كاندەمير كوندۋك
1945 جىلى ىستامبۇلدا تۋعان. ەديرنە ليتسەيىن تامامداعان سوڭ جاستايىنان ەسەپ-قيساپ، توقىما، ساۋدا-ساتتىق، تەاتر سىندى سالالاردا جۇمىس ىستەگەن. شىعارماشىلىعىن ساتيرالىق اڭگىمەلەر جازۋدان باستاعان. كوپتەگەن كومەديالىق پەسالارى تەاترلاردا ساحنالانعان. “ماحاببات وزگەردى”، “كۇلگىن كەزەڭ وقيعالارى”، “جەرگىلىكتى كينو، پوەتيكالىق ستسەناري”، “فورمانىڭ ورنى بولەك”، “كومەديالىق مۇڭ”، “اتاقتىنىڭ كومەديالىق كۇندەرى”، “كەلدىم، كوردىم، كوپ كۇلدىم”، ء“سىزدىڭ ارقاڭىزدا”، “ارتيز مەكتەبى”، “ايەلدەر تەك قانا كۇلۋ كەرەك”، “دەمالىس ورنى سەكىلدى شىعارمالارى بار.
پوليتسيانىڭ جاس قىزمەتكەرلەرى ءتاتتى توقاشتان تالماپ قويىپ، قوڭىر كوستيۋم-شالبار، قارا تۋفلي كيىپ كەلگەن، ەگدە تارتقان اق شاشتى كىسىمەن سويلەسىپ وتىر.
– ەندى زەينەتتىڭ قىزىعىن كورەتىن بولدىڭىز...
– ءسىزدىڭ جولىڭىزدى بىزگە دە بەرسىن، رىدۆان اعا...
– زەينەتكە شىقتىم دەپ، ءبىزدى ۇمىتىپ جۇرمەڭىز، رىدۆان بەي...
رىدۆان بالكان سىپتيعان فورما كيگەن دوستارىمەن قوشتاسىپ، ۇيىنە قاراي بەت الدى. مازاسىز ەدى. ويتكەنى كوشە بويلاپ كەلە جاتقانداردان ەشقانداي ايىرماشىلىعى قالماعان. قوڭىر كوستيۋمدى كوپتىڭ ءبىرى ەدى...
زەينەتكەرلىككە ەتى ۇيرەنە المادى. ءارى جاي عانا ازامات ءارى زەينەتكەر بولۋ قيىننىڭ قيىنى ەدى. رىدۆان بالكان بۇل قيىندىققا ءبىر اپتا عانا توزە ءبىلدى. ءبىر اپتادان كەيىن ءتاتتى توقاش ساتىپ الىپ، ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ەتكەن پوليتسيا بولىمشەسىنە باردى.
بۇرىنعى ارىپتەستەرى رىدۆان اعالارىن قۇشاق جايا قارسى الدى. ءتىپتى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى سوققىعا جىققان كۇدىكتىنى تاستاپ ساپ، اعاسىنىڭ موينىنا اسىلىپ سالەم بەردى. قۋانىشتارى قوينىنا سىيماي، ءتاتتى توقاشتان ءدام تاتىپ، وتكەن كۇندەرىن ەسكە الىپ وتىردى. تۇرىك كوفەسىن ءىشىپ، شۇيىركەلەسىپ وتىرعاندا، رىدۆاننىڭ كوزى اعا وفيتسەردىڭ الدىنا جينالىپ قالعان قۇجاتتارعا ءتۇستى.
– مىنا ءىس مۇقاباسىنداعى قۇجاتتار جابىلعان با؟
– جابىلعان، رىدۆان اعا. ەرتەڭ ورتالىققا جىبەرەمىز...
– جو-جوق، ونى قايتەسىڭ، – دەدى رىدۆان. – وزدەرى كەلىپ اكەتۋشى ەدى عوي... نەگىزى ورتالىقتان كەلگەن قاعازداردى ساقتاۋ كەرەك...
جاس وفيتسەر ءلام-ميم دەمەدى. “اعاشىم-اۋ! سەن سولاي ىستەگەن شىعارسىڭ، مەنىڭ ءجونىم بولەك،” – دەپ ويلادى دا كۇلىمسىرەي قاراپ: “دۇرىس ايتاسىز، اعا!” – دەدى.
رىدۆان كوفەسىن ءىشىپ بولعان سوڭ، وسى جولى دالىزدە قابىرعادا ىلىنگەن ءورت سوندىرگىشتەر مەن شەلەكتەرگە نازار اۋداردى. اۋەلى قالجىنداعانداي بولدى دا، داۋىسىن كوتەرىپ:
– مىناۋىڭ نە! بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ شەلەكتى ءبۇيتىپ ىلە مە ەكەن؟ مەن كىرەبەرىس جاققا جاقسىلاپ ىلگىزىپ ەدىم عوي، – دەمەسى بار ما.
كىرەبەرىستەگى كەزەكشى جىگىت:
– كىرىپ شىعاتىن كىسى كوپ بولعان سوڭ الىپ تاستاعانبىز... مەن عوي اۋىستىرىپ قويعان... – دەدى.
– سەنىڭ ەسىڭ اۋىسىپ ءجۇر عوي، ءا! – دەدى اشۋىن ارەڭ تەجەگەن رىدۆان. سودان سوڭ اشۋلانعانى بايقالماسىن دەپ، بىردەن احاحالاپ كۇلە باستادى... ءدال سول ساتتە جاس پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى ءبىر كىسىنى ەكى قولىن بۇراپ بولىمشەگە الىپ كەلدى. سويتسە بۇل كىسى بوتەن بىرەۋدىڭ تەرەزەسىنەن ءۇيدىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ تۇرعاندا ۇستالعان ەكەن. ونى ەستىگەن رىدۆان بۇلقان-تالقان بولىپ، ايقايدى سالدى كەپ:
– ەي، پالە نەمە! بوتەن بىرەۋدىڭ ۇيىندە نە جۇمىسىڭ بار، ا!
ۇستالعان ادام تاڭعالدى. اعا وفيتسەر تۇرعاندا، جاي عانا كيىنىپ، داۋىس كوتەرەتىندەي كىم ەكەن بۇل؟..
شىنتۋايتىندا، ودان دا بۇرىن اعا وفيتسەردىڭ ءوزى تاڭىرقاپ، دىبىسسىز قالدى. رىدۆان اعاسى زەينەتكەرلىككە شىققان كىسى عوي. بولىمشەنىڭ جۇمىسىنا ارالاساتىنداي ءجونى بار ما؟.. ءبىر پاكەت ءتاتتى توقاش اكەلدىم دەپ، ەل-جۇرتتى وزىمە قاراتىپ الدىم دەي مە؟.. زەينەت دەمالىسىنا شىقتى ما، ارالاسپاۋ كەرەك ەدى عوي... اعا وفيتسەر ويلانىپ وتىرعاندا، رىدۆان قايتادان گۇج ەتتى:
– شاتاعىڭ قانشا!
– تۇسىنبەدىم، – دەدى اعا وفيتسەر.
– جو-جوق، سىزگە ەمەس... مىنا وڭباعانعا ايتىپ وتىرمىن، – دەپ تاعى ايقاي سالدى: “مانياكسىڭ با، ۇرىسىڭ با، بەيباستاق بىرەۋسىڭ بە، كىمسىڭ سەن؟! ول ۇيدە نە جۇمىسىڭ بار ەدى؟”
سول كۇنى بولىمشەدەگى وفيتسەرلەر رىدۆاندى رەنجىتپەۋ ءۇشىن ەشقايسىسى ءتىس جارمادى. جاي عانا كۇلىپ قويىپ، “قايتەسىز” دەگەندەي قولدارىن سامارقاۋ سىلتەپ قويىپ ارى-بەرى ءوتىپ ءجۇردى... ءاسىلى، رىدۆاندى بارلىعى جاقسى كورەتىن، سوندىقتان اناۋ-مىناۋ سوزىنە ەشكىم ءمان بەرمەدى.
الايدا، رىدۆان زەينەتكە شىققاننان كەيىن قاتتى وزگەردى. بۇدان بۇرىن اتقارعان جۇمىسىن ۇمىتتىرىپ، وزىنە قۇرمەتپەن قاراعان كىسىلەردەن الىستاعىسى كەلگەندەي ەدى.
ءبىر اپتادان كەيىن بولىمشەگە كەلگەن رىدۆاننىڭ قولى تاعى بوس ەمەس ەدى. بىراق بۇل جولى قولىنداعىسى ءتاتتى توقاش ەمەس، ءۇستى-باسى القام-سالقام بىرەۋدى قولىنان بۇراپ اكەلىپتى.
– قىزدارعا قىرىن قارايدى، سۇلۋلارعا سۇستانا تەسىلەدى. مەن مۇندايلاردى جاقسى بىلەمىن، قازىردەن الدىن الماساق ءتۇبى ءبىر قاستاندىق جاسايدى!.. تەكسەرىپ كورىڭدەر، كىم ەكەن بۇل، قايدان كەلدى، نە ىستەپ ءجۇر!..
ەكى پوليتسيا قىزمەتكەرى الگى سۇستانىپ قاراعان كىسىنى ىشكى بولمەگە الىپ كەتتى. كەزەكشى بولمەدە وتىرعاندار تۇرەگەلىپ، “امانسىز با، رىدۆان اعا!” دەپ سالەم بەردى. رىدۆاننىڭ داۋسىن ەستىگەن اعا وفيتسەر جاي عانا امان-ساۋلىق سۇراسۋمەن شەكتەلدى. ايتپەگەندە، رىدۆان: “ووو! رىدۆان اعا، زەينەتتە جۇرسەڭىز دە جۇمىسىڭىزدى ۇمىتپاعان ەكەنسىز عوي،” – دەگەن جان-جاقتان ماقتاۋ ەستيمىن دەپ ويلاعان-دى.
ءۇش كۇننەن كەيىن تۇسكى ۋاقىت كەزىندە بولىمشەنىڭ سىرتىندا تاعى رىدۆاننىڭ اششى ايقايى ەستىلدى:
– ىشكە كىر، بوقمۇرىن! قازىر مەن سەنىڭ كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەمىن!..
شاي ءىشىپ وتىرعان وفيتسەرلەر ورىندارىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. رىدۆان وزىنەن ەكى ەسە ۇلكەن، الپامساداي جىگىتتى ىشكە قاراي ارەڭ يتەرىپ تۇردى. اعا وفيتسەر جاقىنداي بەرىپ:
– رىدۆان اعا، جايشىلىق پا؟! – دەپ سۇرادى.
– مىناۋ كۇشىكتى بازاردا ۇستاپ الدىم...
– ۇستاپ الدىم دەيسىز بە؟
– ءيا، كوپشىلىكتىڭ ىشىندە جۇرگەن. اناۋ-مىناۋ زات العاندارعا تەسىلىپ قارايدى. تەكسەرىپ كورىڭدەر، بۇل نە ۇرى، نە بولماسا، بالا اڭدىعان مانياك بولۋى مۇمكىن...
الپامساداي جىگىت:
– مەن اقجەلەك ىزدەپ جۇرگەم. دۇرىستاۋىن تابايىن دەپ، جان-جاعىما قاراپ تۇر ەدىم، مىناۋ كىسى قولىمدى بۇراپ، ەلدىڭ كوزىنشە بالاعاتتاپ، سۇيرەپ اكەلدى. ەسى دۇرىس پا ءوزىنىڭ، – دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
رىدۆان ودان بەتەر داۋسىن كوتەرىپ ۇرىستى:
– جاپ اۋىزىڭدى!.. مەن سەندەي ەسالاڭداردى جاقسى بىلەمىن!.. سەنىڭ ىزدەگەنىڭ باسقا، وتىرىك پە؟!
سودان كەيىن فورما كيگەن دوستارىنا قاراپ:
– نەعىپ تۇرسىڭدار! تەكسەرمەيسىڭدەر مە!
پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى ءبىر-بىرىنە قاراسىپ قالدى. بۇل ازداي، ەرتەسى كۇنى كەشكىسىن قاس قارايعان شاقتا كۇتپەگەن جاعداي بولدى.
رىدۆان ۇزىن بويلى، سارى شاشتى كەلىنشەكپەن ايتىسىپ-تارتىسىپ ءجۇرىپ، بولىمشەگە كىردى.
– بۇلاردى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ كەرەك... قاراڭدار، ايەلدىڭ كيىمىن كيىپ الىپ، اناۋ دۇكەننىڭ الدىندا كليەنتتەرىن كۇتىپ تۇرعان جەرىنەن ۇستاپ الدىم!..
سارى كەلىنشەك جىلامسىراپ:
– مەن مىنا الجىعان شالدى سوتقا بەرەمىن... ماعان ەر ادامسىڭ دەيدى. مەن ەكى بالانىڭ اناسىمىن. تەاترعا بارۋ ءۇشىن اناۋ دۇكەننىڭ الدىندا كۇيەۋىمدى كۇتىپ تۇرعام... – دەدى.
پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى سارى كەلىنشەكتى ارىز جازبا دەپ ارەڭ كوندىردى. وتكەندەگى الپامساداي جىگىت تە سوتقا بەرەمىن دەپ ەدى، ونى دا ارەڭ كوندىرىپ جىبەرگەن. الايدا، رىدۆاننىڭ ءۇش كۇننەن كەيىن ۇستاپ اكەلىپ:
– تۇنگى ۋاقىتتا قولىندا بوياۋىمەن ءجۇر... دۋالعا جازۋ جازاتىندار وسىلار... تازا انارحيست!.. – دەپ كىنا تاققان قاراتەڭىزدىك كىسىدەن قۇتىلۋ وڭاي بولمادى.
– مىنا شالدى سوتقا بەرەمىن! مەنى ءبارى تانيدى. جيىرما بەس جىل بويى قۇرىلىستا بوياۋشى بوپ قىزمەت ىستەيمىن. جۇمىستان كەلە جاتقانمىن. مەنى ۇستاپ الدى. سوتقا بەرەمىن قىزىل كوز پالەنى! – دەپ شىرىلدادى.
وفيتسەرلەر شاي دەمدەپ بەرىپ، تەمەكى تارتقىزىپ كونىلىن اۋلاماقشى ەدى، وعان كونبەدى. سودان جان-جاقتان تەپكىلەپ، ۇرىپ-سوعىپ، ابدەن قورقىتىپ بولعان سوڭ، تاعى شاي ىشكىزىپ، اڭگىمە ايتىپ، اشۋىن ارەڭ باستى... پوليتسيانىڭ ءوزىنىڭ قول-اياعى قالتىراپ قالدى. اقىر-اياعى اعا وفيتسەردىڭ شىدامى تاۋسىلدى.
– بەرى قاراڭىز، رىدۆان اعا! – دەپ باستادى. – ءسىز زەينەتتەسىز. زەينەتتىڭ بەينەتىن كورگەنشە قىزىعىن كورمەيسىز بە! بۇرىن جاقسى جۇمىس ىستەدىڭىز. ءسوز
جوق. بىراق ەندى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا ارالاسپاڭىز... بۇدان كەيىن ءسىز دەمالىڭىز، ءبىز جۇمىس ىستەيمىز، جاراي ما؟
رىدۆان ۇندەمەي قالدى. سودان اقىرىن عانا تۇرەگەلىپ:
– بىلەمىن، – دەدى. – زەينەتكەر ەكەنىمدى ءوزىم دە بىلەم. بىراق مىناۋ فورما بار ەمەس پە، سەنىڭ كيگەن فورماڭ، سول عوي...
– فورماعا نە بولدى، كوكەم-اۋ؟
– شىركىن... – دەدى رىدۆان. – باسقا تۇسپەسە قايدان بىلەسىڭ! ونداعان جىل كيىپ ءجۇرىپ، ءبىر-اق كۇندە شەشىپ تاستاۋدىڭ نە ەكەنىن بىلسەڭ عوي... فورماسىز ءجۇرۋ سۇمدىق قوي، سۇمدىق!
قوڭىر كوستيۋمىنىڭ جاعاسىنان ۇستاپ:
– مىنا كيىممەن جالاڭاش جۇرگەندەيمىن. جاي ازاماتتىق فورمامەن جۇرە المايمىن، – دەدى رىدۆان. – ءالى كۇنگە دەيىن پوليتسيا فورماسىمەن جۇرگەن سياقتىمىن. زەينەتكەر ەكەنىمدى ۇمىتىپ، ارى-بەرى وتكەندە جاي عانا جۇرسەم مەيلى عوي، تەكسەرىپ، باقىلاپ، اڭدىپ، ىندەتىپ جۇرەمىن... ەرىكسىزدەن-ەرىكسىز پوليتسيا قىزمەتكەرى بولىپ، ۇستايمىن، قول بۇرايمىن، سەس كورسەتەم... شامامنان تىس...
كوزىن تومەن تاستاپ، ءۇنسىز قالعان رىدۆانعا بۇرىنعى ارىپتەستەرى جاپپاي قاراپ قالدى، جاندارى اشىدى. اعا وفيتسەر رىدۆاننىڭ يىعىنا قولىن سالىپ:
– “گراجدانكاعا” كەتتىم دەپ، قاپالانباڭىز، رىدۆان اعا! – دەپ جۇباتتى. – ساڭدالىپ جۇرگەن بىرەۋدى ۇستاپ اكەلسەڭىز دە ماسەلەڭىزدى شەشەمىز عوي... ءسىزدىڭ قانداي ەڭبەگىڭىز بار! كۇنى كەشەگە دەيىن فورما كيىپ جۇرگەن وفيتسەر ەدىڭىز...
رىدۆاننىڭ قۋانعاننان كوزى جايناپ كەتتى.
– البەتتە، – دەدى. – زەينەتكە شىقتىم دەپ ءوزىمدى كۇيدىرىپ جۇرگەنىمە قاراشى... سونشا نە بولىپ قالدى ماعان، ا؟..
– ارينە، – دەدى اعا وفيتسەر. سودان كەيىن يىعىنان قاعىپ قويىپ: – ۋايىمداماڭىز، اعا! – دەپ، بولمەسىنە قاراي بەتتەي بەرگەندە:
“جاي جۇرگەن بىرەۋ بولسا وڭدىرماس ەدىم، بىراق فورمانىڭ ورنى بولەك قوي...” – دەپ سىبىرلادى.
تۇرىك تىلىنەن تارجىمالاعان:
مالىك وتارباەۆ
