Halqymyzdyŋ san ǧasyrlyq tynys-tırşılıgınıŋ özındık erekşelıkterınen tuyndaǧan ūlttyq tälım-tärbiege qatysty salt-dästür, ädet-ǧūryptary da mol. Sonyŋ bırı JETI ATANY bılu qaǧidaty
«Bügıngı kündı tüsınıp-tüisınu üşın de, bolaşaqtyŋ didaryn közge elestetu üşın de keşegı kezeŋge köz jıberuımız kerek»
N. Ä. Nazarbaev
1991 jylǧy 16 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasynyŋ Täuelsızdıgın aluy, sonymen bırge Täuelsız Memleketter Dostastyǧynyŋ qūryluy Qazaqstannyŋ jaŋa tarihynda asa maŋyzdy saiasi-qūqyqtyq özgerısterdıŋ bırı boldy.
Täuelsızdık alǧannan berı 26 jyl öttı. Osy uaqyt aralyǧynda Qazaqstan älemde özın beibıt, demokratiialyq, qūqyqtyq, äleumettık, zaiyrly memleket retınde körsetıp, BŪŪ-ŋ müşesı retınde jappai iadrolyq qarusyzdanu qajettıgın ūsynyp, Semei iadrolyq poligonyn jauyp, älemdegı potensialy boiynşa 4-orynda tūratyn iadrolyq qaru-jaraqtan öz erkımen bas tartty.
Qazaqstanda ekonomikalyq, sot-qūqyqtyq reformalar sättı jürgızılıp, qazırgı taŋda TMD keŋıstıgınde memleketımız ekonomikasy qarqyndy damyp jatqan, halyqtyŋ bırlık-yntymaǧy, dostyǧy jarasqan, adam men azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtary asa joǧary deŋgeide qorǧaluda.
Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasy jaryqqa şyǧyp, halyqtyŋ köŋılınen şyǧyp, ülken bastamalardyŋ bastauy bolyp otyr. Būl maqala ūlttyq qūndylyqtardy qūrmetteuge, tuǧan jerdı körkeituge, qoǧamnyŋ damuy men örkendeuıne baǧyttalǧan asa maŋyzdy ündeu.
"N.Ä. Nazarbaevtyŋ: «Bügıngı kündı tüsınıp-tüisınu üşın de, bolaşaqtyŋ didaryn közge elestetu üşın de keşegı kezeŋge köz jıberuımız kerek», - degen sözı köptegen ūlaǧatty oilardy tuǧyzady. Halyq arasyndaǧy tarihyn bılmegen halyqtyŋ bolaşaǧy joq degenmen qalai kelıspeuge bolady."
HYIII-HH ǧasyr aralyǧynda qazaq elımnıŋ berekesı qaşyp talai qyspaqqa ainalǧany barşaǧa mälım. Al HH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HHI basynda öz aldyna memleket bolyp talai elderdıŋ ırgesı sögılıp, bülıkşılerdıŋ otanyna ainalyp bara jatqanyna bız kuämız, iaǧni qazaqtyŋ basynan ötken «Aqtaban şūbyryndy» qasıretıne ıspettes. Osyndai elderde ömır süre almaǧan halyq tynyş ömır ızdep, jer-jerge, basy auǧan jaqqa, tuǧan jerın tastap ketıp jatqany bızge mälım.
Al, endı Qazaqstanda mūndai oqiǧalardy bolmauy üşın ne ısteu kerek, degen sūraq köp adamdardy mazalaidy. Bızdıŋ pıkırımızşe qazaq halqynyŋ qiyndyqqa toly ötken sara jolyn, sol qiyndyqtardy qalai jeŋgenın, ūly oişyldardyŋ dana sözderın, el bileuşılerınıŋ atqarǧan igılıktı ısterın jan-jaqty zertteuımız kerek.
Sondyqtan, bügıngı taŋda Elbasynyŋ «Mäŋgılık el» ideiasyn jüzege asyru üşın eŋ aldymen – bırlık qaǧidasyn ūstanu qajet. Dana halqymyz aitqandai «Törteu tügel bolsa - töbedegı tüsedı, altau ala bolsa auyzdaǧy ketedı» degendei bırlıgı joq eldıŋ tırlıgı de oŋbaitynyn jete tüsıngen abzal.
Osy oraidy tarih degen sözdıŋ maǧynasyn tüsındıre keteiık. Tarih adamzat balasynyŋ ötkenın zertteitın qoǧamdyq ǧylym. Tarihtyŋ maqsaty adamdarǧa tek ötkenın ǧana bılgızu emes, ruhani düniesın qalyptastyru ekenın aita ketken jön. Ötkenın bılmei qazırgısı men bolaşaǧyn baǧalau mümkın emes, qoǧamnyŋ dūrys baǧytta damuy üşın azamattardyŋ tarihi sauattylyǧy men belsendılıgı orasan zor maŋyzǧa ie. "Tarihsyz - halyq joq" degen naqyl bekerge aitylmasa kerek. Tarihi zerdeleu arqyly tarihi sana, mädeniet, dästür, ūrpaqtar sabaqtastyǧy qalyptasady. Tarih bolyp jatqan oqiǧalardy jan-jaqty ärı tereŋınen köre bılu qasietın damytady jäne bolaşaqqa dūrys qadam jasauǧa järdemdesedı.
Tarihyn bılgen halyq tamyry tereŋ jatqan bäiterek aǧaşy sekıldı bolady. Aǧaş tamyrynan qalai när alsa, özınıŋ tırşılıgıne qajettı qorektı mineraldy zattardy, sudy boiyna alǧandai, halyq ta sol sekıldı ötken ata-babalardyŋ ömırlık jolynan ülgılı esımderdı, beinelerdı esınde saqtap, olardyŋ erlıkterıne taǧzym etıp, ızgılıktı naqyl sözderın zerttep-zerdelep ösedı. Tarihtyŋ taǧy bır ülken funksiiasy būryn jasalǧan qatelıkterdıŋ sebep-saldaryn tüsınıp, keiıngı ūrpaqtyŋ onyŋ qaitalamauyna äser etu.
Keŋes odaǧy kezeŋınde köptegen igılıktı ıster jasaldy. Halyqtyŋ jappai sauatsyzdyǧyn joiu, tegın bılım beru, medisinalyq emdeu, segızsaǧattyq jūmys künın belgıleu, zeinetkerlık, äleumettık qamsyzdandyru düniejüzınde eŋ alǧaş ret engızılıp, köptegen şetel memleketterıne ülgı boldy.
Degenmen, jappai stalindık repressiialar, memlekettıŋ müddesın adam men azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtarynan joǧary qoiu, dıni senımder üşın jäne söz bostandyǧy üşın qudalau sekıldı keleŋsız jaǧdailar da oryn aldy. Qazaqstanda Alaş orda ziialylary, keiınırek pantiurkist ataǧymen E.Bekmahanov türkılerdıŋ tarihyn zerttegenı üşın repressiia qaharyna ūşyraǧanyna barşaǧa mälım...
Kommunizmnıŋ asyl ideialaryna jetu üşın milliondaǧan adamnyŋ ömırın qūrban etu, repressivtı şaralardy keŋınen qoldanu keŋestık azamattardyŋ dūrys joldan adasqanyn M.S. Gorbachevtyŋ «qaita qūru» kezeŋınde tüsınuıne alyp keldı...
Ūly dala jerınde köptegen memlekettık qūrylymdardyŋ, atap aitqanda, Saq, Qaŋly, Üisın, Ǧūn taipalarynyŋ memleketterı, keiınnen Türkı qaǧanattary, Deştı-Qypşaq, Türgeş qaǧanaty, Qarahanidter memleketı, Şyŋǧyshan imperiiasy, Altyn Orda, Kök orda, Aq orda, Moǧolstan, Qazaq handyǧy jäne basqa da köptegen memleketterdıŋ bolǧany belgılı.
"Aq patşa kezındegı orystyŋ şyǧystanuşysy, Reseidegı qytaitanudyŋ negızın qalauşylarydyŋ bırı N.Iа. Bichurin (İakinf) pıkırınşe Orta Aziiadaǧy ejelgı memleketterdıŋ barlyǧy är türlı ataumen belgılı bolǧanymen, tılı, mädenietı, ädet-ǧūryptary jäne şyǧu tegı bır bolǧandyǧyn öz eŋbekterınde baiandap ketken [1]. Sobranie svedenii o narodah, obitavşih v Srednei Azii v drevnie vremena. // M.-L.: İzd-vo AN SSSR. T. I. 1950. 382 s.; T. II. 1950. 334 s. T. III. 1953. 328 s."
2015 jyly bükıl Alaş jūrty Qazaq handyǧy qūrylǧanynyŋ 550-jyldyǧyn toilady. Qazaq handyǧynyŋ qūrylu sebepterı, ürdısı jaily köptegen maqalalar, monografiialar, derektı jäne körkem filmder tüsırılgen...
Al endı, aita ketetın jait, Qazaq elınıŋ bolaşaǧyn, onyŋ quatty, damyǧan, örkeniettı boluyn barlyq qazaqstandyqtar armandaidy. Būl bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ ejelden kele jatqan armany edı. Sony jüzege asyru bızdıŋ maŋdaiymyzǧa jazylyp otyr. Sondyqtan el bolamyz, jūrt bolamyz desek, qazaq aǧaiyndar jüzge, ruǧa bölınudı qoiyp, jūdyryqtai jūmyluymyz kerek. Qazaq qaida da qazaq. Sony bır sät ūmytpaiyq. Töle bi babamyz aitqandai «Jüzge bölıngennıŋ jüzı küisın» naqyl, danalyq sözı ärbır qazaq üşın ömırlık ūstanymy boluy kerek. Sondyqtan, atalarymyz aitqan «El bolamyn deseŋ, besıgıŋdı tüze» degen sözı özınıŋ ömırşeŋdıgın eşqaşan joǧaltpaidy.
Qazaqstan Respublikasynda 100-den astam ūlttyŋ ökılderı tūrady, 18-ge juyq dıni konfessiialar bar. Qazaq ūlty Qazaqstan Respublikasynda tūratyn barlyq ūlttar men ūlystardyŋ ūiytqysy retınde qazaqstandyq halyqty bırlık-yntymaqqa, dıni tözımdılıkke, dostyqqa şaqyruda ülken üles qosuda. Qazaqstan qūqyqtyq memleket retınde özınıŋ zaŋnamasyn örkeniettıŋ jetıstıkterıne, adam men azamattyŋ qūqyqtaryn berık qorǧau jäne memlekettıŋ müddesın eskerudegı tepe-teŋdıktı saqtauǧa negızdeidı. Qazaqstandaǧy dıni senım bostandyǧy, söz bostandyǧy memleketpen qorǧalatyndyǧy jäne onyŋ erkındıgıne barlyq jaǧdailar jasalǧandyǧy älem qauymdastyǧy moiyndap, älemdegı ūltaralyq jäne dıni konfessiialardyŋ kelısımınıŋ üzdık ülgısı retınde sanalady.
Täuelsız Qazaqstannyŋ osyndai örkeniettılık qūndylyqtary bızdıŋ pıkırımızşe halyqtyŋ arasynda nasihattalyp, därıptelıp, jan-jaqty qorǧaluy tiıs. Būl qūndylyqtar «törteu tügel bolsa, töbedegı keledı» degen maqaldy tolyǧymen rastaidy. Sebebı Qazaqstannyŋ jetken jetıstıkterı elımızdegı tūraqtylyqtyŋ, bırlık-yntymaqtyŋ jemısı retınde körınıs tauyp otyr.
Tarih betterınde «bölıp al da, bilei ber» saiasatynyŋ zardabyn şekken köptegen halyqtardyŋ körgenın aita alamyz. Rim imperiiasy, Vizantiia imperiiasy jaulap alǧan halyqtarǧa qatysty būl saiasatty jiı qoldandy.
Keŋes Odaǧy kezeŋınde imperiialyq memleketterdıŋ mūndai saiasaty jan-jaqty synǧa alyndy, halyqtardyŋ dostyǧyn küşeitu qajettıgı aityldy.
Sol sebepten, qazaq halqy tarihynda «bölıp al da, bilei ber» saiasatynyŋ qoldanǧandyǧyna toqtalu kajetpız. Patşalyq bilıktıŋ qazaq memlekettılıgın joiu ädısterı men şaralaryn eske tüsıre ketsek, XVIII ǧasyrdyŋ bas kezınde qazaq handyǧy bırtūtas memleket retınde ömır sürdı. Äsırese Täuke han bilık etken kezeŋde (1680-1718 jj.) qazaq handyǧy aitarlyqtai ornyqqan, äleumettık-saiasi qūrylymy nyǧaiǧan, dästürlı-köşpelı mal şaruaşylyǧyna negızdelgen ömır süru salty qalyptasqan elge ainaldy.
XVIII ǧasyrda Qazaq handyǧy Resei imperiiasymen ekı-jaqty dostyq qarym-qatynasty ornatyp, joŋǧarlarǧa qarsy bükıl halyqtyŋ küş-quatyn jūmyldyryp, elımızge soǧyspen kırgen jaudy-joŋǧarlardy oisyratyp, talqandady. Halyqtyŋ bırıguı, el ışınde bedelge ie, halyqtyŋ qamyn oilaityn batyrlardyŋ halyqtyŋ qoldauyn tabuy, Abylai hannyŋ köpvektorly saiasatty ūtymdy paidalanyp, Resei men Qytai imperiialarymen ızgılı saiasatty jürgızıp Qazaq handyǧyn küşeittı.
"Alaida, orys patşa äkımşılıgı HVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda negızgı salmaqty qazaq handaryna salǧanymen, olardyŋ bilıgınıŋ deŋgeiı ırı ru basşylary men bilerdıŋ qoldauyna nemese qoldamauyna tıkelei bailanysty ekenın jaqsy tüsındı. Patşa ükımetı qazaq memleketın bırte - bırte älsıretıp, handyq bilık jüiesın joiyp, Reseilık basqaru qūrylymyn ornyqtyru saiasatyn ūstandy. Osy mäsele jönınde S.Asfendiiarov: “Patşa ükımetı Qazaq handyǧyn joia otyryp, qazaq sūltandaryn bilıkten şektetu arqyly qazaqtardyŋ memlekettık derbestık elesın de qūrtyp, sol kezdegı Qazaqstandy Resei imperiiasynyŋ qatardaǧy aimaǧyna ainaldyrdy” - dep körsetedı [2]."
Osy mäselenıŋ töŋıregınde ǧalym Mekemtas Myrzahmetūlynyŋ «Tolyq adam» ılımı jaily tolǧanys atty eŋbegınde patşalyq bilıktıŋ astarly saiasattyŋ salmaǧyn äşkereledı, onda: «jabaiylardy jabaiylardyŋ qolymen tūnşyqtūru» jüiesın jüzege asyru mäselesınde sekseuıl bolmysynan tuyndaityn zūlymdyq täsılın qoldanu arqyly jüzege asyrudy saiasi maqsat retınde qolǧa aldy.būl amal-ailanyŋ bastamasy Ekaterina II-nıŋ Orynbar general-gubernatoryna "... organizuite i presleduite teh, kto stoit vo glave kirgiz-kaisakov i ih rodovoi znati, nikogda ne bylo mira. İh vse vremia natalkivaite protiv drug druga, i chtoby oni postoianno gryzilis, chto ochen vygodno budet nam», – dep jazǧan qyzmet hatynda jatyr. Osy zūlymdyq ideiany Batys Sıbır general-gubernatory Speranskii odan ary jalǧastyryp, «Qazaq jerınde sekseuıl degen aǧaş ösedı eken. Oǧan şege qaqsaŋ kırmeidı, baltamen ūrsaŋ jarylmaidy, al sekseuıldı özıne özın ūrsaŋ, byt-şyty şyǧady eken. Osy täsıldı qazaqtarǧa qoldanaiyq»-dep ūsynys beredı. Osy sekseuıl täsılın Resei imperiiasynyŋ patşasy qoldap, jüzege asyra bastady. Būl ūsynysqa eŋ äuelı Tülkıbas audanyndaǧy Mailykent bolysy saiasi paligon retınde taŋdalyp alyndy. Syrdariia general-gubernatory ūlty nemıs Grodekovtyŋ tıkelei baqylap, basqaruymen el bileudıŋ bolystyq jüiesı täjıribe üşın synaqtan ötkızıldı. Synaqtyŋ nätijesı kütken deŋgeiden asyp tüstı. Būǧan Resei imperiiasynyŋ saiasi elitasy töbesı kökke jetkendei quandy.
Mailykent bolysyndaǧy ekı myŋǧa taiau otbasynyŋ är auyl, är türlı on ekı rudan qūraluy – būl otarşyldar üşın saiasi qajettılıkke ainaldy. Är ruda qūralǧan 12 auyl 4 auylnaiǧa bölınıp, oǧan 4 auylnai, 4 bi sailandy. 12 auyldan bolysty sailauǧa aq, qara şar tastap bolysty sailau üşın 50 üiden 1 elubasy sailandy. Olardyŋ sany 40-qa taiau boldy. Är 10 üiden 1 onbasy sailanyp, olardyŋ sany 200-ge taiandy. Olardyŋ maqsaty auyl men auyldyŋ ışınde partiiagerşılık talas-tartystyŋ örtın örşıtıp, qozdyru bolatyn. Jalpy, bolystyq lauazymǧa bolysty sailau üşın, ol üşın talasqa tüsetın 250-dei qyzmet ornyna jansala taitalasu – rudy ruǧa, bar qazaqty bır-bırıne aidap salu arqyly bereke bırlık pen mınez-qūlyqtyŋ būzyluyna alyp keldı [3].
Osy mäselenıŋ zardaby qazırdıŋ özınde körınıs tauyp otyr. Mysaly, keibır kölık jürgızuşılerı avtokölıktıŋ memlekettık nömırlerınıŋ qaptaǧyştaryna rulardyŋ atyn jazyp qoiudy şyǧardy. Sonymen bırge, Almatynyŋ keibır bazarlarynda jazǧy bas kiımderınıŋ (beizbolka) maŋdaişasynda rulardyŋ taŋbalary basylǧan tauarlar satyldy. Būdan basqa, rulardyŋ şejıre kıtaptaryn jazu ädetke ainalyp kettı.
Ärine, özın-özı tanu – adamnyŋ balasynyŋ özıne tereŋ män berudıŋ alǧaşqy qadamy. Al būl qadamǧa adam balasy şyǧarmaşylyq arqyly jetu kerek, iaǧni adamnyŋ ömır şyndyǧyna özın-özı tanuǧa, qorşaǧan ortany tanuǧa ūmtyluy, ızdenuı degen qaǧidattaryn aitamyz. Atap aitqanda, ömırde dūrys jol tabu üşın adam oi tüiıp, sapaly bılım alyp, däleldı şeşımder qabyldai bıluge üirenuı kerek.
Halqymyzdyŋ san ǧasyrlyq tynys-tırşılıgınıŋ özındık erekşelıkterınen tuyndaǧan ūlttyq tälım-tärbiege qatysty salt-dästür, ädet-ǧūryptary da mol. Sonyŋ bırı JETI ATANY bılu qaǧidaty.
Jetı ata — qazaq halqynyŋ dästürlı salt-sanasyndaǧy adamnyŋ ata jaǧynan tegı taratyluynyŋ naqtyly jüiesı, iaki jetı atamyzdyŋ naqtyly esımderın kışkentaiynan jattap östık. Osydan qazaq halqynda «Jetı atasyn bılmegen jetesız» - degen maqal tuyndaǧan. Osy maqaldyŋ maǧynasyn tereŋ tüsınu maqsatynda ata-äkelerımız öz ūrpaǧyna jetı atasyn üiretudı basşylyqqa alǧan, iaǧni atadan balaǧa jalǧasyp kele jatqan qazaqtyŋ tärbielık dästürı ekenı barşaǧa aian.
Degenmen, jetı atasyn bılu qaǧidatyn bıludı qazırgı taŋda keibır azamattar dūrys tüsınbei JORAMAL şejırelerdı jazudy ädetke ainaldyrdy. Al şejırelerdı jazu halyqtyŋ arasynda keibır tüsınıksız mäselelerdı tuyndatyp otyr.
Al bızdıŋ pıkırımızşe şejıre degen sözdıŋ maǧynasy bükıl halyqtyŋ tarihyn bılu. Sol sebepten, şejıre mäselesımen arnaiy ǧylymi zertteu instituttary ainalysyp, bükılhalyqtyŋ tarihyn jazu kerek. Sol ǧylymi tarihi eŋbekter är adamnyŋ şejıresı retınde tanyluy tiıs, öitkenı tektı adamnyŋ ūrpaǧy da parasatty bolady, jeke adamnyŋ emes, jalpy halyqtyŋ müddesın qorǧaidy. Ataŋnyŋ balasy bolma, halyqtyŋ balasy bol dep üiretken dana halqym. Bıraq ta qazırgı taŋda şejırenı är «ru» bölşektep jazu közqarasy – qazaqty töbe-töbege alşaqtatyp jıbermesıne kım kepıl...?
Bızdıŋ qözqarasymyz boiynşa Töle bi babamyzdyŋ aitqan dualy sözı «Jüzge bölıngennıŋ jüzı küisın», elın, jerın süigen, halyqtyŋ qamyn oilaǧan ärbır danyşpan qazaqtyŋ ūrany boluy tiıs. Töle bidıŋ filosofiialyq konsepsiiasy sol uaqyttaǧy äskeri jaǧynan quatty Joŋǧariianyŋ Qazaq elıne şabuyl jasap, beibıt jatqan halyqty qyryp, «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» qasırettı jyldardaǧy «bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol» şyǧara almaǧan qazaq halqynyŋ jıberıp qoiǧan ülken qatelıgınen tuyndady.
Avtorlar qazaqtyŋ jüzge bölınu saiasatyndaǧy astarly saldarlardyŋ kemşılıkterın bylai tūmşalap otyr. Tarihqa süiensek, jaugerşılık zamanda el men jerdı qorǧap qalu maqsatynda qazaq handyǧynyŋ tūsynda el bileuşı qolbasşylar äskerdı jüzge bölgendıgın ǧūlama oişyl aqyn Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ «Qazaqtyŋ tüp atasy» [4] atty tarihi dastanyndaǧy kelesı öleŋ joldarynan:
«Äskerın üşke bölgen Äz Jänıbek,
Ūly jüz, orta jüz ben kışı jüz», - dep anyq körsetken. Iаǧni būl dastan şumaqtarynan Şu öŋırınde jinalǧan Qazaq elınıŋ äskerın Kerei men Jänıbek handar jerdıŋ tūtastyǧyn saqtau maqsatynda sarbazdar men olardy basqarǧan qolbasşylardy äskeri tūraq ornyna barudy äskeri tärtıp erejelerımen būiyrdy.
Osy öleŋ şumaqtarynan qazaq halqynyŋ Qazaq handyǧy qūrylǧanǧa deiın jäne Qazaq handyǧy qūrylǧannan keiın de «qazırgı sipattaǧy jüz» közqarasy bolmaǧan. Äskerdıŋ qorǧanys qabılettıgın, tiımdılıgın arttyru, eldıŋ tūtastyǧyn saqtap qalu üşın äskerlerdı jüzderge (vzvod, rota, batalon, polk, diviziia) bölu, iaǧni äskeri bauyrmaşyldyqtyŋ (voinskoe bratstvo) oryn alǧanyn aiqyn tüsınuımız kerek.
Osy oraida, Qazaq elındegı äskeri aimaqtardy qūru ürdısı Täuelsız Qazaqstanda öz jalǧasyn tapqan.
Qazaqstan Respublikasynyŋ äskeri okrugterı. Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 23 qaraşa 2000 jylgy N»1579 qaulysyna säikes elımızde Oŋtüstık, Batys, Şyǧys äskeri okrugterı qūryldy. Oŋtüstık äskeri okrugınıŋ qorǧaityn jer aumaǧyna Almaty, Jambyl, Oŋtüstık Qazaqstan, Qyzylorda oblystary kıredı. Okrugtıŋ basty mındetı memleketımızdıŋ oŋtüstık aumagyn qorǧau, oŋtüstık öŋırlerden töngen yqtimal qarsylastarǧa der kezınde toitarys berıp, elımızdıŋ bırtütastyǧyna nūqsan keltırmeu. Okrugtıŋ ortalyk ştaby Taraz qalasynda ornalasqan. Şyǧys äskeri äkrugınıŋ qorǧaityn jer aumagyna būrynǧy Semei, qazırgı Şyǧys Qazaqstan, Pavlodar oblystary kıredı. Okrugtıŋ basty mındetı elımızdıŋ şyǧys öŋırlerın qorǧau bolyp tabylady. Okrugtıŋ ortalyq ştaby Semei qalasynda ornalasqan. Batys äskeri okrugınıŋ qorǧaityn aumaǧyna Aqtöbe, Atyrau, Batys Qazaqstan, Maŋǧystau oblystary kıredı. Okrugtıŋ basty mındetı — Otanymyzdyŋ bagys belıgın, äsırese Kaspii teŋızı aumaǧyn syrtqy jaulardan qorǧau. Okrugtıŋ ortalyq ştaby Aqtöbe qalasynda ornalasqan.
Osy oraida, qazaqtyŋ danyşpan oişyl-aqyny, filosofy Abai Qūnanbaiūlynyŋ «Bırıŋdı, qazaq, bırıŋ dos körmeseŋ, ıstıŋ bərı bos» degen sözderı qazırgı kezeŋdegı «Mäŋgılık el» ūlttyq ideiasynyŋ ıske asyrudyŋ tetıgı boluy tiıs.
Bızdıŋ pıkırımızşe ata-babalarymyzdyŋ ejelden kele jatqan armany «Mäŋgılık el» bolu edı. Sony jüzege asyru bızdıŋ maŋdaiymyzǧa jazylyp otyr.
Qoldanylǧan ädebietter tızımı
1. N.Iа. Bichurin Sobranie svedenii o narodah, obitavşih v Srednei Azii v drevnie vremena.// M.-L.: İzd-vo AN SSSR. T. I. 1950. 382 s.; T. II. 1950. 334 s. T. III. 1953. 328 s.
2. Levşin Opisanie kirgiz-kazachih, ili kirgiz-kaisaskih, ord i stepei. Almaty:Sanat,1996.- s.238-239 2. Kazahsko-russkie otnoşeniia v HÜI-HÜIIIvv. /Sbornik dokumentov i materialov/ Alma-Ata 1961, s.253 3
3. M. Myrzahmetūly «Tolyq adam» ılımı jaily tolǧanys - «Arai» gazetı №20(604) 25 mamyr 2017 j.
4. Ş. Qūdaiberdıūly «Qazaqtyŋ tüp atasy» tarihi dastany.
Saǧynbekov Qūrmanbek Saǧynbekūly - zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty, M.H. Dulati atyndaǧy TarMU-nıŋ «Qylmystyq jäne qylmystyq ıs jürgızu qūqyǧy» kafedrasynyŋ dosentı Mahambetov Asqar Bolatūly - qūqyq ylynymagistrı, M.H. Dulati atyndaǧy TarMU-nıŋ «Qylmystyq jäne qylmystyq ıs jürgızu qūqyǧy» kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy
Osy oraidy tarih degen sözdıŋ maǧynasyn tüsındıre keteiık. Tarih adamzat balasynyŋ ötkenın zertteitın qoǧamdyq ǧylym. Tarihtyŋ maqsaty adamdarǧa tek ötkenın ǧana bılgızu emes, ruhani düniesın qalyptastyru ekenın aita ketken jön. Ötkenın bılmei qazırgısı men bolaşaǧyn baǧalau mümkın emes, qoǧamnyŋ dūrys baǧytta damuy üşın azamattardyŋ tarihi sauattylyǧy men belsendılıgı orasan zor maŋyzǧa ie. "Tarihsyz - halyq joq" degen naqyl bekerge aitylmasa kerek. Tarihi zerdeleu arqyly tarihi sana, mädeniet, dästür, ūrpaqtar sabaqtastyǧy qalyptasady. Tarih bolyp jatqan oqiǧalardy jan-jaqty ärı tereŋınen köre bılu qasietın damytady jäne bolaşaqqa dūrys qadam jasauǧa järdemdesedı.
Tarihyn bılgen halyq tamyry tereŋ jatqan bäiterek aǧaşy sekıldı bolady. Aǧaş tamyrynan qalai när alsa, özınıŋ tırşılıgıne qajettı qorektı mineraldy zattardy, sudy boiyna alǧandai, halyq ta sol sekıldı ötken ata-babalardyŋ ömırlık jolynan ülgılı esımderdı, beinelerdı esınde saqtap, olardyŋ erlıkterıne taǧzym etıp, ızgılıktı naqyl sözderın zerttep-zerdelep ösedı. Tarihtyŋ taǧy bır ülken funksiiasy būryn jasalǧan qatelıkterdıŋ sebep-saldaryn tüsınıp, keiıngı ūrpaqtyŋ onyŋ qaitalamauyna äser etu.
Keŋes odaǧy kezeŋınde köptegen igılıktı ıster jasaldy. Halyqtyŋ jappai sauatsyzdyǧyn joiu, tegın bılım beru, medisinalyq emdeu, segızsaǧattyq jūmys künın belgıleu, zeinetkerlık, äleumettık qamsyzdandyru düniejüzınde eŋ alǧaş ret engızılıp, köptegen şetel memleketterıne ülgı boldy.
Degenmen, jappai stalindık repressiialar, memlekettıŋ müddesın adam men azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtarynan joǧary qoiu, dıni senımder üşın jäne söz bostandyǧy üşın qudalau sekıldı keleŋsız jaǧdailar da oryn aldy. Qazaqstanda Alaş orda ziialylary, keiınırek pantiurkist ataǧymen E.Bekmahanov türkılerdıŋ tarihyn zerttegenı üşın repressiia qaharyna ūşyraǧanyna barşaǧa mälım...
Kommunizmnıŋ asyl ideialaryna jetu üşın milliondaǧan adamnyŋ ömırın qūrban etu, repressivtı şaralardy keŋınen qoldanu keŋestık azamattardyŋ dūrys joldan adasqanyn M.S. Gorbachevtyŋ «qaita qūru» kezeŋınde tüsınuıne alyp keldı...
Ūly dala jerınde köptegen memlekettık qūrylymdardyŋ, atap aitqanda, Saq, Qaŋly, Üisın, Ǧūn taipalarynyŋ memleketterı, keiınnen Türkı qaǧanattary, Deştı-Qypşaq, Türgeş qaǧanaty, Qarahanidter memleketı, Şyŋǧyshan imperiiasy, Altyn Orda, Kök orda, Aq orda, Moǧolstan, Qazaq handyǧy jäne basqa da köptegen memleketterdıŋ bolǧany belgılı.
"Aq patşa kezındegı orystyŋ şyǧystanuşysy, Reseidegı qytaitanudyŋ negızın qalauşylarydyŋ bırı N.Iа. Bichurin (İakinf) pıkırınşe Orta Aziiadaǧy ejelgı memleketterdıŋ barlyǧy är türlı ataumen belgılı bolǧanymen, tılı, mädenietı, ädet-ǧūryptary jäne şyǧu tegı bır bolǧandyǧyn öz eŋbekterınde baiandap ketken [1]. Sobranie svedenii o narodah, obitavşih v Srednei Azii v drevnie vremena. // M.-L.: İzd-vo AN SSSR. T. I. 1950. 382 s.; T. II. 1950. 334 s. T. III. 1953. 328 s."
2015 jyly bükıl Alaş jūrty Qazaq handyǧy qūrylǧanynyŋ 550-jyldyǧyn toilady. Qazaq handyǧynyŋ qūrylu sebepterı, ürdısı jaily köptegen maqalalar, monografiialar, derektı jäne körkem filmder tüsırılgen...
Al endı, aita ketetın jait, Qazaq elınıŋ bolaşaǧyn, onyŋ quatty, damyǧan, örkeniettı boluyn barlyq qazaqstandyqtar armandaidy. Būl bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ ejelden kele jatqan armany edı. Sony jüzege asyru bızdıŋ maŋdaiymyzǧa jazylyp otyr. Sondyqtan el bolamyz, jūrt bolamyz desek, qazaq aǧaiyndar jüzge, ruǧa bölınudı qoiyp, jūdyryqtai jūmyluymyz kerek. Qazaq qaida da qazaq. Sony bır sät ūmytpaiyq. Töle bi babamyz aitqandai «Jüzge bölıngennıŋ jüzı küisın» naqyl, danalyq sözı ärbır qazaq üşın ömırlık ūstanymy boluy kerek. Sondyqtan, atalarymyz aitqan «El bolamyn deseŋ, besıgıŋdı tüze» degen sözı özınıŋ ömırşeŋdıgın eşqaşan joǧaltpaidy.
Qazaqstan Respublikasynda 100-den astam ūlttyŋ ökılderı tūrady, 18-ge juyq dıni konfessiialar bar. Qazaq ūlty Qazaqstan Respublikasynda tūratyn barlyq ūlttar men ūlystardyŋ ūiytqysy retınde qazaqstandyq halyqty bırlık-yntymaqqa, dıni tözımdılıkke, dostyqqa şaqyruda ülken üles qosuda. Qazaqstan qūqyqtyq memleket retınde özınıŋ zaŋnamasyn örkeniettıŋ jetıstıkterıne, adam men azamattyŋ qūqyqtaryn berık qorǧau jäne memlekettıŋ müddesın eskerudegı tepe-teŋdıktı saqtauǧa negızdeidı. Qazaqstandaǧy dıni senım bostandyǧy, söz bostandyǧy memleketpen qorǧalatyndyǧy jäne onyŋ erkındıgıne barlyq jaǧdailar jasalǧandyǧy älem qauymdastyǧy moiyndap, älemdegı ūltaralyq jäne dıni konfessiialardyŋ kelısımınıŋ üzdık ülgısı retınde sanalady.
Täuelsız Qazaqstannyŋ osyndai örkeniettılık qūndylyqtary bızdıŋ pıkırımızşe halyqtyŋ arasynda nasihattalyp, därıptelıp, jan-jaqty qorǧaluy tiıs. Būl qūndylyqtar «törteu tügel bolsa, töbedegı keledı» degen maqaldy tolyǧymen rastaidy. Sebebı Qazaqstannyŋ jetken jetıstıkterı elımızdegı tūraqtylyqtyŋ, bırlık-yntymaqtyŋ jemısı retınde körınıs tauyp otyr.
Tarih betterınde «bölıp al da, bilei ber» saiasatynyŋ zardabyn şekken köptegen halyqtardyŋ körgenın aita alamyz. Rim imperiiasy, Vizantiia imperiiasy jaulap alǧan halyqtarǧa qatysty būl saiasatty jiı qoldandy.
Keŋes Odaǧy kezeŋınde imperiialyq memleketterdıŋ mūndai saiasaty jan-jaqty synǧa alyndy, halyqtardyŋ dostyǧyn küşeitu qajettıgı aityldy.
Sol sebepten, qazaq halqy tarihynda «bölıp al da, bilei ber» saiasatynyŋ qoldanǧandyǧyna toqtalu kajetpız. Patşalyq bilıktıŋ qazaq memlekettılıgın joiu ädısterı men şaralaryn eske tüsıre ketsek, XVIII ǧasyrdyŋ bas kezınde qazaq handyǧy bırtūtas memleket retınde ömır sürdı. Äsırese Täuke han bilık etken kezeŋde (1680-1718 jj.) qazaq handyǧy aitarlyqtai ornyqqan, äleumettık-saiasi qūrylymy nyǧaiǧan, dästürlı-köşpelı mal şaruaşylyǧyna negızdelgen ömır süru salty qalyptasqan elge ainaldy.
XVIII ǧasyrda Qazaq handyǧy Resei imperiiasymen ekı-jaqty dostyq qarym-qatynasty ornatyp, joŋǧarlarǧa qarsy bükıl halyqtyŋ küş-quatyn jūmyldyryp, elımızge soǧyspen kırgen jaudy-joŋǧarlardy oisyratyp, talqandady. Halyqtyŋ bırıguı, el ışınde bedelge ie, halyqtyŋ qamyn oilaityn batyrlardyŋ halyqtyŋ qoldauyn tabuy, Abylai hannyŋ köpvektorly saiasatty ūtymdy paidalanyp, Resei men Qytai imperiialarymen ızgılı saiasatty jürgızıp Qazaq handyǧyn küşeittı.
"Alaida, orys patşa äkımşılıgı HVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda negızgı salmaqty qazaq handaryna salǧanymen, olardyŋ bilıgınıŋ deŋgeiı ırı ru basşylary men bilerdıŋ qoldauyna nemese qoldamauyna tıkelei bailanysty ekenın jaqsy tüsındı. Patşa ükımetı qazaq memleketın bırte - bırte älsıretıp, handyq bilık jüiesın joiyp, Reseilık basqaru qūrylymyn ornyqtyru saiasatyn ūstandy. Osy mäsele jönınde S.Asfendiiarov: “Patşa ükımetı Qazaq handyǧyn joia otyryp, qazaq sūltandaryn bilıkten şektetu arqyly qazaqtardyŋ memlekettık derbestık elesın de qūrtyp, sol kezdegı Qazaqstandy Resei imperiiasynyŋ qatardaǧy aimaǧyna ainaldyrdy” - dep körsetedı [2]."
Osy mäselenıŋ töŋıregınde ǧalym Mekemtas Myrzahmetūlynyŋ «Tolyq adam» ılımı jaily tolǧanys atty eŋbegınde patşalyq bilıktıŋ astarly saiasattyŋ salmaǧyn äşkereledı, onda: «jabaiylardy jabaiylardyŋ qolymen tūnşyqtūru» jüiesın jüzege asyru mäselesınde sekseuıl bolmysynan tuyndaityn zūlymdyq täsılın qoldanu arqyly jüzege asyrudy saiasi maqsat retınde qolǧa aldy.būl amal-ailanyŋ bastamasy Ekaterina II-nıŋ Orynbar general-gubernatoryna "... organizuite i presleduite teh, kto stoit vo glave kirgiz-kaisakov i ih rodovoi znati, nikogda ne bylo mira. İh vse vremia natalkivaite protiv drug druga, i chtoby oni postoianno gryzilis, chto ochen vygodno budet nam», – dep jazǧan qyzmet hatynda jatyr. Osy zūlymdyq ideiany Batys Sıbır general-gubernatory Speranskii odan ary jalǧastyryp, «Qazaq jerınde sekseuıl degen aǧaş ösedı eken. Oǧan şege qaqsaŋ kırmeidı, baltamen ūrsaŋ jarylmaidy, al sekseuıldı özıne özın ūrsaŋ, byt-şyty şyǧady eken. Osy täsıldı qazaqtarǧa qoldanaiyq»-dep ūsynys beredı. Osy sekseuıl täsılın Resei imperiiasynyŋ patşasy qoldap, jüzege asyra bastady. Būl ūsynysqa eŋ äuelı Tülkıbas audanyndaǧy Mailykent bolysy saiasi paligon retınde taŋdalyp alyndy. Syrdariia general-gubernatory ūlty nemıs Grodekovtyŋ tıkelei baqylap, basqaruymen el bileudıŋ bolystyq jüiesı täjıribe üşın synaqtan ötkızıldı. Synaqtyŋ nätijesı kütken deŋgeiden asyp tüstı. Būǧan Resei imperiiasynyŋ saiasi elitasy töbesı kökke jetkendei quandy.
Mailykent bolysyndaǧy ekı myŋǧa taiau otbasynyŋ är auyl, är türlı on ekı rudan qūraluy – būl otarşyldar üşın saiasi qajettılıkke ainaldy. Är ruda qūralǧan 12 auyl 4 auylnaiǧa bölınıp, oǧan 4 auylnai, 4 bi sailandy. 12 auyldan bolysty sailauǧa aq, qara şar tastap bolysty sailau üşın 50 üiden 1 elubasy sailandy. Olardyŋ sany 40-qa taiau boldy. Är 10 üiden 1 onbasy sailanyp, olardyŋ sany 200-ge taiandy. Olardyŋ maqsaty auyl men auyldyŋ ışınde partiiagerşılık talas-tartystyŋ örtın örşıtıp, qozdyru bolatyn. Jalpy, bolystyq lauazymǧa bolysty sailau üşın, ol üşın talasqa tüsetın 250-dei qyzmet ornyna jansala taitalasu – rudy ruǧa, bar qazaqty bır-bırıne aidap salu arqyly bereke bırlık pen mınez-qūlyqtyŋ būzyluyna alyp keldı [3].
Osy mäselenıŋ zardaby qazırdıŋ özınde körınıs tauyp otyr. Mysaly, keibır kölık jürgızuşılerı avtokölıktıŋ memlekettık nömırlerınıŋ qaptaǧyştaryna rulardyŋ atyn jazyp qoiudy şyǧardy. Sonymen bırge, Almatynyŋ keibır bazarlarynda jazǧy bas kiımderınıŋ (beizbolka) maŋdaişasynda rulardyŋ taŋbalary basylǧan tauarlar satyldy. Būdan basqa, rulardyŋ şejıre kıtaptaryn jazu ädetke ainalyp kettı.
Ärine, özın-özı tanu – adamnyŋ balasynyŋ özıne tereŋ män berudıŋ alǧaşqy qadamy. Al būl qadamǧa adam balasy şyǧarmaşylyq arqyly jetu kerek, iaǧni adamnyŋ ömır şyndyǧyna özın-özı tanuǧa, qorşaǧan ortany tanuǧa ūmtyluy, ızdenuı degen qaǧidattaryn aitamyz. Atap aitqanda, ömırde dūrys jol tabu üşın adam oi tüiıp, sapaly bılım alyp, däleldı şeşımder qabyldai bıluge üirenuı kerek.
Halqymyzdyŋ san ǧasyrlyq tynys-tırşılıgınıŋ özındık erekşelıkterınen tuyndaǧan ūlttyq tälım-tärbiege qatysty salt-dästür, ädet-ǧūryptary da mol. Sonyŋ bırı JETI ATANY bılu qaǧidaty.
Jetı ata — qazaq halqynyŋ dästürlı salt-sanasyndaǧy adamnyŋ ata jaǧynan tegı taratyluynyŋ naqtyly jüiesı, iaki jetı atamyzdyŋ naqtyly esımderın kışkentaiynan jattap östık. Osydan qazaq halqynda «Jetı atasyn bılmegen jetesız» - degen maqal tuyndaǧan. Osy maqaldyŋ maǧynasyn tereŋ tüsınu maqsatynda ata-äkelerımız öz ūrpaǧyna jetı atasyn üiretudı basşylyqqa alǧan, iaǧni atadan balaǧa jalǧasyp kele jatqan qazaqtyŋ tärbielık dästürı ekenı barşaǧa aian.
Degenmen, jetı atasyn bılu qaǧidatyn bıludı qazırgı taŋda keibır azamattar dūrys tüsınbei JORAMAL şejırelerdı jazudy ädetke ainaldyrdy. Al şejırelerdı jazu halyqtyŋ arasynda keibır tüsınıksız mäselelerdı tuyndatyp otyr.
Al bızdıŋ pıkırımızşe şejıre degen sözdıŋ maǧynasy bükıl halyqtyŋ tarihyn bılu. Sol sebepten, şejıre mäselesımen arnaiy ǧylymi zertteu instituttary ainalysyp, bükılhalyqtyŋ tarihyn jazu kerek. Sol ǧylymi tarihi eŋbekter är adamnyŋ şejıresı retınde tanyluy tiıs, öitkenı tektı adamnyŋ ūrpaǧy da parasatty bolady, jeke adamnyŋ emes, jalpy halyqtyŋ müddesın qorǧaidy. Ataŋnyŋ balasy bolma, halyqtyŋ balasy bol dep üiretken dana halqym. Bıraq ta qazırgı taŋda şejırenı är «ru» bölşektep jazu közqarasy – qazaqty töbe-töbege alşaqtatyp jıbermesıne kım kepıl...?
Bızdıŋ qözqarasymyz boiynşa Töle bi babamyzdyŋ aitqan dualy sözı «Jüzge bölıngennıŋ jüzı küisın», elın, jerın süigen, halyqtyŋ qamyn oilaǧan ärbır danyşpan qazaqtyŋ ūrany boluy tiıs. Töle bidıŋ filosofiialyq konsepsiiasy sol uaqyttaǧy äskeri jaǧynan quatty Joŋǧariianyŋ Qazaq elıne şabuyl jasap, beibıt jatqan halyqty qyryp, «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» qasırettı jyldardaǧy «bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol» şyǧara almaǧan qazaq halqynyŋ jıberıp qoiǧan ülken qatelıgınen tuyndady.
Avtorlar qazaqtyŋ jüzge bölınu saiasatyndaǧy astarly saldarlardyŋ kemşılıkterın bylai tūmşalap otyr. Tarihqa süiensek, jaugerşılık zamanda el men jerdı qorǧap qalu maqsatynda qazaq handyǧynyŋ tūsynda el bileuşı qolbasşylar äskerdı jüzge bölgendıgın ǧūlama oişyl aqyn Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ «Qazaqtyŋ tüp atasy» [4] atty tarihi dastanyndaǧy kelesı öleŋ joldarynan:
«Äskerın üşke bölgen Äz Jänıbek,
Ūly jüz, orta jüz ben kışı jüz», - dep anyq körsetken. Iаǧni būl dastan şumaqtarynan Şu öŋırınde jinalǧan Qazaq elınıŋ äskerın Kerei men Jänıbek handar jerdıŋ tūtastyǧyn saqtau maqsatynda sarbazdar men olardy basqarǧan qolbasşylardy äskeri tūraq ornyna barudy äskeri tärtıp erejelerımen būiyrdy.
Osy öleŋ şumaqtarynan qazaq halqynyŋ Qazaq handyǧy qūrylǧanǧa deiın jäne Qazaq handyǧy qūrylǧannan keiın de «qazırgı sipattaǧy jüz» közqarasy bolmaǧan. Äskerdıŋ qorǧanys qabılettıgın, tiımdılıgın arttyru, eldıŋ tūtastyǧyn saqtap qalu üşın äskerlerdı jüzderge (vzvod, rota, batalon, polk, diviziia) bölu, iaǧni äskeri bauyrmaşyldyqtyŋ (voinskoe bratstvo) oryn alǧanyn aiqyn tüsınuımız kerek.
Osy oraida, Qazaq elındegı äskeri aimaqtardy qūru ürdısı Täuelsız Qazaqstanda öz jalǧasyn tapqan.
Qazaqstan Respublikasynyŋ äskeri okrugterı. Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 23 qaraşa 2000 jylgy N»1579 qaulysyna säikes elımızde Oŋtüstık, Batys, Şyǧys äskeri okrugterı qūryldy. Oŋtüstık äskeri okrugınıŋ qorǧaityn jer aumaǧyna Almaty, Jambyl, Oŋtüstık Qazaqstan, Qyzylorda oblystary kıredı. Okrugtıŋ basty mındetı memleketımızdıŋ oŋtüstık aumagyn qorǧau, oŋtüstık öŋırlerden töngen yqtimal qarsylastarǧa der kezınde toitarys berıp, elımızdıŋ bırtütastyǧyna nūqsan keltırmeu. Okrugtıŋ ortalyk ştaby Taraz qalasynda ornalasqan. Şyǧys äskeri äkrugınıŋ qorǧaityn jer aumagyna būrynǧy Semei, qazırgı Şyǧys Qazaqstan, Pavlodar oblystary kıredı. Okrugtıŋ basty mındetı elımızdıŋ şyǧys öŋırlerın qorǧau bolyp tabylady. Okrugtıŋ ortalyq ştaby Semei qalasynda ornalasqan. Batys äskeri okrugınıŋ qorǧaityn aumaǧyna Aqtöbe, Atyrau, Batys Qazaqstan, Maŋǧystau oblystary kıredı. Okrugtıŋ basty mındetı — Otanymyzdyŋ bagys belıgın, äsırese Kaspii teŋızı aumaǧyn syrtqy jaulardan qorǧau. Okrugtıŋ ortalyq ştaby Aqtöbe qalasynda ornalasqan.
Osy oraida, qazaqtyŋ danyşpan oişyl-aqyny, filosofy Abai Qūnanbaiūlynyŋ «Bırıŋdı, qazaq, bırıŋ dos körmeseŋ, ıstıŋ bərı bos» degen sözderı qazırgı kezeŋdegı «Mäŋgılık el» ūlttyq ideiasynyŋ ıske asyrudyŋ tetıgı boluy tiıs.
Bızdıŋ pıkırımızşe ata-babalarymyzdyŋ ejelden kele jatqan armany «Mäŋgılık el» bolu edı. Sony jüzege asyru bızdıŋ maŋdaiymyzǧa jazylyp otyr.
Qoldanylǧan ädebietter tızımı
1. N.Iа. Bichurin Sobranie svedenii o narodah, obitavşih v Srednei Azii v drevnie vremena.// M.-L.: İzd-vo AN SSSR. T. I. 1950. 382 s.; T. II. 1950. 334 s. T. III. 1953. 328 s.
2. Levşin Opisanie kirgiz-kazachih, ili kirgiz-kaisaskih, ord i stepei. Almaty:Sanat,1996.- s.238-239 2. Kazahsko-russkie otnoşeniia v HÜI-HÜIIIvv. /Sbornik dokumentov i materialov/ Alma-Ata 1961, s.253 3
3. M. Myrzahmetūly «Tolyq adam» ılımı jaily tolǧanys - «Arai» gazetı №20(604) 25 mamyr 2017 j.
4. Ş. Qūdaiberdıūly «Qazaqtyŋ tüp atasy» tarihi dastany.
Saǧynbekov Qūrmanbek Saǧynbekūly - zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty, M.H. Dulati atyndaǧy TarMU-nıŋ «Qylmystyq jäne qylmystyq ıs jürgızu qūqyǧy» kafedrasynyŋ dosentı Mahambetov Asqar Bolatūly - qūqyq ylynymagistrı, M.H. Dulati atyndaǧy TarMU-nıŋ «Qylmystyq jäne qylmystyq ıs jürgızu qūqyǧy» kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy
e-history.kz
