احمەت-زاكي جانە زاكي احمەتوۆ
تۇركى الەمىندە وزىندىك ورنى بولەك ەكى زاكي بار. ءبىرىنشىسى – باشقۇرت حالقىنىڭ قايسار قايراتكەرى، ايگىلى شىعىستانۋشى، الەمدىك دەڭگەيدەگى تاريحشى، ۇلى اعارتۋشى زاكي ءۋاليدي توعان. ەكىنشىسى – قازاقتىڭ اسا كورنەكتى عالىمى، بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ عىلىمي ورتاسىنا كەڭ تانىمال ادەبيەتتانۋشى زاكي احمەتوۆ. ەكەۋى دە وزدەرىنىڭ تەكتى تۇلعاسى، بەكزات بولمىسى ارقىلى ەلدى اۋزىنا قاراتتى. ورامدى ويلارىنا، پايىمدى پىكىرلەرىنە جۇرتشىلىق يمامعا ۇيىعانداي ۇيىدى.
زامانى دۇربەلەڭگە تولى العاشقى زاكيدىڭ قايراتكەرلىك قارىمى باسىمداۋ، ارينە. ول بۇكىل ءبىر ەلدىڭ كوشباسشىسى بولدى. ءوز ەلىنىڭ ۇكىمەتىن باسقاردى. قايراتكەرلىك پەن قالامگەرلىكتى قاتار ورىستەتتى. ساياسي كۇرەستىڭ تۋىن بيىك كوتەردى. سول ءۇشىن تالاي رەت زارداپ شەكتى. ەلدەن، جەردەن جىراقتا عۇمىر كەشتى. بىراق رۋحانيات الەمىندەگى ىرگەلى ىستەرى جاعىنان كىشى زاكي دە قالىسپايدى. جاستايىنان ادەبيەت تەورياسىنا تەرەڭ بويلادى. ەكى تىلدەي بىردەي جازدى. عىلىمي ماقالالارى ەلدىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن «سوۆەتسكايا تيۋركولوگيا»، «ۆوپروسى ليتەراتۋرى» جۋرنالدارىندا، «تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك» جيناعىندا ۇزبەي جاريالانىپ تۇردى. بۇرىنعى وداقتىڭ ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاس عىلىم دوكتورلارىنىڭ ءبىرى بولدى. وركەۋدە ماسكەۋ مەن سارى سۇيەك سانكت-پەتەربۋرگتىڭ مارعاسقالارىن مويىنداتتى. سول ەلدىڭ ەڭ ىرگەلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە لەكتسيا وقىدى. رەسەي عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا زەرتتەۋ جۇرگىزدى.
زاكي ءۋاليدي توعان – باشقۇرتتىڭ قاي دەپ اتالاتىن تايپاسىنان شىققان. سول قايدىڭ ءوزى سۇقلى-قاي، ساناقلى-قاي، وراقتاۋ-قاي، تاۋلى-قاي دەپ جىكتەلەدى ەكەن. تاۋلى قاي باشقۇرت حالقىنا زاكي ۋاليديدەي پەرزەنت سىيلاسا، تاۋلى التاي قازاققا زاكي احمەتوۆ سىندى ۇل بەردى. العاشقىسى قايدان شىقسا دا، «قايدان شىققان؟»، – دەپ ايتقىزبادى. كۇللى تۇركى الەمىنە، بۇكىل مۇسىلمان جۇرتىنا ەسىمى ءماشھۇر بولدى. كەيىنگىسى ءوز سالاسى بويىنشا، ورتالىق ازيانىڭ عانا ەمەس كەشەگى كەڭەستىك جۇيەنىڭ بەتكە ۇستار زەردەلى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.
زاكي ءۋاليديدى قازاق جۇرتىمەن تامىرلاستىراتىن مىسالدار دا بارشىلىق.
ونىڭ العاشقى زايىبى – ءنافيسا قازاق جەرىندە ايداۋدا جۇرگەندە كوز جۇمعان كورىنەدى. ەكى زاكيدىڭ شىعارمالارى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن عىلىمي جانە رۋحاني ورتانىڭ باستى قۇندىلىقتارى سانالادى. وقۋ ورىندارىندا ۇزبەي وقىتىلادى. ەكەۋى دە سوڭىندا ساپالى عىلىمي ەڭبەك قانا ەمەس، سانالى ۇرپاق قالدىردى. ۇلكەن زاكيدىڭ ۇلى ءسۇبىداي توعان – ەكونوميكا سالاسىنىڭ پروفەسسورى. تۇركياداعى اتاقتى بىلكەنت ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرەدى. ال قىزى ەسەنبيكە توعان – تۇرىك اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، باشقۇرتستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ شەتەلدىك مۇشەسى. كىشى زاكيدىڭ پەرزەنتى مۇرات زاكيۇلى احمەتوۆ – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. دوكتورلىق ەڭبەگىن فيلوسوفياعا ارنادى. ۇزاق جىل بويى فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەدى.
ءبىر قىزىعى، زاكي ءۋاليدي توعاننىڭ شىن اتى احمەت-زاكي ەكەن. زامانى بولەك بولسا دا مۇراتى ءبىر احمەت-زاكي مەن احمەتوۆ زاكيدىڭ ەلدىك مۇددە، ۇلتتىق ۇستانىم، عىلىمي تۇجىرىم جاعىنان ۇقساستىقتارى بارشىلىق.
ەڭ باستىسى، ەكى زاكيدىڭ بەينەسى دە ءوز زامانىنداعى ۇلت زيالىسىنىڭ بولمىسىن بەدەرلەيدى.
اقشام جامىراعان شاق ەدى...
قازاق ءۇشىن قايعىلى كۇن بوپ سانالاتىن جەلتوقساننىڭ ون جەتىسى حالىققا تاعى دا قاسىرەت اكەلدى. اقشام جامىراعان شاقتا الماتىنىڭ كوشەسىندە كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى-عالىم، اكادەميك زاكي احمەتوۆتى شەتەلدىڭ ەسىك پەن توردەي ماشينەسى قاعىپ كەتتى. بۇل ايگىلى عالىمنىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىندەگى «دينامو» ستاديونىنا بارىپ، جۇگىرىپ، جاتتىعۋ جاساپ قايتاتىن ۋاقىتى بولاتىن. ەرتەڭىنە سەمەيگە، شاكارىم شىعارماشىلىعىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنتسياعا قاتىسۋ ءۇشىن جول جۇرمەك ەدى.
جاسى جەتپىس بەسكە تاياعانعا دەيىن توسەككە تاڭىلىپ كورمەگەن، ءتىپتى اۋرۋ-سىرقاۋعا بوي الدىرماعان ارداقتى ازامات قاپىدا كوز جۇمدى. اجال بولىپ جولىققان ءبىر جۇگىرمەكتىڭ جاڭىلىس قادامى ادەبيەتتانۋدىڭ الىپ بايتەرەگىن قۇلاتىپ كەتتى...
م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ايبارىنان ايىرىلىپ قالعانداي بولدى. ءومىر بويى وسىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان بۇل كىسى وسىناۋ قۇدىرەتتى قارا شاڭىراقتىڭ ءبىر تىرەۋى سياقتى ەدى. ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق اكادەميكتى جۇرت توقسان جاسقا دەيىن ەركىن باراتىن شىعار دەپ ويلايتىن. اسىرەسە، ايگىلى عالىمنىڭ تەك كەمەلىنە كەلگەن شاعىن عانا كورگەن ءبىزدىڭ قاتارلاستارىمىزعا ول قايراتتى قارتتىقتىڭ، ابىرويلى اقساقالدىقتىڭ، ۇيلەسىمدى ۇلكەندىكتىڭ بەينەسىندەي كورىنەتىن.
سول تۇستا ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا وسى مەكەمەدە تاپجىلماي الدى جارتى، سوڭى شيرەك عاسىر قىزمەت ىستەگەن مۇنداي زيالى كىسىلەردىڭ بىرنەشەۋى بار ەدى. بەرتىنگە دەيىن سىرى مەن سىنىن جوعالتپاعان، بەرگەن ۋادەسىن ءومىرى قايتىپ الىپ كورمەگەن، ءبىر ءسوزدى، ءبىز تۇگىلى اكە-شەشەلەرىمىز وقىعان مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ اۆتورى، اكادەميك سەرىك قيراباەۆ، قازاق بيبليوگرافيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، مۇسىرەپوۆ سىندى تاكاپپاردىڭ، بەكقوجين سىندى تارپاڭنىڭ ءتىلىن تاۋىپ، شىعارمالارىن زەرتتەگەن، جيناپ-تەرىپ باستىرعان، ۇقىپتى دا ۇسىناقتى، ينستيتۋتتاعى ەڭبەك ستاجى جاعىنان ەشكىمگە ۇپاي بەرمەيتىن پروفەسسور ءابدىلحاميت نارىمبەتوۆ، كونە ادەبيەتتىڭ تەرەڭىنە سۇڭگىپ، ايتىستىڭ ارعى تەگى مەن بەرگى تاريحىن تۇگەل قوپارعان، مۇنتازداي تازا، نايزاداي ءتىپ-تىك قالپىندا جۇمىسقا كەلىپ-كەتەتىن عيبراتتى عالىم مۇحامەدراحىم جارمۇحامەدۇلى، قازاقشاسى وزگە ۇلتتى تىلىڭە تابىندىراتىن، ورىسشاسى ورىستى جاڭىلدىراتىن، بۇرىنعى ءباسپاسوز ءمينيسترى، كەيىنگى بەلگىلى ادەبيەتشى، سارابدال سىنشى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، تالانتتى اۋدارماشى، تەگەۋرىندى پۋبليتسيست، تانىمال ابايتانۋشى جۇماعالي ىسماعۇلوۆ، ادەبيەتتانۋشىلارمەن بىرگە قارا شاڭىراقتىڭ ءبىر قابىرعاسىنا تىرەۋ بولىپ تۇرعان ورەلى ونەرتانۋشىلار باعىبەك قۇنداقباەۆ پەن زەينۇر قوسپاقوۆ... مىنە، زەردەلى زەرتتەۋ مەكەمەسىنىڭ بار بايلىعى وسىلار ەدى. سول ۇركەردەي توپ امان-ەسەن جۇرگەندە سوناۋ ساتباەۆ زامانىندا سالىنعان قاسيەتتى عيماراتتىڭ قۇت-بەرەكەسى وزىندە تۇرادى ەكەن. مۇنى ينستيتۋتقا سوڭعى جىلداردا كەلگەن جاس بۋىن ەكى عاسىر توعىسىندا قازاقتىڭ تالانتتى قىزى ءشامشيابانۋ ساتباەۆا ومىردەن وتكەندە العاش رەت سەزىندى. كونەنىڭ كوزى، قازىنانىڭ اسىلى ەكەن ولار... كەيىنگى ۇرپاق اكادەميك زاكي احمەتوۆ قاپىلىستا مەرت بولعاندا ناعىز عالىمنان ايىرىلۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇقتى.
ادەبيەتشى قاۋىم زاكي احمەتوۆتى سوڭعى رەت ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ جەتپىس بەس جاسقا تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن عىلىمي كەڭەستىڭ ماجىلىسىندە كوردى. زاكي اعا وتە كوڭىلدى وتىردى. ساڭقىلداپ ءسوز سويلەدى. تولعانىپ تىلەك ايتتى. الدىڭعى تولقىن اعالار رەپرەسسيانىڭ قاندى شەڭگەلىنە ىلىككەن سوڭ، سولاردىڭ ورنىن باسىپ، بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ وقۋلىق جازعان جانە بۇل مىندەتتى ابىرويمەن ورىنداعان، ءومىردىڭ تالاي تار جول، تايعاق كەشۋىنەن بىرگە وتكەن زاكي اعانىڭ قاتارلاستارى وزدەرىنىڭ ارىستارعا ارمان بولىپ قالعان جاسقا جەتكەنىنە رازى ەدى. بۇل – كوبى اكە-شەشەدەن ەرتە ايىرىلعان، اللا تاعالا سونىڭ وتەۋى بولسىن دەگەندەي مىقتى دەنساۋلىق، قاجىرلى قايرات بەرگەن بەرەكەلى بۋىن. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاق ۇلتىنىڭ قۋاتتى ەكەنىن دالەلدەگەندەي، جەتپىس بەستىڭ جوتاسىنا جۇگىرىپ شىقتى. ءبىرازى كەيىن شارشاماي-شالدىقپاي سەكسەندى دە باعىندىردى. شەتىنەن شيراق. ەشقايسىسى دا ەڭكىش تارتقان جوق. جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلمادى. ءتىل-اۋزىمىز تاسقا، جاستارىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان قۇلاق پەن كوزگە دە وكپە ايتا المادى. سولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، زاكي احمەتوۆتىڭ تۇرپاتى بولەك-ءتى. كولدەنەڭ كەسەلدەن امان بولسا، ونىڭ عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشەرىنە ەشكىم كۇماندانبايتىن. الايدا زەينوللا دوسىنىڭ مەرەيتويىنا جايىلعان داستارحاندا شالقىپ وتىرعان اكادەميكتىڭ بار-جوعى بەس كۇندىك عۇمىرى قالعانىن سول ساتتە جان بالاسى بىلمەپ ەدى...
جەتەكشىسى – مالوۆ،
جاناشىرى – جيرمۋنسكي
ول عىلىمداعى شىن مانىندەگى تەڭدەسى جوق تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەدى. زاكي اعانىڭ الدىمەن ۇستازدان جولى بولعان. كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنا الەمگە ايگىلى تۇركولوگ، ەجەلگى جازبا ەسكەرتكىشتەردى جەرىنە جەتكىزە زەرتتەگەن سەرگەي ەفيموۆيچ مالوۆتىڭ ءوزى جەتەكشىلىك ەتتى. تاعى ءبىر اتى اڭىزعا اينالعان عالىم ۆيكتور ماكسيموۆيچ جيرمۋنسكي «قازاق ولەڭىنىڭ قۇرىلىسى» اتتى مونوگرافياسى ءۇشىن دوكتورلىق دارەجە بەرۋ جونىندە ۇسىنىس ايتىپ، پىكىر جازعان.
«زاكي احمەتوۆتىڭ كىتابىن وقي وتىرىپ، ءوزىنىڭ تۋعان قازاق ادەبيەتى مەن فولكلورىنا قانداي جەتىك بولسا، زەرتتەۋىنىڭ جالپى جانە تۇركولوگيالىق تۇرعىدان العانداعى كەڭەيتىلگەن عىلىمي بيبليوگرافياسىنا دا سونداي جەتىك اۆتوردىڭ، قالىپتاسقان، قولتاڭباسى ايقىندالعان عالىمنىڭ ءبىلىم-بىلىگى پايدالانىلعانىن كورەمىز. بۇل كىتاپ اۆتوردىڭ ۇزاق جىلعى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى بولىپ سانالادى. سونداي-اق تۇركولوگياعا، ولەڭ تەورياسىنا قوسىلعان ءىرى عىلىمي ۇلەس بولاتىنىنا داۋ جوق. وسى ايتىلعانداردىڭ نەگىزىندە ز.ا.احمەتوۆ فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن يەلەنۋگە تولىق لايىق دەپ ەسەپتەيمىن» دەگەن ۆ.م.جيرمۋنسكيدىڭ 1964 جىلعى جەلتوقساننىڭ 10-ى كۇنى جازعان پىكىرى اكادەميكتىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى.
دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ رەسمي وپپونەنتتەرى دە – قازاق عىلىمىنىڭ مارعاسقالارى. عىلىمي ەڭبەكتى اكادەميك قاجىم جۇماليەۆ، اكادەميانىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى نينا سميرنوۆا، ايگىلى عالىم بەيسەنباي كەنجەباەۆ ساراپتاپ، وڭ باعا بەردى. وسى ۇشەۋىنىڭ باتاسىن العان زاكي احمەتوۆ قۇلاشىن الىسقا سەرمەدى.
ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگتىڭ ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ اعا بۋىنى ءالى كۇنگە دەيىن زاكي احمەتوۆتىڭ اتىن ەستىسە، تىك تۇرادى دەسەدى. ديسسەرتاتسياسىن ماسكەۋدە قورعاعان بەلگىلى عالىم اعالارىمىز زاكي احمەتوۆتىڭ ابىروي-بەدەلىنىڭ ارقاسىندا كوپ بوگەت-بوگەسىنگە تاپ بولا قويماعانىن ايتادى. باتىس پەن شىعىستىڭ ءىلىمىن ەركىن يگەرگەن اسا ءبىلىمدار زاكي اعانىڭ جىبەكتەي مىنەزى ماسكەۋدىڭ مۇزى مەن توڭىن لەزدە ەرىتىپ جىبەرەتىن كورىنەدى.
زاكەڭ ومىردەن وتكەن سوڭ كوپ ۇزاماي ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جىگىتتەرى عىلىمي ىسساپارمەن تاتارستان مەن باشقۇرتستانعا بارىپ كەلگەن-ءدى. تاعى دا سول وقىعان-توقىعانى كوپ اعا بۋىن زاكي احمەتوۆتى سۇراپتى. عۇلاما عالىمنىڭ قاپىلىستا دۇنيەدەن وزعانىن ەستىگەن قازان قۇلازىپ، ۋفا ۋھىلەپ قالىپتى... ەجەلدەن عىلىمنىڭ ورتالىعىنا اينالعان قوس قالانىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ قايعىراتىنداي ءجونى بار. 1970 جىلدان باستاپ كەڭەستىك جۇيە تاراعانعا دەيىن باكۋدە تۇراقتى تۇردە شىعىپ تۇرعان، عالىمداردىڭ عالىمى عانا ماقالاسىن ۇسىنا الاتىن «سوۆەتسكايا تيۋركولوگيا» جۋرنالىنىڭ تىگىندىلەرىن پاراقتاپ وتىرساڭىز، زاكي احمەتوۆ ەسىمىن ءسات سايىن كەزدەستىرەسىز. نە اكادەميكتىڭ عىلىمي ماقالاسى باسىلعان، نە زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاساعان بولىپ شىعادى.
عىلىمداعى نەسىبەسىنىڭ ءبارىن ەرتەرەك تەرۋ ماڭدايىنا جازىلىپتى. جاس كۇنىنەن زەرەكتىك تانىتتى. ساباققا العىر جۇدىرىقتاي عانا بالا جالپاق جۇرتتى اۋزىنا قاراتتى. وي ءورىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى وزگە قاتارلاستارىنان مۇلدە بولەك. ءتىپتى بالا دەۋگە كەلمەيدى. بولمىسىنان بايسالدى. ويلانىپ الماي ءتىل قاتپايدى. ءسوزىن ۇلكەندەرشە سالماقتايدى. بالا زاكي كازگۋ-گە وقۋعا الىناتىن ستۋدەنتتەردى ىرىكتەۋ ماقساتىمەن قازاقستاننىڭ شىعىسىنا ارنايى بارعان كوميسسيانىڭ كوزىنە ءتۇستى. كوميسسيا بۇل ايماقتان ەكى-اق ۇلاندى تاڭداپ الدى. سونىڭ ءبىرى زاكي ەدى. ءسويتىپ، ورشەلەنىپ تۇرعان ورەن بار بولعانى ون بەس جاسىندا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتى اتاندى.
وقۋ ورنىندا دا كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قالماي، عىلىمعا بەيىمدىلىگىن بىردەن بايقاتتى. ەڭ العاشقى عىلىمي ماقالاسى ون التى جاسىندا «مايدان» جۋرنالىنىڭ 1944 جىلعى 2-سانىندا جارىق كوردى. تىرناقالدى دۇنيەسىنە سول تۇستاعى ساياساتتىڭ سالقىنى تيمەي قالعان جوق. بۇل ەڭبەگى «ادەبيەتتە سوۆەت حالىقتارىنىڭ دوستىعى مەن بىرلىگى تازا ساقتالسىن» دەپ اتالادى. بىراق تيتىمدەي ستۋدەنتتىڭ ادەبيەتتانۋعا قاتىستى وي-تۇجىرىمدارى ەلەڭ ەتكىزەرلىكتەي ەدى. ودان كەيىن «جامبىل – قازاق حالقىنىڭ ۇلى ماقتانىشى» دەگەن ەكىنشى ماقالاسىن جازدى. بۇدان سوڭ ءمۇيىزى قاراعايداي ۇستازدارى وعان كادىمگىدەي نازار اۋداردى. ءسويتىپ، ءوزى شىناشاقتاي بولعانىمەن كەڭ تىنىستى زاكيدىڭ عىلىمي عۇمىرناماسى باستالدى دا كەتتى.
زاكي اعا نەبارى وتىز جەتى جاسىندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاندى. سوندىقتان ەلدەگى عىلىمدى ۇيىمداستىرۋ ءىسىنىڭ كوش باسىندا ءجۇردى. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولدى. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىن باسقاردى. ەلدىڭ ەسىندە جۇرتقا جايلى، ويلى شەشىم قابىلداپ، بايسالدى قادام جاسايتىن بىلىكتى باسشى رەتىندە قالدى.
ونىڭ قالامىنان «قازاق ولەڭىنىڭ قۇرىلىسى»، «لەرمونتوۆ جانە اباي»، «قازاق پوەزياسىنىڭ ءتىلى تۋرالى»، «ولەڭ ءسوزدىڭ تەورياسى»، «قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى دامۋى جانە ءداستۇرى»، «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ پوەتيكاسى»، «ابايدىڭ اقىندىق الەمى» اتتى عىلىمي مونوگرافيالار تۋدى. زاكي احمەتوۆتىڭ «قازاق ولەڭىنىڭ قۇرىلىسى» اتتى مونوگرافياسى پوەزيا تەورياسىن جاڭاشا زەردەلەگەن قۇندى ەڭبەك رەتىندە ادەبيەتتانۋ تاريحىنا ەندى. ولەڭگە قاتىستى ەڭبەك جازعان بۇرىنعى وداق عالىمدارىنىڭ ەشقايسىسى دا بۇل زەرتتەۋدى اتتاپ وتە المايدى. ال تۇركى حالىقتارىنىڭ پوەزياسىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن «قازاق ولەڭىنىڭ قۇرىلىسى» اينىماس باعىت-باعدار بولدى.
زاكي اعا التى تومدىق قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن، ورىس تىلىندە شىققان ءۇش تومدىق ادەبيەت تاريحىن جازۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ماسكەۋدە باسىلعان «كوپ ۇلتتى كەڭەس ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى كوپتومدىق اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولدى.
ايىلدىڭ ارعى جاعىندا
ءوز باسىم زاكي احمەتوۆپەن ومىرىمدە ءبىر-اق رەت ساپارلاس بولدىم. ونىڭ ءوزى اكادەميكتىڭ سوڭعى ساپارى بولىپ شىقتى. 2002 جىلعى قازان ايىنىڭ ون بەسىندە ۇزاق جىلداردان بەرى ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ۇزەڭگىلەس كەلە جاتقان سەرىگى اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ ەكەۋى بىشكەككە جينالدى. ەكەۋى دە قىرعىزستانداعى فيلولوگيا عىلىمى بويىنشا ديسسەرتاتسيا قورعاتاتىن ارنايى كەڭەستىڭ مۇشەسى. ادەبيەتتانۋ سالاسىندا عىلىم دوكتورلارى اسا كوپ ەمەس قىرعىز باۋىرلار قازاقتىڭ قوس ارداقتىسىن كەڭەس ماجىلىسىنە ۇنەمى شاقىرادى. ولاردىڭ الاتاۋدىڭ ارعى بەتىنە جۇپ جازباي بىرگە قاتىناپ كەلە جاتقانىنا شيرەك عاسىر. وسى جولى بەلگىلى ادەبيەتشى عالىمدار جانعارا دادەباەۆ، زينول-عابدەن بيسەنعالي، بولاتجان ابىلقاسىموۆ ءبىرى كەڭەس مۇشەسى، ءبىرى رەسمي وپپونەنت رەتىندە جولعا بىرگە شىقتى. بۇل ءبىر ەستەن كەتپەس ساپار بولدى.
جول بويى ەكى اكادەميك تە وتە كوڭىلدى وتىردى. كوڭىلدى بولاتىنداي ءجونى بار. زەينوللا قابدولوۆ ەندى ەكى، ال زاكي احمەتوۆ جەتى ايدان سوڭ جەتپىس بەسكە تولادى. اۋزىنان تۇسكەن ءسوزى ماقال-ماتەلگە اينالىپ جۇرە بەرەتىن زەينوللا اعا قازاق الاتاۋىنان قىرعىز الاتاۋىنا جەتكەنشە جاراسىمدى ازىلدەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتتى. بىشكەكتە قوس اكادەميكتى قىرعىز ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەلەرى ابدىقادىر سادىقوۆ پەن ابدىلداجان اقماتاليەۆ باستاعان ادەبيەتشى-عالىمدار قۇشاق جايا قارسى الدى.
دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان قىرعىزدىڭ ەكى جىگىتىنە باتا بەرگەن زەينوللا اعا بىردەن ەلگە قايتتى دا، ءبىز زاكي اعامەن بىرگە بىشكەكتە تاعى ءبىر كۇن ايالدادىق. اكادەميككە قىرعىز دوسى، تانىمال فولكلوريست-عالىم سامار مۇساەۆ داستارحان جايدى.
– اتايىن (ارنايى) كەڭەشكە اتايىن كەلگەن ەكەنسيندەر، قىرعىز جەرىنەن قايبەرەن جەپ ءبىر-اق قايتىش كەرەك، – دەدى سامار اعا. كەيىن بىلدىك، قايبەرەنىمىز ءبىزدىڭ كيىك سىندى ءتۇز تاعىسى بولىپ شىقتى. «قايبەرەن، عايىپ ەرەن..، ادەمى اتالعان ەكەن»، – دەدىك ءبىز.
ەجەلدەن ءبىر-ءبىرىن جاقسى بىلەتىن ەكى دوس تۇنىمەن اڭگىمە تيەگىن اعىتتى. وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىستى. كۇلدى، كۇرسىندى، كۇبىرلەستى... ونىڭ ۇستىنە دوكتورلىق ەڭبەك قورعاعان ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى وسى سامار مۇساەۆتىڭ ۇلى ەدى. سوندىقتان زاكي اعا ەسكى دوسىنىڭ قۋانىشىنا ورتاقتاسقاندى ءجون سانادى. ساماردىڭ ادەبيەتشى ۇلى – ابدىلدا مۇساەۆ كەيىن قىرعىزستاننىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى بولدى.
جولعا جينالدىق. قوشتاساردا زاكي اعا قىرعىز الاتاۋىنىڭ قارلى شىڭدارىنا قاراپ تۇرىپ:
– ءبىز بولساق، ۇلكەيدىك. ءسىرا، ەندى وسىلاي قاراي كوپ جولىمىز تۇسە بەرمەس. مىنا جىگىتتەر كەلىپ تۇرادى عوي، – دەدى وزىمەن ەرە بارعان جاس ارىپتەستەرىن نۇسقاپ.
سول ساتتە ءبىز زاكي اعانىڭ تالاي رەت كەلىپ، جۇزگە جۋىق ادەبيەتشى عالىمنىڭ تۇساۋىن كەسكەن قىرعىز ەلىمەن قوشتاسىپ تۇرعانىن بىلمەپپىز. تۋرا ەكى ايدان سوڭ اكادەميكتەن ايىرىلىپ قالدىق...
مەيمانحانادان شىعىپ، الماتىعا قاراي الا جونەلگىسى كەپ ىتىرىنىپ تۇرعان كولىككە مىنەر الدىندا ىنىلەرىنىڭ ورتاسىندا تۇرىپ سۋرەتكە ءتۇستى. سۋرەتكە تۇسەردەن بۇرىن قىزىل بىلعارى كۇرتەسىنىڭ ءوڭىرىن ءسال اشىڭقىراپ قويدى. قالپاعىنىڭ ماڭدايىن كوتەردى... بىشكەكتەن شىعىپ الاتاۋدى بەتكە الىپ جۇيتكىگەن كولىكتىڭ ىشىندە كوبىنە ءۇنسىز وتىردى. جۇرگىزۋشىمەن ەكى ورتاداعى قۋىسقا قىستىرا سالعان توق ءبۇيىرلى قىزىل سومكەسىنە شىنتاعىن تىرەپ قويىپ، ويعا كەتتى. قورداي اسۋىن كوكتەي وتەتىن ۇلى جولعا تەسىلە قاراۋمەن بولدى. جانارى الىس كوكجيەكتىڭ بەلگىسىز ءبىر نۇكتەسىنە قادالعان. اكادەميكتى ءارى-بەرى اڭگىمەگە تارتىپ كورگەن بولاتجان اعام اقساقال شەشىلە قويماعان سوڭ، كۇمىستەي اپپاق شاشىنىڭ ءبىر دە ءبىر تالىن قيسايتپاي، تىكەسىنەن تىك وتىرعان كۇيى قالعي باستادى. ال زاكي اعا ءالى ءۇنسىز. ماشينەنى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان گرەك-ريم كۇرەسىنەن قىرعىزستان قۇراماسىنىڭ مۇشەسى بولعان، قۇلاعى جەنتەكتەلگەن ءتۇشپاراداي مىج-مىج بالۋان جىگىتتە دە شارۋاسى جوق. قارا جولدان كوز المايدى. سول ساتتە نە ويلادى ەكەن؟ ءبىر كەزدە ءوزى:
«كوشپەلى ەلدىڭ ساناسىندا جول دەگەن ۇعىمنىڭ ءمانى ەرەكشە. كوشپەلىلىكتىڭ ءوزى كەڭ دالاداعى ۇشى-قيىرسىز جولداردى ەلەستەتەدى. سوندىقتان جول دەگەن كەڭىستىكتى بىلدىرەتىن، اسپان استىنداعى دۇنيە-بولمىستىڭ اۋماقتىلىعىن، شەكسىزدىگىن مەگزەيتىن ۇعىم. جولدىڭ الىس-قاشىقتىعى، ۇزاقتىعى، ءجۇرۋ مولشەرى ارقىلى كەڭىستىك ۇعىمى ۋاقىتپەن دە بايلانىستى. جولدىڭ الىس-قاشىقتىعى ۋاقىتتىڭ وتۋىنەن گورى دە كورنەكتىرەك، كوزگە ايقىن ەلەستەتەرلىك سيپاتى بار»، – دەپ جازىپ ەدى.
ەندى سول جول ءپالساپاسىنىڭ ومىرلىك دەرەكتەرىن تارازىعا تارتىپ، سالماقتاپ وتىرعان سەكىلدى. بالكىم، جول بويى بۇكىل ءومىر جولىن كوز الدىنا كەلتىرگەن شىعار... ويتكەنى، قازىر مىنا جەڭىل ماشينەنىڭ الدىڭعى ورىندىعىندا اسا ءبىر جۇمباق تۇرگە ەنىپ، شالقالاپ وتىرعان زاكي اعا، التايدان تۇلەپ ۇشقان تاستۇلەك، ماسكەۋ مەن لەنينگرادتى ارمانسىز شارلاعان زەردەلى عالىم سالدەن سوڭ ءوزىنىڭ جارتى عاسىردان استام ۋاقىت مەكەن ەتكەن الماتىسىنا جەتەدى. بۇدان كەيىن ساپارعا شىقپايدى. ومىردەگى جولى وسى ساپارمەن تۇيىقتالادى. ءسىرا، اكادەميك سول جولى وسىنى جان-تانىمەن سەزىنگەن كىسىنىڭ كەيپىندە بولدى-اۋ دەيمىن...
ەكى ايدان سوڭ ايىلدىڭ ارعى جاعىندا ادەبيەتتانۋدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ءبىر توپ قىرعىز الماتىعا اڭىراپ جەتتى...
جۇرەكتى جىلاتقان جوقتاۋ
زاكي اعا عىلىمداعى ابىرويلى اقساقالدىقتىڭ سيمۆولىنداي بولدى. ابىرويلى اقساقالدىق دەگەنىمىز نە ءوزى؟ ونى اعا بۋىننىڭ ءوزى ايقىنداماۋى مۇمكىن، ال كەيىنگى ۇرپاققا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورىنەدى. جاسىراتىنى جوق، كەيبىر اعالارىمىزدىڭ بويىنان ەگدەلىك پەن پەندەلىكتىڭ بەلگىلەرى قاتار كورىنىپ قالادى. مۇنى اسىرەسە، عىلىمي ەڭبەك قورعاۋعا تالاپتانىپ جۇرگەن جاستار ايرىقشا سەزىنەدى. ماسەلەن، ءبىر عالىمعا اۆتورەفەراتىڭدى اپارساڭ، تۇكسيىپ وتىرىپ، سوڭىنان ءوزىنىڭ اتى-ءجونىن ىزدەيدى. زەرتتەۋىڭە ەڭبەكتەرىن پايدالانباعانىڭ ءۇشىن سەنى جەردەن الىپ، جەرگە سالادى. «مەنىڭ ەڭبەگىمنىڭ پايداعا جارايتىنداي قۇنى بار ما؟» دەپ ويلامايدى. ال كەيبىرى بۇلاي دەپ اشىق مالىمدەمەسە دە، ىشىنەن كەك ساقتايدى. قورعاۋ الدىنداعى ماجىلىستەردە ءبىر بۇيىردەن داۋىل تۇرعىزىپ، جاستاردىڭ زارەسىن الادى. ءبازبىر اعالارىمىز ەڭبەك قورعاۋ بارىسىنداعى ءجىپسىز بايلاعان تاۋەلدىلىكتى پايدالانىپ، ادامنىڭ ساناسىنا سىيماتىن ۇسىنىستار ايتادى. سول ارقىلى جاس بۋىننىڭ زەردەسىندە ءوزىنىڭ جاعىمسىز بەينەسىن قالىپتاستىرىپ جاتقانىن ۇقپايدى-اۋ، ۇقپايدى.
الاشتىڭ ارداقتىسى زاكي احمەتوۆ مۇنداي پەندەلىكتىڭ بارىنەن امان بولدى. جاستار ونى سول ءۇشىن دە قۇرمەت تۇتتى. سول قۇرمەت تۇتقانىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە، اكادەميكتىڭ قازاسىنا كۇيزەلگەن اقىن، شىعىستانۋشى عالىم سەرىكباي قوسان ءوزى تالاي كوز مايىن تاۋىسىپ، كونە جازۋدان وقىعان ەسكى جىرلاردىڭ ۇلگىسىمەن جوقتاۋ جازدى. وعان جاز دەپ قولقا سالعان ەشكىم جوق. قايتا دۇڭك ەتپە، جوڭباي مىنەز سەرىكباي شايىرعا بىرەۋگە ارناپ ولەڭ جاز دەسەڭ، قيتىعىپ قالار ەدى. بۇل جولى ءوزى جازدى، ەگىلىپ جىلاپ وتىرىپ، جۇرەگىمەن جازدى. قازاقتىڭ ارداقتى ۇلىن قازاقى داستۇرمەن جوقتادى. جوقتاۋ ولەڭىن باستان اياق جالعىز ۇيقاسپەن ادىپتەن شىقتى:
و قايران اعا،
الاشتىڭ ادال ۇلى ەدىڭ،
اقسۇڭقارداي ءشۇيۋلى،
اۋزىنا كوپتى قاراتقان،
كەۋدەسى قازىنا ءۇيۋلى.
ولەڭىن سىناپ قازاقتىڭ،
قالدىردىڭ ويلار قيۋلى.
ۇرپاعىڭا ۇلگى ەتتىڭ،
ۇلت ءۇشىن قالاي كۇيۋدى.
...سونشاما ەڭبەك ەتكەندە،
جەتپىسپەن جاسىڭ وتكەندە،
جەتپىس بەسكە جەتكەندە،
جەمىسىن جىلدار توككەندە...
جازعانىڭ قالدى جيۋلى.
قالامىڭ قولدا ءتۇيۋلى.
ساۋىتىندا سياسى قالدى قۇيۋلى...
كەشەگى كۇنى زاكەڭنىڭ پوەزيا تەورياسى تۋرالى كىتابىن وقىپ، ءوز ولەڭىنىڭ سىرتقى سىقپىتىن، ىشكى الەمىن جوندەگەن بالا سول ازاماتتى ىزدەپ، جىر نوسەرىن سەلدەتتى. ءدۇيىم جۇرتقا زاكي اعانىڭ شىنايى بەينەسىن تانىتتى. اكادەميكتىڭ كوزى تىرىسىندە تالاي ادام وعان جىر ارناعان شىعار. سونىڭ ءبارى شاتتىققا تولى كوڭىل-كۇيدەن تۋعانىنا كۇمان جوق. الايدا ولەڭنىڭ، قايران عالىمنىڭ ماڭدايىنىڭ تەرىن تامشىلاتىپ زەرتتەگەن قۇدىرەتتى پوەزيانىڭ زاكەڭە قاراپ كوز جاسىن توگىپ تۇرعانى وسى ەدى. بۇل جوقتاۋ ولەڭ ازالى كۇنى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قابىرعاسىنداعى زاكي احمەتوۆتىڭ قارالى راسىمگە ساي بەزەندىرىلگەن سۋرەتىنىڭ جانىندا جاپسىرۋلى تۇردى. كوپتىڭ كوكەيىندەگىنى ءدال اڭعارتقان اقىننىڭ كوڭىلى ۇكىمەتتىڭ كوڭىل ايتۋىنان كەم ەمەس-ءتى.
ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ءار جىلداردا جوقتاۋ ولەڭ ۇلگىلەرىنىڭ جەتى اتاسىن ىزدەپ تاپتى. ماسەلەن، كەڭگىرباي ءبيدى بەلگىسىز اقىن، جاڭگىر حاندى الاشا بايتوق، شوقاندى ورىنباي اقىن، ايەكە بولىستى بۇداباي قابىلۇلى، مۇسا شورمانوۆتى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ جوقتاعان. ىبىراي التىنسارين مەن ءسۇيىنباي ارونۇلى ومىردەن وزعاندا دا جوقتاۋ جىرلار ايتىلعان. ادەبيەت ينستيتۋتىندا ادەبيەتتانۋشى عالىمدى جوقتاعان ادەبيەتتانۋشى اقىننىڭ جازعان جوقتاۋ جىرى – سول جەلىنىڭ جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا دەيىن ۇزىلمەگەنىنىڭ دالەلى.
قارا ولەڭىڭ ورداسى ەڭ،
قارا ءسوزدىڭ جورعاسى ەڭ.
ءبىر جاقسىمەن قۇرداس ەڭ،
ءبىر جاقسىمەن جولداس ەڭ،
اتتەڭ، دۇنيە وپاسىز...
كەشە ەل يىعىنا زەرلى تون جاپقان ەر زاكەڭ،
بۇگىن جەڭسىز كويلەك كيۋلى.
بۇل قالاي ءسىرا بولدى دەپ،
باسىما قارا ءتوندى دەپ،
جۇرتىنىڭ باسى ءيۋلى.
تۋىسقان، قۇربى، قاۋمەتى،
جازۋشى، عالىم اۋلەتى،
قايىرلى بولعاي قازاڭىز،
قابىرعاسى سوگىلىپ،
جاندارى قاتتى كۇيۋلى.
شىندىعىن ايتۋ كەرەك، ەل جىلاپ-سىقتاپ جۇرگەن تۇستا بۇل ولەڭگە ەشكىم ءمان بەرە قويعان جوق. الايدا بۇل ناعىز الاش ارداقتاعان ارىستى، زيالى ازاماتتى جوقتاۋدىڭ وسى زامانعى ۇلگىسى ەدى. قالامى قارىمدى جۋرناليست-جازۋشى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ قايتىس بولعاندا بەلگىلى سۋىرىپسالما اقىن ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆتىڭ جىرمەن جوقتاۋ ايتقانىن كورگەنبىز. سوندا ەل ەگىلگەن، ەگىلە وتىرىپ، ەر ازاماتتى ىزدەيتىن ىنىلەر بارىنا سۇيسىنگەن. ال مىنا ولەڭ تەك سەرىكباي اقىننىڭ عانا ەمەس، زاكي احمەتوۆتى شەكسىز سىيلايتىن كەيىنگى بۋىننىڭ دا ايتار ءسوزى بولاتىن. جاس اقىن: «سارسەنبى جاۋدان بۇقپا دەپ، سەيسەنبى جاۋعا شىقپا دەپ، كەيىنگى ۇرپاق بالاعا-اي، اقتامبەردى باباڭنىڭ، ايتقانى كەلگەن بولا ما-اي»، – دەپ، ەل ىشىندەگى اڭىزداردىڭ جەلىسىن پايدالانىپ، ولەڭىنە ءار كىرگىزەدى. سول جىلعى جەلتوقساننىڭ ون جەتىسى شىنىندا دا سەيسەنبىگە سايكەس كەلىپ تۇر ەدى...
ەڭبەگى ەرەك، بولمىسى بولەك
م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا زاكي اعامەن بىرگە ءبىراز جىل قىزمەت ىستەدىك. اكادەميك احمەتوۆتىڭ نۇرلى بەينەسى بۇل قارا شاڭىراققا تەك قانا شۋاق سىيلايتىن. بۇل بەينە عىلىمداعى ىزگىلىك پەن مادەنيەت، اقىل مەن پاراسات، كىشىلىك پەن كىسىلىك ۇعىمدارىنىڭ بالاماسى سياقتاناتىن. ينستيتۋتتا تالاي جىل تەر توككەن ءار كوكەم وزىنشە ءبىر الەم. ارقايسىسى ارقيلى مىنەزدىڭ ادامدارى. سەنى ءبىرى سەمسەردەي سوزىمەن، ءبىرى وقتى كوزىمەن تاربيەلەيدى. ءبىرى – يشارامەن ۇقتىرۋدىڭ قالىپتاسقان مامانى. سول يشارانى ۇقپاي، بەيشارا بوپ قالساڭ، قۇرىدىم دەي بەر...
ال زاكي اعانىڭ بولمىسى مۇلدە بولەك-ءتى. مۇنداي مي قىرتىسىنا دەيىن مادەنيەت قوناقتاعان ادامدار وتە سيرەك بولادى. ول ەشقاشان اشۋ شاقىرمايدى. نەگىزىندە، اشۋلانبايتىن كىسى بولۋشى ما ەدى... بۇل كىسى دە كۇيىنەتىن شىعار. بىراق ىشكى تولقىنىسىن جان بالاسىنا بىلدىرمەيدى. ابدەن كۇيگەندە ايتاتىن سول سوزدەرىن بايسالدى قالىپپەن، بايىپپەن-اق جەتكىزەدى. سوسىن ساعان قاراپ، جاي عانا جىميادى. سول جىميىسى كەرەمەت ادەمى. سودان ءنار الاسىڭ. ارتىق-اۋىس اڭگىمە ايتپايدى. ەشكىمدى عايباتتامايدى، پەندەلىككە بارمايدى. بىرەۋدى اسىرا ماقتاپ، اسپانداتىپ جىبەرۋگە دە قۇلىقتى ەمەس. ءبىلىمى كول-كوسىر بولسا دا، ەشقاشان كوپ بىلەتىندىگىن كورسەتۋگە تىرىسپايدى. ۇقىپتىلىعىندا، تياناقتىلىعىندا شەك جوق. سونىسىنان ونەگە الاسىڭ. سوسىن تەكتى تۇلعا دەگەنىمىز وسىنداي-اق بولار دەپ ويلايسىڭ.
ول كىسىمەن بىرگە تاڭەرتەڭ ينستيتۋتقا جىلىلىق ەرە كىرەدى. ول جۇمىسىن ءبىتىرىپ، ۇيىنە قاراي بەتتەگەندە دە سول جىلىلىق مەكەمەمىزدىڭ ىشىندە ۇيالاپ قالادى. سوندىقتان ونى ينستيتۋتتىڭ ۇلكەن-كىشىسى وتە جاقسى كورەتىن. زاكي اعا قايتىس بولعان كۇنى ول كىسىنىڭ اسپيرانتى سايات قامشىگەر دەگەن جاس اقىننىڭ اكادەميانىڭ الدىندا اپپاق قاردىڭ ۇستىندە سولىعىن باسا الماي، ەڭكىلدەپ جىلاپ وتىرعانىن كوردىم. تەگىندە، ەڭ جاقىنىن جوعالتقان ادام عانا ءدال وسىلاي جىلايدى.
اڭگىمەمىزدى ەكى زاكيدىڭ تۇلعاسىن تارازىلاۋدان باستاپ ەدىك. ءسوز سوڭىندا وسىعان تاعى دا توقتالعىمىز كەلەدى. باشقۇرت حالقى مەن تۇرىك جۇرتى زاكي ءۋاليدي توعاننىڭ تۇلعاسىن ۇلىقتاۋدان كەندە ەمەس. باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنا، ۋفانىڭ ورتالىق كوشەلەرىنىڭ بىرىنە ونىڭ ەسىمى بەرىلگەن. سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندە عالىمنىڭ ءبيۋستى ورناتىلعان. وسى وقۋ ورنىنىڭ تۇركىتانۋ زەرتتەۋ ورتالىعى ۇلى اعارتۋشىنىڭ ەسىمىمەن اتالادى. تۋعان جەرىندە مۇراجاي بار. شىعارمالارى الەمنىڭ بىرنەشە تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ول تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ شەشىمىمەن 2010 جىل «زاكي ءۋاليدي توعان جىلى» بولىپ جاريالاندى. عالىمنىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولۋى تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ بارىندە اتالىپ ءوتتى. وسىعان وراي باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم اكادەمياسى «احمەت-زاكي ءۋاليدي توعان» مەدالىن بەلگىلەدى. باشقۇرت ەلىندە ەڭبەگىمەن ەرەكشەلەنگەن عىلىم وكىلدەرىنە احمەت-زاكي ءۋاليدي اتىنداعى سىيلىق بەرىلەدى. 1992 جىلدان بەرى جىل سايىن حالىقارالىق «ءۋاليدي وقۋلارى» تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ كەلەدى.
زاكي ءۋاليدي توعان سەكىلدى كۇللى ەۋروپا مەن تۇركى الەمىنە اسا تانىمال ساياسي قايراتكەر بولماسا دا، قازاقتىڭ زاكيىنىڭ دە ادەبيەتتانۋشى رەتىندەگى سالماعى ەشقانداي عۇلاماڭنان كەم ەمەس. ەندەشە ول دا ۇنەمى ۇلىقتاۋعا لايىق تۇلعا. ءومىر بويى ادەبيەت تەورياسىن زەردەلەگەن زاكي اعانىڭ ءوزى بولمىسى دا تەكتىلىكتىڭ تەورياسىن تانىتىپ تۇراتىنىن جان بالاسى جوققا شىعارا الماس ەدى. سوندىقتان احمەتوۆ زاكيدى احمەت-زاكي سەكىلدى قادىرلەگەننەن ۇتىلمايتىنىمىز انىق...
* * *
بۇگىن تەڭدەسسىز تۇلعا، عۇلاما عالىم زاكي احمەتوۆتىڭ تۋعان كۇنى ەدى...
باۋىرجان ومارۇلى
