyp kele jatqan qazaqtyń tárbıelik dástúri ekeni barshaǵa aıan.
Degenmen, jeti atasyn bilý qaǵıdatyn bilýdi qazirgi tańda keıbir azamattar durys túsinbeı JORAMAL shejirelerdi jazýdy ádetke aınaldyrdy. Al shejirelerdi jazý halyqtyń arasynda keıbir túsiniksiz máselelerdi týyndatyp otyr.
Al bizdiń pikirimizshe shejire degen sózdiń maǵynasy búkil halyqtyń tarıhyn bilý. Sol sebepten, shejire máselesimen arnaıy ǵylymı zertteý ınstıtýttary aınalysyp, búkilhalyqtyń tarıhyn jazý kerek. Sol ǵylymı tarıhı eńbekter ár adamnyń shejiresi retinde tanylýy tıis, óıtkeni tekti adamnyń urpaǵy da parasatty bolady, jeke adamnyń emes, jalpy halyqtyń múddesin qorǵaıdy. Atańnyń balasy bolma, halyqtyń balasy bol dep úıretken dana halqym. Biraq ta qazirgi tańda shejireni ár «rý» bólshektep jazý kózqarasy – qazaqty tóbe-tóbege alshaqtatyp jibermesine kim kepil...?
Bizdiń qózqarasymyz boıynsha Tóle bı babamyzdyń aıtqan dýaly sózi «Júzge bólingenniń júzi kúısin», elin, jerin súıgen, halyqtyń qamyn oılaǵan árbir danyshpan qazaqtyń urany bolýy tıis. Tóle bıdiń fılosofııalyq konepııasy sol ýaqyttaǵy áskerı jaǵynan qýatty Jońǵarııanyń Qazaq eline shabýyl jasap, beıbit jatqan halyqty qyryp, «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» qasiretti jyldardaǵy «bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol» shyǵara almaǵan qazaq halqynyń jiberip qoıǵan úlken qateliginen týyndady.
Avtorlar qazaqtyń júzge bóliný saıasatyndaǵy astarly saldarlardyń kemshilikterin bylaı tumshalap otyr. Tarıhqa súıensek, jaýgershilik zamanda el men jerdi qorǵap qalý maqsatynda qazaq handyǵynyń tusynda el bıleýshi qolbasshylar áskerdi júzge bólgendigin ǵulama oıshyl aqyn Shákárim Qudaıberdiulynyń «Qazaqtyń túp atasy» [4] atty tarıhı dastanyndaǵy kelesi óleń joldarynan:
«Áskerin úshke bólgen Áz Jánibek,
Uly júz, orta júz ben kishi júz», - dep anyq kórsetken. Iaǵnı bul dastan shýmaqtarynan Shý óńirinde jınalǵan Qazaq eliniń áskerin Kereı men Jánibek handar jerdiń tutastyǵyn saqtaý maqsatynda sarbazdar men olardy basqarǵan qolbasshylardy áskerı turaq ornyna barýdy áskerı tártip erejelerimen buıyrdy.
Osy óleń shýmaqtarynan qazaq halqynyń Qazaq handyǵy qurylǵanǵa deıin jáne Qazaq handyǵy qurylǵannan keıin de «qazirgi sıpattaǵy júz» kózqarasy bolmaǵan. Áskerdiń qorǵanys qabilettigin, tıimdiligin arttyrý, eldiń tutastyǵyn saqtap qalý úshin áskerlerdi júzderge (vzvod, rota, batalon, polk, dıvızııa) bólý, ıaǵnı áskerı baýyrmashyldyqtyń (voınskoe bratstvo) oryn alǵanyn aıqyn túsinýimiz kerek.
Osy oraıda, Qazaq elindegi áskerı aımaqtardy qurý úrdisi Táýelsiz Qazaqstanda óz jalǵasyn tapqan.
Qazaqstan Respýblıkasynyń áskerı okrýgteri. Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 23 qarasha 2000 jylgy N»1579 qaýlysyna sáıkes elimizde Ońtústik, Batys, Shyǵys áskerı okrýgteri quryldy. Ońtústik áskerı okrýginiń qorǵaıtyn jer aýmaǵyna Almaty, Jambyl, Ońtústik Qazaqstan, Qyzylorda oblystary kiredi. Okrýgtiń basty mindeti memleketimizdiń ońtústik aýmagyn qorǵaý, ońtústik óńirlerden tóngen yqtımal qarsylastarǵa der kezinde toıtarys berip, elimizdiń birtútastyǵyna nuqsan keltirmeý. Okrýgtiń ortalyk shtaby Taraz qalasynda ornalasqan. Shyǵys áskerı ákrýginiń qorǵaıtyn jer aýmagyna burynǵy Semeı, qazirgi Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar oblystary kiredi. Okrýgtiń basty mindeti elimizdiń shyǵys óńirlerin qorǵaý bolyp tabylady. Okrýgtiń ortalyq shtaby Semeı qalasynda ornalasqan. Batys áskerı okrýginiń qorǵaıtyn aýmaǵyna Aqtóbe, Atyraý, Batys Qazaqstan, Mańǵystaý oblystary kiredi. Okrýgtiń basty mindeti — Otanymyzdyń bagys beligin, ásirese Kaspıı teńizi aýmaǵyn syrtqy jaýlardan qorǵaý. Okrýgtiń ortalyq shtaby Aqtóbe qalasynda ornalasqan.
Osy oraıda, qazaqtyń danyshpan oıshyl-aqyny, fılosofy Abaı Qunanbaıulynyń «Birińdi, qazaq, biriń dos kórmeseń, istiń bəri bos» degen sózderi qazirgi kezeńdegi «Máńgilik el» ulttyq ıdeıasynyń iske asyrýdyń tetigi bolýy tıis.
Bizdiń pikirimizshe ata-babalarymyzdyń ejelden kele jatqan armany «Máńgilik el» bolý edi. Sony júzege asyrý bizdiń mańdaıymyzǵa jazylyp otyr.
Qoldanylǵan ádebıetter tizimi
1. N.Ia. Bıchýrın Sobranıe svedenıı o narodah, obıtavshıh v Sredneı Azıı v drevnıe vremena.// M.-L.: Izd-vo AN SSSR. T. I. 1950. 382 s.; T. II. 1950. 334 s. T. III. 1953. 328 s.
2. Levshın Opısanıe kırgız-kazachıh, ılı kırgız-kaısakıh, ord ı stepeı. Almaty:Sanat,1996.- s.238-239 2. Kazahsko-rýsskıe otnoshenııa v HÚI-HÚIIIvv. /Sbornık dokýmentov ı materıalov/ Alma-Ata 1961, s.253 3
3. M. Myrzahmetuly «Tolyq adam» ilimi jaıly tolǵanys - «Araı» gazeti №20(604) 25 mamyr 2017 j.
4. Sh. Qudaıberdiuly «Qazaqtyń túp atasy» tarıhı dastany.
Saǵynbekov Qurmanbek Saǵynbekuly - zań ǵylymdarynyń kandıdaty, M.H. Dýlatı atyndaǵy TarMÝ-niń «Qylmystyq jáne qylmystyq is júrgizý quqyǵy» kafedrasynyń doenti Mahambetov Asqar Bolatuly - quqyq ylynymagıstri, M.H. Dýlatı atyndaǵy TarMÝ-niń «Qylmystyq jáne qylmystyq is júrgizý quqyǵy» kafedrasynyń aǵa oqytýshysy
e-history.kz
